בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,368
רעדאגירונגען
אנולירט רעוויזיע 117470 פון תנא קמא (שמועס)
ק (החלפת טקסט – "דגוש" ב־"דגש") |
צייכן: אַנולירונג |
||
| (17 מיטלסטע ווערסיעס פון 4 באַניצער נישט געוויזן.) | |||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דעסקריפציע||ענגליש = how Yiddish is spelled and written|}} | |||
'''יידישע אויסלייגן''' זענען אָרטאָגראַפישע סיסטעמען, וואָס ווערן באַניצט צו שרייבן די [[יידיש|יידישע שפּראַך]]. ס'רוב פון זיי פאַרווענדן יידישן [[אלף בית|אלף־בית]]. | '''יידישע אויסלייגן''' זענען אָרטאָגראַפישע סיסטעמען, וואָס ווערן באַניצט צו שרייבן די [[יידיש|יידישע שפּראַך]]. ס'רוב פון זיי פאַרווענדן יידישן [[אלף בית|אלף־בית]]. | ||
| שורה 9: | שורה 10: | ||
די וואקאלן זענען: אַ, אָ, וּ, וי, יִ, יי, יי, ע | די וואקאלן זענען: אַ, אָ, וּ, וי, יִ, יי, יי, ע | ||
ווערטער וואס זענען לשון קודש (העברעיש און אראמיש) לייגט מען אויס אזוי ווי די קוואל שפראך. אנדערע ווערטער לייגט מען אויס אויפן | ווערטער וואס זענען לשון קודש (העברעיש און אראמיש) לייגט מען אויס אזוי ווי די קוואל שפראך. אנדערע ווערטער לייגט מען אויס אויפן אייראפעאישן סיסטעם, מיט די וואקאלן א, ו, וי, י, יי, ע. | ||
== מאָדערנע אָרטאָגראַפיעס == | == מאָדערנע אָרטאָגראַפיעס == | ||
היינט צו טאָגס איז די פאַרשיידנקייט פון דער יידישער אָרטאָגראַפיע ווייט ניט קלענער ווי אין די בלי־יאָרן פון דער [[ליטעראַטור אויף יידיש]]. די סיסטעם, וואָס האָט פאָרמעל אַן "אָפיציעלן" מעמד אין דער אַקאַדעמישער סביבה און וואָס האָט אויך ברייטן באַנוץ אין אַ סך וועלטליכע אויסגאַבן, איז די ייוואָ־אָרטאָגראַפיע, ד.ה. די כללים, וואָס זענען אויספאָרמולירט געוואָרן דורכן [[ייווא|יידישן | היינט צו טאָגס איז די פאַרשיידנקייט פון דער יידישער אָרטאָגראַפיע ווייט ניט קלענער ווי אין די בלי־יאָרן פון דער [[ליטעראַטור אויף יידיש]]. די סיסטעם, וואָס האָט פאָרמעל אַן "אָפיציעלן" מעמד אין דער אַקאַדעמישער סביבה און וואָס האָט אויך ברייטן באַנוץ אין אַ סך וועלטליכע אויסגאַבן, איז די ייוואָ־אָרטאָגראַפיע, ד.ה. די כללים, וואָס זענען אויספאָרמולירט געוואָרן דורכן [[ייווא|יידישן וויסנשאַפטליכן אינסטיטוט]]. דער ייוואָ נוסח האָט זיך עטליכע מאָל געענדערט, און דעם אויסקריסטאַליזירטן סוף־רעזולטאַט באַטראַכטן אַ סך, אויב ניט ס'רוב, יידישע ליינער אויסן אַקאַדעמישע קרייזן און אויך אַ געוויסע צאָל פאָרשער, אַז ער איז צו ווייט פון טראַדיציאָנעלע אָרטאָגראַפישע סיסטעמען. | ||
אַן אַנדער שיטה, וואָס איז אויך קאָדיפיצירט געוואָרן, איז רעפּרעזענטירט געוואָרן אין "כלל תקנות פון יידישן אויסלייג", פּובליקירט ווי אַ בשותפותדיק ווערק פון אַ ריי | אַן אַנדער שיטה, וואָס איז אויך קאָדיפיצירט געוואָרן, איז רעפּרעזענטירט געוואָרן אין "כלל תקנות פון יידישן אויסלייג", פּובליקירט ווי אַ בשותפותדיק ווערק פון אַ ריי אוניווערזיטעטן. די כוונה פון דער אויסגאַבע איז געווען צו פאָרמולירן דעם כוללדיקן "סטאַנדאַרט" און זיין נאַטירליכע פאַרשיידנקייט, וואָס מען טרעפט (אָדער האָט געטראָפן) אין פאַרשידענע ביכער און זשורנאַלן, וואָס זענען ניט פאַרבונדן מיט דער טעטיקייט פון ייוואָ. געוויסע וואַריאַציע ווערט צוגעלאָזן, אָבער דעם דייטשמערישן אָרטאָגראַפישן סטיל וואַרפן די מחברים פון "כלל תקנות" אַוועק. | ||
די אָרטאָגראַפיע, וואָס מען נוצט אין [[חסיד]]ישע פּובליקאַציעס, האָט קיינע תקנות ניט. קיין גרויסע איינאַרטיקייט כאַראַקטעריזירט זי אויך ניט, אָבער באַשטימטע סימנים זענען אין דעם אויסלייג פאַרשפּרייט, ווי למשל, כתב אָן ניקוד, מער אָדער ווייניקער אָפטער נוסח צו שרייבן מיט שטומע ע און ה אין עטליכע ווערטער און אַנדערע צייכנס פונעם דייטשמערישן סטיל, קאָנסעקווענט שרייבן אי־ פאַר יי־ אָנהייב וואָרט און אַנדערע. | די אָרטאָגראַפיע, וואָס מען נוצט אין [[חסיד]]ישע פּובליקאַציעס, האָט קיינע תקנות ניט. קיין גרויסע איינאַרטיקייט כאַראַקטעריזירט זי אויך ניט, אָבער באַשטימטע סימנים זענען אין דעם אויסלייג פאַרשפּרייט, ווי למשל, כתב אָן ניקוד, מער אָדער ווייניקער אָפטער נוסח צו שרייבן מיט שטומע ע און ה אין עטליכע ווערטער און אַנדערע צייכנס פונעם דייטשמערישן סטיל, קאָנסעקווענט שרייבן אי־ פאַר יי־ אָנהייב וואָרט און אַנדערע. | ||
| שורה 26: | שורה 27: | ||
לויט דעם היסטאָרישן פּרינציפּ האַלט מען, אַז מען מוז שרייבן אַזוי, ווי מען שרייבט אין מקור־שפּראַכן. ד.ה., בדרך כלל שרייבט מען די ווערטער פונעם סעמיטישן קאָמפּאָנענט אַזוי ווי אין לשון קודש (און יידישן [[אַראַמיש]]). אַנאַלאָגיש, אין געוויסע אויסלייגן איז עס אָנגענומען צו שרייבן ווערטער פון גערמאַנישן אָפּשטאַם אימיטירנדיק די [[דייטשישע אָרטאָגראַפיע]], לויטן אַזוי גערופענעם [[דייטשמעריש]]ן סטיל פון אָרטאָגראַפיע. | לויט דעם היסטאָרישן פּרינציפּ האַלט מען, אַז מען מוז שרייבן אַזוי, ווי מען שרייבט אין מקור־שפּראַכן. ד.ה., בדרך כלל שרייבט מען די ווערטער פונעם סעמיטישן קאָמפּאָנענט אַזוי ווי אין לשון קודש (און יידישן [[אַראַמיש]]). אַנאַלאָגיש, אין געוויסע אויסלייגן איז עס אָנגענומען צו שרייבן ווערטער פון גערמאַנישן אָפּשטאַם אימיטירנדיק די [[דייטשישע אָרטאָגראַפיע]], לויטן אַזוי גערופענעם [[דייטשמעריש]]ן סטיל פון אָרטאָגראַפיע. | ||
אין אַ באַשטימטן זין להיפּוך צום היסטאָרישן פּרינציפּ איז אַ [[פאנעטיק|פאָנעטישער]]: אַזוי ווי מען רעדט, אַזוי מען שרייבט. אַ וויכטיגע מאָדיפיקאַציע דערצו איז דער מאָרפאָלאָגישער פּרינציפּ, וואָס טענהט אַז צו | אין אַ באַשטימטן זין להיפּוך צום היסטאָרישן פּרינציפּ איז אַ [[פאנעטיק|פאָנעטישער]]: אַזוי ווי מען רעדט, אַזוי מען שרייבט. אַ וויכטיגע מאָדיפיקאַציע דערצו איז דער מאָרפאָלאָגישער פּרינציפּ, וואָס טענהט אַז צו דערמעגליכן דעם באַנעם פונעם כתב איז דאָס בעסער ניט צו ברעכן די טיילן פון ווערטער, אַפילו ווען זיי ווערן אַרויסגערעדט ניט אַזוי ווי מען זיי שרייבט. | ||
== ניקוד == | == ניקוד == | ||
אַ באַזונדערע שאלה איז דער באַנוץ פון פּינטעלעך און שטריכעלעך, ד.ה. פון ספּעציעלע [[דיאַקריטישע סימנים]]. | אַ באַזונדערע שאלה איז דער באַנוץ פון פּינטעלעך און שטריכעלעך, ד.ה. פון ספּעציעלע [[דיאַקריטישע סימנים]]. | ||
פאַר די [[בגדכפ"ת]] קאָנסאָנאַנט אותיות, וואָס האָבן געהאַט צוויי מינים פון דער אַרויסרייד (דהיינו: [[פריקאַטיוו]] און [[ | פאַר די [[בגדכפ"ת]] קאָנסאָנאַנט אותיות, וואָס האָבן געהאַט צוויי מינים פון דער אַרויסרייד (דהיינו: [[פריקאַטיוו]] און [[פלאָזיוו]]), האָבן די [[טבריהר מסורה|טבריהר מדקדקים]] אַנטוויקלט אַן אופן אונטערצושיידן די צוויי אויסשפּראַכן: [[רפה]] און [[דגש|דגש קל]]. אָט די צוויי סימנים פאַר די אותיות, וואָס זענען ממשיך צו קלינגען צווייערליי, האָט יידיש געירשנט און ביידע – דגש און רפה – קען מען טרעפן אין היינטיגע אויסלייגן: עטליכע שיטות ניצן (אָדער האָבן באַניצט) כמעט די פולע סיסטעם, בשעת אַנדערע קומען אויס אָן זיי אָדער פלעגן באַצייכענען בלויז איין דגש פאַרן [[פא]]. דאָס זעלבע איז אויך אמת פאַרן פּינטל פונעם אות [[שׂין]], וואָס געפינט זיך בלויז אין ווערטער פון לשון־קודשדיקן אָפּשטאַם. | ||
אַנדערע סימנים זענען די [[נקודות]] פאַר וואָקאַל קלאַנגען. שרייבנדיק יידיש ניצט מען בדרך כלל בלויז [[ | אַנדערע סימנים זענען די [[נקודות]] פאַר וואָקאַל קלאַנגען. שרייבנדיק יידיש ניצט מען בדרך כלל בלויז [[פתח]] און [[קמץ]] אונטער [[אלף]], אָבער לויט איינע תקנות זענען זיי ניט אָבליגאַטאָריש און לויט אַנדערע מוז מען באַצייכענען ניט נאָר די ביידע, נאָר אויך יי פאַרן פּתח־צוויי־יודן. אַנדערע [[נקודות]] טרעפט מען זעלטן, הגם [[חיריק]] און [[מלופּם]] זאָל מען ניצן אין באַשטימטע סביבות לויט די כללים פון [[ייוו"אָ]]. אין עטליכע פריערדיגע אויסגאַבן פלעגט מען ניצן דעם פולן [[ניקוד]], אימיטירנדיק [[תנ"ך|תנ"כישן]] סטיל. | ||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
| שורה 157: | שורה 158: | ||
| יאי | | יאי | ||
| יאי | | יאי | ||
| יִיִ | |||
| יאי | | יאי | ||
| | | יִיִ | ||
|- style="text-align:center" | |- style="text-align:center" | ||
! ייד | ! ייד | ||
| שורה 205: | שורה 206: | ||
==היימיש יידיש== | ==היימיש יידיש== | ||
''' | '''היימישע [[יידיש]]''' איז דער וועג וויאזוי א סך יידיש-רעדערס, וואס באניצן זיך מיט יידיש אלס זייער ערשטע און מוטער שפראך, ריידן היינט צוטאגס. | ||
ס'רוב שרייבערס פון יידיש, כולל אלע היימישע יידיש שרייבערס, ניצן זיך נאר מיט [[לשון־קודש]]דיקע אותיות (א"ב). | ס'רוב שרייבערס פון יידיש, כולל אלע היימישע יידיש שרייבערס, ניצן זיך נאר מיט [[לשון־קודש]]דיקע אותיות (א"ב). | ||
| שורה 220: | שורה 221: | ||
נישט אלץ אין דער כלל-שפראך איז טראדיציאנעל. זייער א סך ווערטער זענען מאדערן אייגן געמאכט דורך רעוויזיאניסטן און געלערענטע לייט, אבער וויבאלד זיי האבן דאס דורכגעטאן אלס כלל-שפראך, הייסט דאס מער פראפעסיאנעל, ווי דאס היימיש-געמאכטע יידיש. ווי למשל [[שלום עליכם]] פלעגט שרייבן נישט [[יידיש]] נאר יודיש א.א.וו.{{הערה|1=זעט [[הירשע דוד קאץ|הירשע דוד קאצנס]] ארטיקל אין ''דער אלגעמיינער זשורנאל'' איבער דעם [http://www.algemeiner.com/generic.asp?id=987].}} | נישט אלץ אין דער כלל-שפראך איז טראדיציאנעל. זייער א סך ווערטער זענען מאדערן אייגן געמאכט דורך רעוויזיאניסטן און געלערענטע לייט, אבער וויבאלד זיי האבן דאס דורכגעטאן אלס כלל-שפראך, הייסט דאס מער פראפעסיאנעל, ווי דאס היימיש-געמאכטע יידיש. ווי למשל [[שלום עליכם]] פלעגט שרייבן נישט [[יידיש]] נאר יודיש א.א.וו.{{הערה|1=זעט [[הירשע דוד קאץ|הירשע דוד קאצנס]] ארטיקל אין ''דער אלגעמיינער זשורנאל'' איבער דעם [http://www.algemeiner.com/generic.asp?id=987].}} | ||
אפילו ''דער פארווערטס'' האט זיך אין משך פון א סך יארן נישט באנוצט מיט דער כלל-שפראך. בלויז ווען די אלטע יידישיסטן זענען געשטארבן, האט מען דאס געמאכט א כלל, אז די שרייבערס, וואס ריידן נישט יידיש דארטן אין טאג- | אפילו ''דער פארווערטס'' האט זיך אין משך פון א סך יארן נישט באנוצט מיט דער כלל-שפראך. בלויז ווען די אלטע יידישיסטן זענען געשטארבן, האט מען דאס געמאכט א כלל, אז די שרייבערס, וואס ריידן נישט יידיש דארטן אין טאג-טעגליכן באנוץ, זאלן זיך האלטן צו דער געשריבענער כלל-שפראך.<ref>אן ארטיקל אין ''פארווערטס'' גופא פון [[מרדכי שעכטער]]ס א פלימעניק [[איציק גאטעסמאן]], דעם היינטיגן אסיסטענט-רעדאקטער, דערציילט, וואסערע מלחמות זיין פעטער האט געפירט יארן לאנג קעגן דעם לאנגיאריקן רעדאקטער, מען זאל דאס אדאפטירן די כלל-יידיש [http://www.forward.com/articles/the-newspaper-that-speaks-your-language/].</ref> | ||
עס ווערט געלערענט אין א סך קאלעדזשעס פון [[פראפעסאר]]ן, וואס לערנען דאס מיט סטודענטן. | עס ווערט געלערענט אין א סך קאלעדזשעס פון [[פראפעסאר]]ן, וואס לערנען דאס מיט סטודענטן. | ||
צווישן אנדערע חילוקים, איז דער פוילישער "עץ" און "ענק" אפגעלייגט געווארן לטובת "איר" און "אייך". | |||
סובסטאנטיוון האבן דריי מינים (זכר, נקבה, סתם) אזוי ווי פוילישע יידיש. | |||
===שרייבן און אויסלייג=== | ===שרייבן און אויסלייג=== | ||
| שורה 235: | שורה 240: | ||
אנדערש ווי היימיש יידיש שרייבן א סך כלל-יידיש שרייבער אויף [[לאטייניש]]ע אותיות אנשטאט בלויז [[לשון קודש]]דיקע אותיות.<ref>[[יוגנט-רוף]] און [[ייוו"א]] וועב-זייטן זענען אלע אויף לאטייניש בעיקר.</ref> | אנדערש ווי היימיש יידיש שרייבן א סך כלל-יידיש שרייבער אויף [[לאטייניש]]ע אותיות אנשטאט בלויז [[לשון קודש]]דיקע אותיות.<ref>[[יוגנט-רוף]] און [[ייוו"א]] וועב-זייטן זענען אלע אויף לאטייניש בעיקר.</ref> | ||
[[טעקע:KJ bus stop sign.jpg|קליין|250px|א שילד אין [[קרית יואל]] וואס איז געשריבן אויף ענגליש מיט | [[טעקע:KJ bus stop sign.jpg|קליין|250px|א שילד אין [[קרית יואל]] וואס איז געשריבן אויף ענגליש מיט אידישע אותיות]] | ||
== די שרייבונג אָמגענומען ביי חסידים אין אמעריקע == | == די שרייבונג אָמגענומען ביי חסידים אין אמעריקע == | ||
| שורה 287: | שורה 292: | ||
* (1947) ''תּקנות פון ייִדישן אויסלייג, דריטע אויפלאַגע''. יידישער וויסנשאַפטליכער אינסטיטוט, שטוטגאַרט, 34 זז. | * (1947) ''תּקנות פון ייִדישן אויסלייג, דריטע אויפלאַגע''. יידישער וויסנשאַפטליכער אינסטיטוט, שטוטגאַרט, 34 זז. | ||
== | ==דרויסנדיגע לינקס== | ||
* אליעזר ניבאָרסקיס לעקציע ''די אַנטוויקלונג פון דער יידישער אָרטאָגראַפיע'' [https://www.youtube.com/watch?v=rmGUlxMzfPE אויף youtube] | * אליעזר ניבאָרסקיס לעקציע ''די אַנטוויקלונג פון דער יידישער אָרטאָגראַפיע'' [https://www.youtube.com/watch?v=rmGUlxMzfPE אויף youtube] | ||
* ''כלל־תקנות פון יידישן אויסלייג'' [[s:כלל־תקנות פון יידישן אויסלייג|אין וויקיביבליאָטעק]] | * ''כלל־תקנות פון יידישן אויסלייג'' [[s:כלל־תקנות פון יידישן אויסלייג|אין וויקיביבליאָטעק]] | ||
| שורה 298: | שורה 303: | ||
[[קאטעגאריע:אויף יידיש]] | [[קאטעגאריע:אויף יידיש]] | ||
{{קרד/ויקי/יידיש}} | {{קרד/ויקי/יידיש}} | ||
[[קאַטעגאָריע:אויף ווייניג אדער קיין אנדערע וויקי|06]] | |||
[[קאַטעגאָריע:אויף ווייניג אדער קיין אנדערע וויקי|06]] | |||
[[en:Yiddish orthography]] | |||