35,369
רעדאגירונגען
{{קרד/ויקי/יידיש}}
(אומאיידל) |
({{קרד/ויקי/יידיש}}) |
||
| (28 מיטלסטע ווערסיעס פון 6 באַניצער נישט געוויזן.) | |||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דעסקריפציע|נרצח על ידי מדינת ישראל}} | |||
{{יתום}} | |||
[[בילד:Dehaan.jpg|300px|קליין|דר. דעהאן]] | [[בילד:Dehaan.jpg|300px|קליין|דר. דעהאן]] | ||
ד"ר '''יעקב ישראל דעהאן''' ({{שפראך-nl|Jacob Israël de Haan}}; ה'תרמ"א - [[כ"ט סיון]] ה'תרפ"ד, 1881 -1924) איז געווען א [[האלענדישע | ד"ר '''יעקב ישראל דעהאן''' ({{שפראך-nl|Jacob Israël de Haan}}; ה'תרמ"א - [[כ"ט סיון]] ה'תרפ"ד, 1881 -1924) איז געווען א [[האלענדישע אידנטום|האלענדישער ייד]], א יוריסט, זשורנאליסט, און א שרייבער און דיכטער אויף [[האלענדיש]]. ער איז געווארן א חרדישער איד אין ארץ ישראל וואו ער האט געפועלט קעגן די [[ציוניזם|ציוניסטן]]. ער איז געווען א געלערנטער אנגעזענער מענטש אין די קרייזן פון דעם [[ישוב הישן]] אין די צייטן גלייך נאך דער [[באלפור דעקלעראציע]]. | ||
ער איז געשאסן געווארן דורך א אומבאקאנטן אידישן מערדער [[כ"ט סיון]] [[ה'תרפ"ד]] (1טן יולי 1924) אין די גאסן פון [[ירושלים]]. כאטש אז ווער פונקטלעך זענען געווען דער מערדער איז נישט באקאנט איז אבער זייער באקאנט די מאטיוון, ער האט געקעמפט מיט מוראדיגע כוחות קעגן די [[מזרחי]] און די לינקע [[ציונות|ציוניסטן]] פאר די [[פרומע|חרדים]] און דעם | ער איז געשאסן געווארן דורך א אומבאקאנטן אידישן מערדער [[כ"ט סיון]] [[ה'תרפ"ד]] (1טן יולי 1924) אין די גאסן פון [[ירושלים]]. כאטש אז ווער פונקטלעך זענען געווען דער מערדער איז נישט באקאנט איז אבער זייער באקאנט די מאטיוון, ער האט געקעמפט מיט מוראדיגע כוחות קעגן די [[מזרחי]] און די לינקע [[ציונות|ציוניסטן]] פאר די [[פרומע|חרדים]] און דעם ישוב הישן אין ירושלים, זייענדיג א שפראך קענער האט ער אויך גענומען א שטעלונג אין די ציוניסטישן־[[אראבער|אראבישן]] קאנפליקט, טרעפנדיג זיך מיט דער קעניגליכער פאמיליע פון [[ירדן]] (דאן טראנסירדן) וועגן די פראבלעמאן וואס א דאן נאך נישט שטייענדיגע [[ייד|אידישע]] [[מדינה]] קען שאפן צווישען די אראבער און אידן. | ||
זיין מארד איז די ערשטע פאליטישע מארד פאר די פאליטיק פון די ציוניסטן. | זיין מארד איז די ערשטע פאליטישע מארד פאר די פאליטיק פון די ציוניסטן. | ||
| שורה 28: | שורה 30: | ||
===ער ווערט א [[בעל תשובה]]=== | ===ער ווערט א [[בעל תשובה]]=== | ||
דורך אויס די גאנצע צייט האט ער געוויאינט אין האלאנד, זייענדיג א זייער ליבעראלע מדינה האט ער נישט געשפירט צופול די [[אנטיסעמיטיזם]] וואס הערשט איבער די וועלט. דאס האט זיך אבער געטוישט ביי די [[ערשטע וועלט קריג]] ווען ער האט געהערט מער און מער וועגן די פיינטשאפט צו אידן. זייענדיג | דורך אויס די גאנצע צייט האט ער געוויאינט אין האלאנד, זייענדיג א זייער ליבעראלע מדינה האט ער נישט געשפירט צופול די [[אנטיסעמיטיזם]] וואס הערשט איבער די וועלט. דאס האט זיך אבער געטוישט ביי די [[ערשטע וועלט קריג]] ווען ער האט געהערט מער און מער וועגן די פיינטשאפט צו אידן. זייענדיג נאטורליך א סענסיטיווער מענטש האט דאס אים זייער אויפגעשוידערט, דאס האט אים אזוי געגעסן פאר א שטיק צייט. | ||
אין יאר 1916 האט ער אפגעהאקט מיט אלע זיינע פריערדיגע פארבונדענטע אין די האלאנדישע רעגירונג און האט אנגעפאנגן ווערן רעליגיעז, אלס טייל פון זיין זיך דערנעטערן צורוק צו אידען האט ער אנגעפאנגן א קארעספאנדענץ מיט דר. [[חיים ווייצמאן]]. | אין יאר 1916 האט ער אפגעהאקט מיט אלע זיינע פריערדיגע פארבונדענטע אין די האלאנדישע רעגירונג און האט אנגעפאנגן ווערן רעליגיעז, אלס טייל פון זיין זיך דערנעטערן צורוק צו אידען האט ער אנגעפאנגן א קארעספאנדענץ מיט דר. [[חיים ווייצמאן]]. | ||
| שורה 37: | שורה 39: | ||
=== ער פארט קיין ארץ ישראל === | === ער פארט קיין ארץ ישראל === | ||
[[File: Amsterdam Antoniesluis 2017.jpg|thumb| ]] | [[File: Amsterdam Antoniesluis 2017.jpg|thumb|]] | ||
אין 1919 איז ער אפגעפארן קיין [[ארץ ישראל]], די [[ציונים|ציוניסטישע]] און [[מזרחי|מזרחיסטישער]] פארטייען אין אמסטערדאם האבן פאר אים געמאכט א גרויסע געזעגענונגס צוזאמענקונפט און לכבודו ארויסגעגעבן א ספעציעלע אויסגאבע געשריבן אין [[עברית]] און האלאנדיש, אויך האבן זיך באטייליגט גרויסע אינטעלעקטועלע | אין 1919 איז ער אפגעפארן קיין [[ארץ ישראל]], די [[ציונים|ציוניסטישע]] און [[מזרחי|מזרחיסטישער]] פארטייען אין אמסטערדאם האבן פאר אים געמאכט א גרויסע געזעגענונגס צוזאמענקונפט און לכבודו ארויסגעגעבן א ספעציעלע אויסגאבע געשריבן אין [[עברית]] און האלאנדיש, אויך האבן זיך באטייליגט גרויסע אינטעלעקטועלע פערזענליכקייטן וואס האבן אים באוואונדערט פאר זיין טאלאנט און קליגשאפט. | ||
אנקומענדיג קיין [[ירושלים]] איז ער געווען גאר גליקלעך ביי זיך ווי מען קען זען פון די לידער וואס ער האט געשריבן יענע צייטן. | אנקומענדיג קיין [[ירושלים]] איז ער געווען גאר גליקלעך ביי זיך ווי מען קען זען פון די לידער וואס ער האט געשריבן יענע צייטן. | ||
ער האט דאן באזוכט ביי [[יצחק ירוחם דיסקין|ר' יצחק ירוחם דיסקין]] און הרב [[יוסף חיים זאנענפעלד]], די צוויי האבן אין אים געזען א טייערן איד וואס וועט נאכגייען זיין גראדקייט און נישט פארטייאישקייט און האבן אים דערציילט איבער דער מצב פון די ישוב הישן זינט די ציוניסטן האבן אנגעפאנגן אונטערשטעלן פיסלעך און אפגעהאלטן די געלטער. | ער האט דאן באזוכט ביי [[יצחק ירוחם דיסקין|ר' יצחק ירוחם דיסקין]] און הרב [[רבי יוסף חיים זאנענפעלד]], די צוויי האבן אין אים געזען א טייערן איד וואס וועט נאכגייען זיין גראדקייט און נישט פארטייאישקייט און האבן אים דערציילט איבער דער מצב פון די ישוב הישן זינט די ציוניסטן האבן אנגעפאנגן אונטערשטעלן פיסלעך און אפגעהאלטן די געלטער. | ||
ער האט דאן אויך באקומען א פאסטן אין דער רעגירונגס [[הויך שולע]] אין ירושלים אויף [[יוסטיץ]]. | ער האט דאן אויך באקומען א פאסטן אין דער רעגירונגס [[הויך שולע]] אין ירושלים אויף [[יוסטיץ]]. | ||
| שורה 50: | שורה 52: | ||
צווישן זיינע לידער און געשרייבעכטצער פון יענער תקופה קען מען שטארק זען ווי גליקלעך ער האט זיך געפילט זייענדיג אין ירושלים, און ווי פרום ער איז געווארן, ער דרוקט זיך שטארק אויס קעגן די נייע יוגענטליכע וואס זענען נישט פרום, ספעציעל ווי ער באגענעגט זיי ביים [[כותל המערבי]] אום [[תשעה באב]], ער רעדט זיך זייער אף אויף די נאציאנאלער חינוך און באשולדיגט זיי אין דעם פראבלעם. | צווישן זיינע לידער און געשרייבעכטצער פון יענער תקופה קען מען שטארק זען ווי גליקלעך ער האט זיך געפילט זייענדיג אין ירושלים, און ווי פרום ער איז געווארן, ער דרוקט זיך שטארק אויס קעגן די נייע יוגענטליכע וואס זענען נישט פרום, ספעציעל ווי ער באגענעגט זיי ביים [[כותל המערבי]] אום [[תשעה באב]], ער רעדט זיך זייער אף אויף די נאציאנאלער חינוך און באשולדיגט זיי אין דעם פראבלעם. | ||
=== אויף דער זייט פון דעם | === אויף דער זייט פון דעם ישוב הישן === | ||
אין יענער צייט האט אויסגעבראכן די שרעקליכע מחלוקת צווישן די קהילות פון די ישוב הישן אונטער די דעמאלטסדיגע [[עדה החרדית]] געפירט דורך ר' יוסף חיים זאננפעלד און די ציוניסטן אונטער די [[רבנות הראשית]] געפירט דורך [[אברהם יצחק הכהן קוק| הרב קוק]]. צווישן די עיקר מחלוקת דאן איז געווען וועגן די [[יציאה אקציע]] פון די עדה החרדית. די וועד לאומי האט דאן זיך געווענדעט צו די ענגלישע רעגירונג אז זיי זענען די וואס רעפריזענטירן גאנץ כלל ישראל, אויף דעם האט מען געקענט זיך אויסשליסן פון די וועד לאומי יעדעס יאר אין חדש אייר. די אגודה מיט די עדה החרדית האבן דאן אונטערגענומען וואס זיי האבן גערופען '''יציאה אקציע''' אויף זיכער מאכן אז מען שליסט זיך אויס פון די וועד לאומי וויבאלד זיי ברעכן אונטער אלס וואס האט מיט אידישקייט. | אין יענער צייט האט אויסגעבראכן די שרעקליכע מחלוקת צווישן די קהילות פון די ישוב הישן אונטער די דעמאלטסדיגע [[עדה החרדית]] געפירט דורך ר' יוסף חיים זאננפעלד און די ציוניסטן אונטער די [[רבנות הראשית]] געפירט דורך [[הרב אברהם יצחק הכהן קוק|הרב קוק]]. צווישן די עיקר מחלוקת דאן איז געווען וועגן די [[יציאה אקציע]] פון די עדה החרדית. די וועד לאומי האט דאן זיך געווענדעט צו די ענגלישע רעגירונג אז זיי זענען די וואס רעפריזענטירן גאנץ כלל ישראל, אויף דעם האט מען געקענט זיך אויסשליסן פון די וועד לאומי יעדעס יאר אין חדש אייר. די אגודה מיט די עדה החרדית האבן דאן אונטערגענומען וואס זיי האבן גערופען '''יציאה אקציע''' אויף זיכער מאכן אז מען שליסט זיך אויס פון די וועד לאומי וויבאלד זיי ברעכן אונטער אלס וואס האט מיט אידישקייט. | ||
מזרחי איז געווען ביי דער מיינונג אז מען זאל יא בלייבן אין די וועד לאומי כאטש עס איז קעגן אידישקייט, דורכאויס די מחלוקת האט זיך '''דעהאן''' באמיעט אז אגודת ישראל מיט מזרחי זאלן שלום מאכן כאטש מיט די איינע זאך קעגן די וועד לאומי אבער דאס האט זיך אים נישט איינגעגעבן. | מזרחי איז געווען ביי דער מיינונג אז מען זאל יא בלייבן אין די וועד לאומי כאטש עס איז קעגן אידישקייט, דורכאויס די מחלוקת האט זיך '''דעהאן''' באמיעט אז אגודת ישראל מיט מזרחי זאלן שלום מאכן כאטש מיט די איינע זאך קעגן די וועד לאומי אבער דאס האט זיך אים נישט איינגעגעבן. | ||
| שורה 76: | שורה 78: | ||
== לארד נארטקליף == | == לארד נארטקליף == | ||
אין ה'תרפ"ב איז לארד נארטקליף געקומען קיין ארץ ישראל. זייענדיג דער רעדאקטאר פון די דעילי עקספרעס האט ער געהאט א שטרענגע שטאב וואס האט פרובירט אויסצומיידן כמעט יעדעם וואס האט פרובירט אים צו באזוכן, און דאך ווען ער איז געקומען האט באלד נאך די ציוניסטישע דעלעגאציע זיך געטראפן מיט אים די פארשטייער פון אגודת ישראל מיט '''דעהאן''' אין שפיץ. דר. דעהאן האט אראפגעלייגט די מצב און אים איבערגעגעבן א מעמארנדום וואס דרוקט אויס די קעגנערשאפט פון די ישוב צו ציוניזם און די באלפור | אין ה'תרפ"ב איז לארד נארטקליף געקומען קיין ארץ ישראל. זייענדיג דער רעדאקטאר פון די דעילי עקספרעס האט ער געהאט א שטרענגע שטאב וואס האט פרובירט אויסצומיידן כמעט יעדעם וואס האט פרובירט אים צו באזוכן, און דאך ווען ער איז געקומען האט באלד נאך די ציוניסטישע דעלעגאציע זיך געטראפן מיט אים די פארשטייער פון אגודת ישראל מיט '''דעהאן''' אין שפיץ. דר. דעהאן האט אראפגעלייגט די מצב און אים איבערגעגעבן א מעמארנדום וואס דרוקט אויס די קעגנערשאפט פון די ישוב צו ציוניזם און די באלפור דעקלעראציע. | ||
דאס האט גאר שטארק אויפגערעגט די יונגנט און פארטייען. אין די רדיפות קעגן די פרומע האט זיך גאר פארשטארקט אויף אזוי ווייט אז מען איז זיי איבערגאפאלן אינמיטן גאס. זיי האבן זיך אפילו אריינגעבראכן אין שטוב פון הרב [[יוסף חיים זאנענפעלד]]. | דאס האט גאר שטארק אויפגערעגט די יונגנט און פארטייען. אין די רדיפות קעגן די פרומע האט זיך גאר פארשטארקט אויף אזוי ווייט אז מען איז זיי איבערגאפאלן אינמיטן גאס. זיי האבן זיך אפילו אריינגעבראכן אין שטוב פון הרב [[רבי יוסף חיים זאנענפעלד]]. | ||
הרב יונגרייז (אויף פון אגודה) און דעהאן האבן דאן באקומען אנאנאמען בריוו אז זיי זאלן זאגן [[ווידוי]] ווייל זייער טעג זענען געציילטע, און טאקע הרב יונגרייז און הרב דיסקין האבן דערפאר באקומען פאליצייאישע שיץ, אבער הרב זאנענפעלד און דעהאן האבן זיך אנטזאגט פון די שיץ. | הרב יונגרייז (אויף פון אגודה) און דעהאן האבן דאן באקומען אנאנאמען בריוו אז זיי זאלן זאגן [[ווידוי]] ווייל זייער טעג זענען געציילטע, און טאקע הרב יונגרייז און הרב דיסקין האבן דערפאר באקומען פאליצייאישע שיץ, אבער הרב זאנענפעלד און דעהאן האבן זיך אנטזאגט פון די שיץ. | ||
צוליב די אלע זאכן האט הרב זאנענפעלד | צוליב די אלע זאכן האט הרב זאנענפעלד פארעפנטליכט א בריוו אין [[דואר היום]] צו בארואיגען די געמיטער, אויך האט דעהאן געשיקט א בריוו צום לארד ווי ער גיבט צו פארשטייען אז די וועלט פרעסע האט זיין באגעגעניש שלעכט אויסגעטייטשט, און די לאנדאן טייםס האט דאס געדרוקט. | ||
די אלע זאכן זענען געטאן געווארן אין א פרואוו אפצושטעלן די אנפאלן, וויבאלד זיי האבן דאס אויסגעטייטשט ווי א קעגנערשאפט קעגן ישוב ארץ ישראל ווען באמת איז דאס נאר געווען א קעגנערשאפט קעגן די ווערטשאפט פון די ציוניסטישע פירער און וועד לאומי. | די אלע זאכן זענען געטאן געווארן אין א פרואוו אפצושטעלן די אנפאלן, וויבאלד זיי האבן דאס אויסגעטייטשט ווי א קעגנערשאפט קעגן ישוב ארץ ישראל ווען באמת איז דאס נאר געווען א קעגנערשאפט קעגן די ווערטשאפט פון די ציוניסטישע פירער און וועד לאומי. | ||
| שורה 97: | שורה 99: | ||
אין איינע פון '''דעהאןס''' באריכטן שילדערט ער די באגענגעניש וואס ער האט געהאט מיט '''קעניג פייזל''' פון [[איראק]] ביי עמיר אין שטוב. | אין איינע פון '''דעהאןס''' באריכטן שילדערט ער די באגענגעניש וואס ער האט געהאט מיט '''קעניג פייזל''' פון [[איראק]] ביי עמיר אין שטוב. | ||
'''דעהאן''' האט געזען אין די באלפור דעקליראציע אז דאס וועט זיין א גרויסע פראבלעם מיט די אראבישע שכנים און אין זיינע באשרייבנוגען זעהט מען ווי ער דרוקט זיך אויס אז אלע טייטשן איבער די דעקליראציע ווי אזוי זיי ווילן, דערפאר האט ער געהאלטן אז מען זאל מאכן א קאנסטיטוציאנאלע רעגירונג פון אידען מיט אראבער גלייך וואס זאל זיין | '''דעהאן''' האט געזען אין די באלפור דעקליראציע אז דאס וועט זיין א גרויסע פראבלעם מיט די אראבישע שכנים און אין זיינע באשרייבנוגען זעהט מען ווי ער דרוקט זיך אויס אז אלע טייטשן איבער די דעקליראציע ווי אזוי זיי ווילן, דערפאר האט ער געהאלטן אז מען זאל מאכן א קאנסטיטוציאנאלע רעגירונג פון אידען מיט אראבער גלייך וואס זאל זיין געבויט אויף [[גלייכרעכטיגייט|גלייכבארעכטיגונג]] און פרייער עמיגראציע, אנע פאליטישע אמביציעס. זיין פלאן איז געווען צו מאכן א [[פארלאמענט]] וואס וועט זיין א דריטל אידן, א דריטל אראבער, און די לעצטע דריטל וועט מען וועלן סיי אידן און סיי אראבער, אזוי וועלן אמאל די אידען האבן די מערהייט און אמאל די אראבער. | ||
דאס אלעס האט אים אבער נאר מער פארפיינטעט ביי זיינע פיינט, און האט אים נישט געברענגט קיין גוטס. | דאס אלעס האט אים אבער נאר מער פארפיינטעט ביי זיינע פיינט, און האט אים נישט געברענגט קיין גוטס. | ||
| שורה 114: | שורה 116: | ||
ווען מען האט דערציילט פאר הרב יוסף חיים זאננפעלד דינסטאג אינדערפרי וועגן די טויט פון דעהאן האט ער זיך געריסן קריעה און געמאכט א ברוך דיין האמת מיט שם ומלכות. | ווען מען האט דערציילט פאר הרב יוסף חיים זאננפעלד דינסטאג אינדערפרי וועגן די טויט פון דעהאן האט ער זיך געריסן קריעה און געמאכט א ברוך דיין האמת מיט שם ומלכות. | ||
== ווער זענען געווען די מערדער == | == ווער זענען געווען די מערדער == | ||
| שורה 152: | שורה 124: | ||
אויך איז באוואוסט די פאלגענדע 3 נעמען אלס די וואס האבן זיך באטייליגט אין די מארד אברהם תהומי, ישראל שוחט, און יעקב פאט. | אויך איז באוואוסט די פאלגענדע 3 נעמען אלס די וואס האבן זיך באטייליגט אין די מארד אברהם תהומי, ישראל שוחט, און יעקב פאט. | ||
== | ==דרויסנדיגע לינקס== | ||
* [http://www.hashkafah.com/lofiversion/index.php?t21045.html אן אינטערסאנטע פאליטישע באשרייבונג וועגן דעהאן.] | * [http://www.hashkafah.com/lofiversion/index.php?t21045.html אן אינטערסאנטע פאליטישע באשרייבונג וועגן דעהאן.] | ||
* [http://www.dbnl.org/auteurs/beeld.php?id=haan008 בילדער פון דעהאן] | * [http://www.dbnl.org/auteurs/beeld.php?id=haan008 בילדער פון דעהאן] | ||
{{גרונטסארטיר:דעהאן, יעקב}} | {{גרונטסארטיר:דעהאן, יעקב}} | ||
[[ | [[קאַטעגאָריע:היסטאריע פון ארץ ישראל]] | ||
[[ | [[קאַטעגאָריע:בעלי תשובה]] | ||
[[ | [[קאַטעגאָריע:קנאים]] | ||
[[ | [[קאַטעגאָריע:ישוב הישן]] | ||
[[ | [[קאַטעגאָריע:אידישע דיכטער]] | ||
[[קאַטעגאָריע:האלענדישע | [[קאַטעגאָריע:האלענדישע אידן]] | ||
[[קאַטעגאָריע: | [[קאַטעגאָריע:באערדיגט אין הר הזיתים]] | ||
[[he:יעקב ישראל דה האן]] | [[he:יעקב ישראל דה האן]] | ||
[[קאַטעגאָריע:וויקידאטא דעסקריפציע]] | |||
[[קאַטעגאָריע:פאליטישע מארד קרבנות אין ארץ ישראל]] | |||
{{קרד/ויקי/יידיש}} | |||