אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "מולד"

יעצטיגע רעוויזיע זינט 08:25, 8 יולי 2024

די באנייטע לבנה. דאס בילד איז פונעם צווייטן טאג.

אינעם אידישן לוח, איז א מולד (אדער מולד הלבנה) אן אסטראנאמישע געשעעניש וואס דיקטירט ווען ראש השנה וועט געפאלן. עס איז דעפינירט ווי דער רגע ווען די ליכטיגקייט פון דער לבנה ווערט באנייט אנהייב פון א חודש. צווישן איין מולד צום צווייטן איז דא 29 טעג, 12 שעה, און 793 חלקים; באקאנט אלס כ"ט י"ב תשצ"ג. אין פיל קהילות איז איינגעפירט אויסצורופן די מולד בשעת ברכת החודש יעדן חודש.

דער ערשטער מולד, וואס אלע מולדות ווערן גערעכנט דערפון, איז דער מולד פון תשרי שנת א' ליצירה וואס איז געווען מאנטאג נאך 5 שעה און 204 חלקים, באקאנט אלס מולד בהר"ד. מולד בהר"ד איז נישט געווען קיין פאקטישער מולד, אויספאלנדיג נאך איידער בריאת העולם, נאר איז בלויז א היפאטעטישער מולד וואס מען האט גערעכנט אויף צוריק פאר'ן צוועק פונעם חשבון. דער פאקטישער ערשטער מולד איז לויט רבי אליעזר (וואס האלט אז בתשרי נברא העולם) געווען דער פון תשרי שנת ב', וואס איז געפאלן פרייטאג נאך 14 שעה, באקאנט אלס וי"ד; און לויט רבי יהושע (אז בניסן נברא העולם) איז עס געווען דער פון ניסן שנת א', וואס איז געפאלן מיטוואך נאך 9 שעה און 642 חלקים, באקאנט אלס ד"ט תרמ"ב.

דאס פלאץ וואו די מולדות רעכענען זיך איז א מחלוקת ראשונים, ווען דער אנגענומענסטער מהלך איז אז זיי רעכענען זיך לויט ירושלים. אזוי אויך איז ברייט אנגענומען אז דער זייגער פון די מולדות איז דער אמת'ער ארץ־ישראל'דיגער זייגער, וואס איז מיט 21 מינוט גערוקט פון די היינטיגע זייגער דארט, און אז די שעות הייבן זיך אן פון 6:00 אוונט.

די חשבונות פונעם מולד לויט חז"ל זענען גאר פינקטליכע, און זענען גאר נאנט צו וואס די מאדערנע אסטראנאמער זאגן. די חשבונות זענען אויך געווען אנגענומען ביי אנדערע פעלקער אינעם אלטערטום, וואס האבן געהאלטן אז די לענג פון א חודש איז גאר נאנט צו, אדער גענוי ווי, דאס וואס חז"ל זאגן.

באדייט

אן אילוסטראציע פון דער לבנה בשעת'ן מולד (פאר אן אבזערווירער פון צפון זייט פון ערד-קוגל)

דער מולד הלבנה איז דער רגע ווען די לבנה ווערט דערפרישט אנהייב פון א חודש. די ליכטיגקייט פון דער לבנה ווערט גרעסער און גרעסער דורכאויס דער חודש ביז'ן מיטן פונעם חודש; דאן הייבט עס אן ווערן קלענער און קלענער ביז סוף חודש, ווען עס ווערט אינגאנצן טונקל. דאן, ביים מולד, ווערט עס באנייט, און א נייער חודש הייבט זיך אן.

די גרויסקייט פון די באלאכטענע חלק פון די לבנה, לויט ווי געזען פון דער וועלט, ווענדט זיך אין איר עלאנגאציע מיטן זון. די לבנה קרייזט ארום די וועלט איבער דעם הימל פון מערב קיין מזרח; וואס נענטער די לבנה איז צום זון, אלץ קלענער איז די ליכטיגקייט דערפון, און וואס ווייטער, אלץ גרעסער. האלב פון דער פיזישער לבנה איז אלעמאל באלאכטן, דאס איז די האלב וואס איז צו דער זייט פונעם זון; און וואס מער די וועלט איז צווישן דעם זון מיט דער לבנה, אלץ מער קען מען זען די באלאכטענע טייל פון איר.

א מולד איז דעפינירט אלס דער רגע ווען די עלאנגאציע פון דער לבנה צום זון איז 0°, דאס הייסט זיי זענען ביידע אויף דעם זעלבן ארט אינעם גלגל המזלות^[א]^[1]. דער מאמענט הייסט אויך דער "קיבוץ", "דיבוק" און "חידוש". די לבנה איז דאן צווישן דער וועלט און דעם זון, און אינגאנצן טונקל. פון יענער רגע און ווייטער ווערט באנייט די לבנה פונעם נייעם חודש. ביים "מולד", אין פארגלייך צו א ניי געבוירן קינד וואס קען זיך נאכנישט אויפפירן ווי ערוואקסענע מענטשן, קען מען דאן נאכנישט זען די לבנה ווי אנדערע שטערנס^[2].

די לבנה'ס מהלך ארום דעם הימל רעלאטיוו צום זון געדויערט בערך 29.531 טעג. איר מהלך רעלאטיוו צו די שטייענדיגע שטערנס איז קורצער, בלויז 27.322 טעג^[3]. די סיבה צום אונטערשייד איז ווייל דורכאויס די 27.322 טעג רוקט זיך דער זון אין זיין אייגן גאנג איבער דעם הימל ארום 26.929° קיין מזרח; און די לבנה דארף דאס משלים זיין אין די איבריגע 2.209 טעג^[4].

די פינקטליכע און אמת'ע צייט־אפשניט ווילאנג עס געדויערט פאר'ן לבנה ארומצוקרייזן דעם וועלט איז אנדערש יעדער חודש, געוואנדן אין אסאך פאקטארן, און דער לענגסטער חודש קען זיין מיט איבער א טאג לענגער ווי דער קורצסטער. פאר'ן צוועק פון קובע זיין דעם אידישן לוח, האבן חז"ל אוועקגעשטעלט א מולד האמצעי, דאס איז א דורכשניטליכע צייט־אפשניט פאר'ן חודש, און די דאזיגע מולדות וועלן אלעמאל זיין אין די 14 שעה איידער אדער נאך די אמת'ע מולדות^[5].

דער אידישער לוח און דער מולד

אינעם אידישן לוח דארפן די חדשים זיך אנהייבן אינאיינעם מיט דער נייער לבנה וואס ערשיינט נאכ'ן מולד. דער אויבערשטער האט געזאגט פאר משה רבינו אין מצרים: ”החודש הזה לכם ראש חדשים” (שמות יב, ב) – "אזוינס (די נייע לבנה), ווען איר וועט עס זען, זייט מקדש דעם חודש"^[6].

אין די צייטן ווען עס איז געווען א סנהדרין פון "סמוכים", האט מען מקדש געווען "על פי הראיה", דאס הייסט, מען האט באשטימט ראש חודש באזירט אויף עדים וואס האבן געזאגט אז זיי האבן שוין געזען די נייע לבנה^[7]. אבער זייט די צייטן פון הלל נשיאה, איז מען קובע דעם חודש לויט א באשטימטן חשבון. הלל האט געזען אז די סמיכה ווערט בטל און עס וועט שוין נישט זיין קיין סנהדרין וואס וועט קענען קובע זיין ראשי חדשים, האט ער אויסגעשטעלט אן אריטמישער חשבון קובע צו זיין דער אידישער לוח^[8].

אינעם באשטימטן לוח וואס מען ניצט זייט הלל'ס צייטן, איז מען קובע ראש השנה אינעם טאג ווען דער מולד פון תשרי געפאלט, אויסער אויב עס איז דא א סיבה עס אפצושטופן מיט איינס אדער צוויי טעג^[9]. כמעט אלע חדשים האבן א באשטימטע צאל טעג, 29 אדער 30. די יוצאים מן הכלל זענען חשון און כסלו, וואס קענען אמאל ביידע האבן 29, און אמאל ביידע 30, און אמאל כסדרן (חשוון 29 און כסלו 30); געוואנדן לויט וויפיל טעג עס זענען דא צווישן איין ראש השנה און דעם קומענדיגן^[10]. דער חשבון פון דער מולד מיט די כללים ווען אפצושטופן ראש השנה, אינאיינעם מיט'ן סדר פון די עיבור יארן, שטעלן אויס דער גאנצער אידישער לוח.

חז"ל רעכענען אז פון איין מולד צום צווייטן זענען דא 29 טעג, 12 שעה און 793 חלקים (1080 חלקים אין א שעה); באקאנט מיטן סימן כ"ט י"ב תשצ"ג^[11]. דער ערשטער מולד פון תשרי שנת א' ליצירה, איז געווען מאנטאג נאך 5 שעה און 204 חלקים; באקאנט מיטן סימן בהר"ד^[7]. כדי צו וויסן ווען א געוויסע מולד וועט זיין, דארף מען צולייגן צו מולד בהר"ד, כ"ט י"ב תשצ"ג פאר יעדע חודש וואס איז אריבער זייט בריאת העולם.

מולד בהר"ד

דער מולד פון תשרי שנת א' איז אוועקגעשטעלט אלס מאנטאג נאך 5 שעה און 204 חלקים – בהר"ד. דאס איז אבער נישט דער ערשטער מולד נאך בריאת העולם, נאר "מולד תהו", א היפאטעטישער מולד וואס מען האט אוועקגעשטעלט פאר'ן צוועק פונעם חשבון.

לויט רבי אליעזר וואס האלט אז בתשרי נברא העולם, איז דער ערשטער מולד געווען פרייטאג צוויי שעה אריין אין טאג, נאך 14 שעה פונעם מעת לעת, באקאנט מיטן סימן וי"ד. תוספות ברענגט אז דאס זעט מען פונעם מדרש וואס דעטאלירט דעם סדר היום פון אדם הראשון אין זיין ערשטן טאג^[12]: אין דער ניינטער שעה האט דער באשעפער אים באפוילן מיט'ן פארבאט צו עסן פונעם עץ הדעת, און דאן האט ער געוויס אויך מקדש געווען דעם חודש. לויט'ן גמרא אז די לבנה בלייבט פארשטעלט די ערשטע זעקס שעה נאכ'ן מולד, קומט אויס אז דער מולד איז לויט'ן חשבון געווען זעקס שעה פריער, אנהייב דער דריטער שעה, נאך צוויי שעה אין טאג, וואס זענען 14 שעה פון אנהייב מעת לעת^[13]. דער מולד האט אלזא למעשה פאסירט בשעת דער באשעפער האט באשאפן אדם הראשון, ווייל איידער יענער צייט איז נישט געווען ווער זאל עס זען און מקדש זיין חדשים^[14].

לויט ווי די "בני מערב" האבן זיך געפירט ביים רעכענען די יארן ליצירה, ווערן די ערשטע פינף טעג פון ששת ימי בראשית גערעכנט אלס איין יאר, שנת א' ליצירה, און ביים פרייטאגדיגן מולד האט זיך אנגעהויבן שנת ב' ליצירה^[15]. דאס איז אויך דער וועג וואס איז היינט אין באניץ ביי אידן^[16]. היות מיר רעכענען דער מולד פון אנהייב שנת א', האט מען אויסגערעכנט צוריק צו וועגס ווען דער מולד וואלט ווען געווען אין תשרי שנת א', און דאס איז מולד בהר"ד^[13]^[14].

דער גר"א שרייבט אז די אידן היינט רעכענען ווי די "בני מזרח", אז דער מולד פון פרייטאג פון ששת ימי בראשית איז געווען פון שנת א' ליצירה, נאר וויבאלד בשעת דער יאר פונעם מבול האבן דער זון און לבנה נישט געדינט, איז מען משלים יענע יאר מיט א "שנת תוהו"^[17]. רב האי גאון שרייבט אז אויך די "בני מזרח" פלעגן רעכענען פון מולד בהר"ד, פאר א פראקטישע סיבה: ווען מען רעכנט מולדות דארף מען רעכענען די מולדות ביז צום יעצטיגן יאר, ולא עד בכלל. דאס מיינט, פאר דער מולד פון שנת ה'תשפ"ה דארף מען רעכענען מולדות וואס זענען פאריבער אין ה'תשפ"ד יארן. כדי אויסצומיידן דעם איבריגן שטאפל אינעם חשבון, האבן אויך די בני מזרח גערעכנט פון איין יאר פריער, מולד בהר"ד^[18].

דער מולד בהר"ד שטימט אויך לויט רבי יהושע וואס האלט אז בניסן נברא העולם. לויט רב אדא, איז לויט רבי יהושע דער מולד נישט געווען פרייטאג, נאר מיטוואך – דער טאג ווען דער זון און די לבנה זענען באשאפן געווארן. תוספות ווייזט אויף אז עס קען נישט זיין אז רבי יהושע האלט אויך אז דער מולד איז געווען פרייטאג, ווייל דאן וואלטן די מולדות לויט רבי אליעזר געווען צוויי טעג שפעטער ווי לויט רבי יהושע, און מען וואלט געדארפט דערגיין דער ווארהייט מיט פשוט'ע אבזערוואציע^[13]. די ראשונים זאגן אז לויט רבי יהושע איז דער ערשטער מולד געווען מיטוואך פון ששת ימי בראשית, ביי 9 שעה און 642 חלקים. וויבאלד דער לוח איז מיוסד אז דער יאר הייבט זיך אן אין תשרי, האט מען גערעכנט צוריק צו וועגס צו תשרי פון יענעם יאר, און דער מולד קומט אויס בהר"ד^[19].

לויט די שיטה פון שמואל אנבאלאנגט די תקופות, קומט אויס אז דער מולד האט פאסירט דער מיטוואך נאך ששת ימי בראשית, מיט 7 טעג 9 שעה און 642 חלקים נאך תקופת ניסן. דער סמ"ג^[20] איז מסביר אז די לבנה האט זיך פארזוימט א וואך צוליב דער סכסוך מיט'ן זון וואס האט געפירט צו דעם אז זי זאל קלענער ווערן. דער לבוש זאגט אז זי האט זיך נוהג געווען בנזיפה א גאנצע וואך, ווי מען לערנט ארויס פון מרים הנביאה^[21]. תוספות לערנט אז שמואל האלט ווי רבי אליעזר אז בתשרי נברא העולם^[13]. אנדערע האלטן אז דער מולד איז געווען מיטוואך פון ששת ימי בראשית, און די זון איז באשאפן געווארן אינמיטן זיין גאנג, אויסזעענדיג ווי די וואך נאך דער תקופה^[22]^[23].

אן אנדער שיטה שטייט פון רב אביתר^[24] און תרגום יונתן^[25]. לויט זיי איז דער ערשטער מולד געווען מיטוואך נאך 20 שעה און 408 חלקים, און מולד בהר"ד איז דער מולד פון א יאר שפעטער. ווי עס שיינט, האבן זיי געהאלטן אז דער יאר פון בריאת העולם איז נישט אין דער צאל פון די יארן, און ווען מען רעכנט פון בהר"ד רעכנט מען אנגעהויבן פון דער צווייטער יאר^[26].

דער זייגער פון די מולדות

עס זענען פארהאן עטליכע ספיקות אנבאלאנגט די צייט פונעם מולד, ווי אזוי עס איבערצוטייטשן צו די היינטיגע זייגערס. געוויסע האלטן אז עס איז נישט שייך בכלל איבערצוטייטשן דעם מולד צו סיי וועלכן זייגער, וויבאלד דער מולד איז אן אבסטראקטער באגריף, און נישט קיין עכטע געשעעניש^[27].

פלאץ פון די רעכענונגען

די צייט אין טאג איז אנדערש פון פלאץ צו פלאץ ארום דער וועלט, און די מולדות ווערן גערעכנט צו דער זייגער פון איין געוויסע פלאץ אויף דער וועלט. אין די ראשונים טרעפט מען עטליכע שיטות לגבי דער פלאץ וואו די מולדות ווערן גערעכנט:

דער אבן עזרא^[28], רז"ה^[29] און כוזרי^[30] שרייבן אז די מולדות געשעען לויט'ן זייגער פון ירושלים.
אין ספר יסוד עולם^[22.1] ווערט געברענגט אז די מולדות געשען לויט'ן זייגער אין "טבור הארץ" – די צענטער פון דער באוואוינטער וועלט, ווי עס איז געווען באקאנט אין די מיטלאלטער. דאס איז 24° צו מזרח פון ירושלים, און א שעה און 642 חלקים גערוקט.
טייל ראשונים^[31]^[22.1] זאגן אז די מולדות רעכענען זיך פון "קצה המזרח" – דער ווייטסטער עק פון דער באוואוינטער וועלט, 114° צו מזרח פון ירושלים, און 7 שעה און 642 חלקים גערוקט.
בשם רב סעדיה גאון^[32], און נאך ראשונים^[33] ווערט געברענגט אז דער חשבון איז לויט בבל, וואו די אמוראים האבן געוואוינט.

עס זענען דא וואס זענען תולה דער מחלוקת צווישן רב סעדיה גאון און אהרן בן מאיר (עב') אין אן איבערבלייבעניש פון א מחלוקת צי די מולדות ווערן גערעכנט לויט בבל אדער לויט ירושלים^[34].

פארשער פונעם אידישן לוח אין די לעצטערע יארן האבן אנגענומען אז די מולדות ווערן גערעכנט ערגעצוואו צווישן בבל און ארץ ישראל^[35]. היינטיגע פארשער נעמען אן אז עס ווערט גערעכנט צום זייגער פון ירושלים; דאס איז אויך דער פראמינענטסטע מיינונג צווישן די אחרונים^[36]. דער "מולד הממוצע" לויט די אסטראנאמער, געשעט היינטיגע צייטן צוויי שעה נאך דער מולד פונעם לוח לויט ירושלים^[37].

דער אנהייב פון די שעות

די שעות וואס ווערן דערמאנט לגבי דער מולד זענען שעות שוות וואס הייבן זיך אן אנהייב נאכט, און 'אנהייב נאכט' לגבי שעות שוות מיינט זעקס שעה נאך חצות. אבער עס זענען דא דריי מהלכים לגבי וועלכע "חצות" מען רעדט:

עס זענען דא וואס רעכענען זעקס שעה נאכ'ן דורכשניטליכן חצות פונעם יאר, וואס מיינט אז די שעות רעכנט מען פון 6:00 לויט'ן אמת'ן ארץ־ישראל'דיגער זייגער. די מולדות ווערן נישט גערעכנט אויף דער היינטיגער ארץ־ישראל'דיגער זייגער, וואס גייט לויט דער צייט זאנע באזירט אין קאירא, נאר אויפ'ן אמת'ן זייגער פון ארץ ישראל וואס איז מיט 21 מינוט פריער. אין סך הכל, לייגט מען צו צום צאל שעות 5:39 שעה, אנצוקומען צו דער צייט אויפ'ן היינטיגן ארץ־ישראל'דיגן זייגער^[38].
עס זענען דא וואס רעכענען זעקס שעה נאכ'ן אמת'ן חצות יעדן טאג. דאס קומט אויס יעדן חודש אנדערש, און עס קען זיין ביז 16 מינוט גערוקט פונעם דורכשניטליכן חצות^[39].
עס זענען דא וואס האלט אז מען דארף רעכענען לויט חצות פון דער טאג פונעם ערשטן מולד בשעת בריאת העולם. מען קען אבער נישט מכריע וועלכע מולד דאס איז (וי"ד אדער ד"ט תרמ"ב), און יעדנפאלס איז כמעט אוממעגליך צו וויסן ווען חצות איז דאן געווען^[40]. געוויסע האלטן אז מען זאל קוקן אויף חצות פון ניסן און תשרי^[41].

דאס אויסרופן דעם מולד

אין פילע קהילות, בעיקר אשכנז'ישע, איז איינגעפירט אז בשעת "ברכת החודש" אום שבת מברכים, טוט מען אין שול אויסרופן ווען דער מולד וועט זיין^[42]. דער מנהג איז רעלאטיוו א נייער, און עס ווערט כמעט נישט געברענגט אין פריערדיגע ספרים.

דער אריגינעלער מנהג איז לכאורה געווען צו וויסן ווען דער מולד וועט זיין בשעת ברכת החודש, און אזוי ברענגט רבי אפרים זלמן מרגליות אין שער אפרים^[43] און דער בעל התניא אינעם סידור^[44]. דער שער אפרים לייגט צו אז עס איז נישט מעכב, נאר דער עיקר איז צו וויסן קלאר ווען ראש חודש וועט זיין. אין די מנהגים פון פראנקפורט שטייט אז דער מנהג איז צו פרעגן דעם חזן ווען דער מולד וועט זיין, אזוי אז דער חזן קוקט נאך אינעם לוח, און אין איינוועגס זעט ער שוין אויך גענוי ווען ראש חודש וועט זיין^[45]. עס ווערט געברענגט אז מען דארף נאכקוקן דעם מולד פונעם פריערדיגן חודש און אליין אויסרעכענען דערפון דער יעצטיגער, אלס "כי היא חכמתכם"^[46]. רבי אליהו מני ברענגט אז אינזין האבן דעם מולד ביי "מי שעשה ניסים" איז א תיקון פאר'ן פגם הברית^[47].

אין ליקוטי מהרי"ח שטייט אז לכאורה האט שוין רבי מענדל רימאנובער איינגעפירט אין זיין בית המדרש אויסצורופן דעם מולד, און דער מנהג האט זיך ווארשיינליך פארשפרייט פון דארט. דערקעגן ברענגט ער אז לויט ווי עס שטייט אין אוהב ישראל אין פרשת בא דארף מען נישט אויסצורופן דעם מולד^[48]. אין בעלזא, וויזשניץ און אין טייל אשכנז'ישע קהילות איז נישט איינגעפירט אויסצורופן דעם מולד^[49].

אין אסאך קהילות איז איינגעפירט איבערצוטייטשן דעם מולד צום היינטיגן זייגער, און אזוי איז עס שוין אין לוחות פון די ת"ר יארן^[50]. אין ארץ ישראל זענען דא וואס פירן זיך אראפצורעכענען 21 מינוט פונעם חשבון עס נענטער צו ברענגען צום אמת'ן ארץ־ישראל'דיגן זייגער^[38], און אין די קלויזנבורגער בתי מדרשים אין ניו יארק לייגט מען צו זיבן שעה עס צוצופאסן צום אמעריקאנער זייגער, אין איינקלאנג מיטן פסק פון רבי יוסף אליהו הענקין^[51] לגבי סוף זמן קידוש לבנה^[52].

מקור און פונקטליכקייט

דער "מולד האמצעי" לויט חז"ל לויפט מיט א האלבע סעקונדע לענגער ווי וואס עס איז אנגענומען ביי מאדערנע אסטראנאמער. לויט חז"ל איז א חודש לאנג 29 טעג, 12:44 שעה, מיט איין חלק (3.333 סעקונדעס), און לויט די אסטראנאמער איז עס 29 טעג, 12:44 שעה, מיט 2.876 סעקונדעס. למעשה איז עס נאך מער פינקטליך, ווען מען נעמט אין באטראכט צוויי פאקטארן וואס האבן זיך געטוישט זייט 2500 יאר צוריק:

פון איין זייט, איז דער חודש לענגער געווארן מיט די יארן, און מיט 2500 יאר צוריק איז עס געווען 29 טעג, 12:44 שעה, מיט בלויז 2.408 סעקונדעס.
פון די אנדערע זייט, איז אויך דער מעת לעת לענגער געווארן מיט די יארן, און מיט 2500 יאר צוריק איז עס געווען מיט ארום 0.0408 סעקונדעס קורצער ווי עס איז היינט. די כ"ט י"ב תשצ"ג טוען דעריבער באטרעפן, אין מעת־לעת'ן פון דער 21'סטע יארהונדערט, בלויז 29 טעג, 12:44 שעה, מיט 2.13 סעקונדעס.

מיט דעם חשבון, איז דער מולד לויט חז"ל מיט בלויז א פערטל סעקונדע קורצער ווי לויט די מאדערנע אסטראנאמער^[53].

מקור פון כ"ט י"ב תשצ"ג

א מערהייט ראשונים שרייבן אז די לענג פונעם חודש האבן די חכמים מקבל געווען הלכה למשה מסיני^[54], אדער האבן זיי עס געוואוסט בנבואה. פון די אנדערע זייט, שרייבט דער רמב"ן איבער דעם חשבון פונעם אידישן לוח אין אלגעמיין, אז עס איז נישט מקובל הלכה למשה מסיני, נאר עס איז א תקנה פון הלל נשיאה^[55]. אפילו לויט דער רמב"ם, וואס שרייבט אז דער אריטמישער אידישער לוח איז יא הלכה למשה מסיני^[56], לערנט דער חזון איש אז די דעטאלן פונעם חשבון זענען נישט הלכה למשה מסיני, נאר בלויז דאס אז די חכמים האבן רשות אוועקצושטעלן אזא סארט לוח^[23.1].

רבי יצחק מקורביל שרייבט אז די לענג פון דער חודש האבן די בני יששכר דערגאנגען דורך זייערע פארש ארבעט. ער ברענגט אויך א מדרש וואס שילדערט ווי אזוי דאס איז צוגעגאנגען: זיי האבן געזען די נייע לבנה, און דערנאך געציילט 29 ביז צום קומענדיגן חודש, און 30 ביז צום דריטן; זענען זיי געקומען צו אויספיר אז דער חודש איז 29.5 טעג לאנג. נאך ארום דריי יאר (36 חדשים) ווען די לבנה האט זיך פארזוימט אן איבריגן טאג, האבן זיי פארראכטן דעם נומער צו 29 טעג און צוויי דריטל פון א שעה (1/36 פון א טאג); און אזוי האבן זיי אויסגעבעסערט זייער נומער ביז'ן צוקומען צום פונקטליכן כ"ט י"ב תשצ"ג^[57].

ביי אנדערע פעלקער

רבי אברהם בן חייא הנשיא און רבי יצחק הישראלי פארגלייכן דאס וואס אנדערע פעלקער האבן געוואוסט אנבאלאנגט די לענג פון די חודש, כדי ארויסצוברענגען די פינקטליכקייט פון די חשבון פון חז"ל.

רבי אברהם דעטאלירט די פארשידענע מיינונגען פון די אלגעמיינע פארשער, ווי צוערשט האבן די פרסיים און כשדיים אנגענומען א חודש פון 29.5 טעג מיט א 36'סטל טאג (720 חלקים), דערנאך האבן זיי עס פארבעסערט צו 29.5 מיט א 33'סטל טאג (786 חלקים ווייניגער א משהו), און דערנאך צו 29.5 און עלף 15'טלעך פון א שעה (792 חלקים), ביז היפארכוס און בטלמיוס האבן ענדגילטיג אויפגעוויזן אז דער ריכטיגער צייט־אפשניט איז גאר נאנט 29.5 און 793 חלקים – דאס וואס חז"ל האבן מקבל געווען מסיני^[58].

רבי יצחק שילדערט די חשבונות פון בטלמיוס, וואו ער האט צעטיילט 127,007 טעג און איין שעה וואס זענען געווען צווישן צוויי ליקוי חמה'ס, אויף די 4267 חדשים וואס זענען געווען צווישן זיי, און ער איז אנגעקומען צו א צייט־אפשניט פון בערך א 13'טל חלק ווייניגער פון כ"ט י"ב תשצ"ג. ער פירט אויס אז די חכמים האבן מקבל געווען די לענג פון די חודש בנבואה, און די אלגעמיינע פארשער קענען נישט מיט פילע חשבונות אנקומען צו אזא פונקטליכקייט^[22.2].

דאס וואס די ראשונים געבן איבער אנבאלאנגט די מיינונג פון בטלמיוס שטאמט פון דער לאטיינישער איבערזעצונג פון זיין ווערק אלמאגאסט, וואס איז אנדערש פונעם אריגינעלן. אין די אריגינעלע ווערסיע ווערט די צייט־אפשניט געברענגט אלס 29:31:50:8:20 טעג (אין סעקסאגעסימאלן), וואס איז גענוי ווי חז"ל, אבער שטימט נישט מיט דער חשבון דעטאלירט אינעם אלמאגאסט זעלבסט. ווידער אין די לאטיינישע איבערזעצונג איז עס פארראכטן געווארן צו 29:31:50:8:9:20, וואס שטימט יא מיטן חשבון אינעם אלמאגאסט^[59].

למעשה, איז אנטדעקט געווארן דורך ארכעאלאגן אז א בבל'ישער אסטראנאמער מיטן נאמען קידינו האט שוין געהאלטן אז די לענג פון דער חודש איז גענוי ווי חז"ל זאגן, און אויך דער סעקסאגעסימאלער אויסדרוק שטאמט פון אים^[60]. ווי עס שיינט, האבן היפארכוס און בטלמיוס אנגעהאלטן זיין מיינונג, טראצדעם וואס לויט זייערע חשבונות איז עס א משהו אנדערש. עס שטעלט זיך ארויס אז אין די צייט פון חז"ל איז דער לענג פונעם חודש געווען באקאנט פאר פיל פעלקער^[59].

די מקור פון בהר"ד

לגבי דער מקור פון בהר"ד און די פארבינדענע מולדות, שרייבט דער רלב"ח^[61] אז די חכמים האבן דאס געוואוסט בנבואה און מקבל געווען הלכה למשה מסיני. ענליך שרייבט דער יסוד עולם, אז דאס ווייסן די חכמים על פי נבואה אדער דורך זייערע פארש ארבעט^[22.3]. מאדערנע פארשער פונעם אידישן לוח שפעקולירן אז מולד וי"ד איז געקיילעכט פון וי"ד און נאך 446 חלקים^[34] (אדער וי"ג מיט נאך 626 חלקים^[62]) וואס מען באקומט לויט די טאבעלעס אינעם אלמאגאסט.

צו ליינען מער

רבי אברהם יוסף גארדאן, מחדש חדשים, תשע"ז
יעקב לעווינגער, "על הכרזת המולד בבית הכנסת", חקירה, 2008, עמ' ח–כב

דרויסנדיגע לינקס

א רעכענער פאר מולדות לויט יארן
א רעכענער פאר מולדות (א פארגעשריטענערע ווערסיע)
ניסן יואלי, כיצד מחשבים את המולד?, פון פורטל הדף היומי
ניסן יואלי, מחשבון לחישוב המולדות, פון פורטל הדף היומי
זאמלונג פון מאמרים אין די נושא פון מולד הלבנה, אויף אסיף
מידיע און בילדער איבער מולד אויף וויקיקאמאנס

מקורות

רבי אברהם בן חייא הנשיא, ספר העבור, לאנדאן, תרי"א
רבי עובדיה בן דוד, המפרש אויפן רמב"ם הלכות קידוש החודש.
רבי אברהם אבן עזרא, ספר העיבור, מקיצי נרדמים: ליק, תרל"ד

נאטיצן

↑ קוקנדיג אויף זייער פאזיציע פון מזרח צו מערב. דער זון קען אבער זיין צו צפון אדער צו דרום פון דער לבנה בשעת'ן מולד.

רעפערענצן

↑ ראב"ח, מאמר שני שער השישי; המפרש, פרק ו הלכה ה.
↑ ראב"ח, מאמר שני שער השישי
↑ אליהו הכהן הכים, שבילי דרקיע, ווארשא, תרכ"ג, עמ' 170
↑ אבן עזרא, שמות יב, א; רבי שמעון בן צמח דוראן, שו"ת תשב"ץ, חלק א' סימן קג; המפרש, פרק ו הלכה ג
↑ רבי שמעון בן צמח דוראן, שו"ת תשב"ץ, חלק א' סימן קג-קד
↑ ראש השנה כ, א
↑ ^7.0 ^7.1 משנה תורה לרמב"ם, הלכות קידוש החודש, פרק ו', הלכה א'
↑ תשובת רב האי גאון, געברענגט אין ראב"ח, מאמר שלישי שער שביעי; תשובות הרשב"א חלק ד סימן רנד; חידושי הריטב"א ראש השנה יח עמוד א
↑ משנה תורה לרמב"ם, הלכות קידוש החודש, פרק ז', הלכה א'
↑ משנה תורה לרמב"ם, הלכות קידוש החודש, פרק ח', הלכה ז'
↑ ראש השנה כה, א
↑ סנהדרין לח, ב
↑ ^13.0 ^13.1 ^13.2 ^13.3 תוספות, ראש השנה ח, א, ד"ה לתקופות כר"א
↑ ^14.0 ^14.1 מפרש, פרק ו הלכה ח
↑ ראב"ח, מאמר שלישי שער שביעי
↑ בעל המאור, עבודה זרה ב עמוד ב מדפי הרי"ף
↑ רבי ישראל משקלאב, פאת השלחן, ירושלים, תשי"ט, סימן כט אות כא (באגרעניצט צו באַצאָלטע אַבאָנענטן); השמטות לביאור הגר"א, חושן משפט, סימן ס"ז, סעיף א'
↑ תשובת רב האי גאון, געברענגט אין ראב"ח, מאמר שלישי שער שביעי
↑ ראב"ח, מאמר שני שער השישי; רבי דוד אבודרהם, ספר אבודרהם פרק כט, שער המולדות; רבי לוי אבן חביב, שו"ת מהרלב"ח, סימן קמג
↑ עשין מז
↑ רבי מרדכי יפה, לבוש סימן תכח
↑ רבינו יצחק הישראלי, יסוד עולם, מאמר רביעי פרק יד
1. ↑ ^22.1.0 ^22.1.1 דארט מאמר רביעי פרק ז
2. ↑ דארט מאמר שני פרק יב.
3. ↑ דארט מאמר רביעי פרק ג.
↑ רבי אברהם ישעיהו קארעליץ, חזון איש אורח חיים - מועד, בני ברק, תשל"ד, סימן קלח אות א
1. ↑ דארט סימן קמ.
↑ שניאור זלמן שעכטער, Saadyana, קעמברידזש, תרס"ג, זייט 102 (פארלאנגט אומזיסטע רעגיסטראַציע)
↑ בראשית פרק א פסוק טז
↑ חיים יחיאל בורנשטיין, "תאריכי ישראל", התקופה ט, תל אביב, תרפ"א, זייט 225
↑ לעווינגער, זייט י
↑ אבן עזרא, דף י עמוד ב
↑ ראש השנה דף ה עמוד ב מדפי הרי"ף
↑ רבי יהודה הלוי, ספר הכוזרי, מאמר ב' אות כ'
↑ ראב"ח, מאמר ב שער ב
↑ זע: גארדאן, זייט עט
↑ זע: רבי עזריה מן האדומים, מצרף לכסף, ווילנא, תרכ"ו, פרק ה'
↑ ^34.0 ^34.1 חיים יחיאל בורנשטיין, מחלקת רב סעדיה גאון ובן מאיר, ווארשא, תרס"ד, זייט 21
↑ זע: מנחם מנדל כשר, קו התאריך הישראלי, ירושלים, תשל"ז, זייט 15
↑ זע: גארדאן, זייט פא
↑ זלמן מנחם קורן, "נספח לסי' רטו-רטז", שו"ת תשב"ץ, מכון ירושלים, תשס"ג (באגרעניצט צו באַצאָלטע אַבאָנענטן); לענווינגער, זייט קנד
↑ ^38.0 ^38.1 רבי משה שטערנבוך, מועדים וזמנים חלק א, ירושלים, תשכ"א, עמ' מח, סימן כ
↑ זע: גארדאן, זייט כח
↑ זע: גארדאן, זייט לא
↑ רבי יונה מרצבך, עלה יונה, ירושלים, תשמ"ט, זייט לה
↑ לעווינגער, זייט ה
↑ רבי אפרים זלמן מרגליות, שער אפרים, שער י אות לז
↑ סידור תורה אור, ברוקלין, תשס"ה, זייט 142 (באגרעניצט צו באַצאָלטע אַבאָנענטן)
↑ שלמה זלמן גייגער, דברי קהלת, פראנקפורט דמיין, תרכ"ב, עמ' 462
↑ רבי יהודה מילער, אין קונטרס "צאן הנחלות", געברענגט אין לעווינגער, זייט טז. ענליך שרייבט אויך רבי צבי אלימלך שפירא, דרך פקודיך, מצוה ד חלק המעשה אות י
↑ רבי אליהו מני, קרנות צדיק, ירושלים, תרס"ד, כא עמוד ב, פרק ג, אות צג (פארלאנגט אומזיסטע רעגיסטראַציע)
↑ רבי ישראל חיים פרידמאן, לקוטי מהרי"ח, חלק ג - השמטות לחלק ב, פח - ב'
↑ לעווינגער, זייט טו
↑ ווי אין: רבי צבי הירש אלבינגער, תפארת צבי, ווארשא, תר"כ און אינעם לוח המולדות אין סדור תפלה ישרה נוסח ספרד, ראדוויל, תק"פ.
↑ רבי יוסף אליהו הנקין, גבורות אליהו, ניו יארק, תשע"ג, זייט ריא (באגרעניצט צו באַצאָלטע אַבאָנענטן).
↑ לעווינגער, זייט ט
↑ אביגדור אמיתי, זמן המולד הממוצע ומקורותיו במשך הדורות
↑ תשובות הרשב"א, חלק ד סימן רנד; איין צד אין יסוד עולם מאמר שלישי פרק יב; רבינו בחיי, שמות יב, ב
↑ רמב"ן ספר המצוות מצוה קנג
↑ משנה תורה לרמב"ם, הלכות קידוש החודש, פרק ה', הלכה ב'.
↑ הסמ"ק מצוריך, הסמ"ק מצוריך - חלק א, מצוה קג
↑ ראב"ח, מאמר שני השער השני
↑ ^59.0 ^59.1 אביגדור אמיתי, כיצד טעות בסיפרה אחת שינתה תפיסה שלימה
↑ Neugebauer, Otto E. (1956). Astronomical Cuneiform Texts. Vol. I. London: Springer. pp. 12, 13. ISBN 9781461255093.
↑ רבי לוי אבן חביב, שו"ת הרלב"ח, סימן קמג. ”שרבותינו ז"ל ידעו באמת הן מצד הנבואה הן מפי הקבלה, שרגע מולד חדש ניסן הא' שהיה בעולם, לדעת האומר כי בניסן נברא העולם, חל בט' שעות תרמ"ב חלקים מליל ד' שמששת ימי בראשית”
↑ צבי הירש יפה, קורות חשבון העיבור, ירושלים, תרצ"א, זייט קט (פארלאנגט אומזיסטע רעגיסטראַציע). דער חילוק צווישן יפה און בורנשטיין קומט וויבאלד בורנשטיין רעכנט לויט בבל, און יפה לויט ירושלים.

[1] קוקנדיג אויף זייער פאזיציע פון מזרח צו מערב. דער זון קען אבער זיין צו צפון אדער צו דרום פון דער לבנה בשעת'ן מולד.

[2] ראב"ח, מאמר שני שער השישי; המפרש, פרק ו הלכה ה.

[3] ראב"ח, מאמר שני שער השישי

[4] אליהו הכהן הכים, שבילי דרקיע, ווארשא, תרכ"ג, עמ' 170

[5] אבן עזרא, שמות יב, א; רבי שמעון בן צמח דוראן, שו"ת תשב"ץ, חלק א' סימן קג; המפרש, פרק ו הלכה ג

[6] רבי שמעון בן צמח דוראן, שו"ת תשב"ץ, חלק א' סימן קג-קד

[7] ראש השנה כ, א

[וא-8] 7.0 ^7.1 משנה תורה לרמב"ם, הלכות קידוש החודש, פרק ו', הלכה א'

[9] תשובת רב האי גאון, געברענגט אין ראב"ח, מאמר שלישי שער שביעי; תשובות הרשב"א חלק ד סימן רנד; חידושי הריטב"א ראש השנה יח עמוד א

[10] משנה תורה לרמב"ם, הלכות קידוש החודש, פרק ז', הלכה א'

[11] משנה תורה לרמב"ם, הלכות קידוש החודש, פרק ח', הלכה ז'

[12] ראש השנה כה, א

[13] סנהדרין לח, ב

[תוסבה-14] 13.0 ^13.1 ^13.2 ^13.3 תוספות, ראש השנה ח, א, ד"ה לתקופות כר"א

[מפבה-15] 14.0 ^14.1 מפרש, פרק ו הלכה ח

[16] ראב"ח, מאמר שלישי שער שביעי

[17] בעל המאור, עבודה זרה ב עמוד ב מדפי הרי"ף

[18] רבי ישראל משקלאב, פאת השלחן, ירושלים, תשי"ט, סימן כט אות כא (באגרעניצט צו באַצאָלטע אַבאָנענטן); השמטות לביאור הגר"א, חושן משפט, סימן ס"ז, סעיף א'

[19] תשובת רב האי גאון, געברענגט אין ראב"ח, מאמר שלישי שער שביעי

[20] ראב"ח, מאמר שני שער השישי; רבי דוד אבודרהם, ספר אבודרהם פרק כט, שער המולדות; רבי לוי אבן חביב, שו"ת מהרלב"ח, סימן קמג

[21] עשין מז

[22] רבי מרדכי יפה, לבוש סימן תכח

[יסוד-23] רבינו יצחק הישראלי, יסוד עולם, מאמר רביעי פרק יד
↑ ^22.1.0 ^22.1.1 דארט מאמר רביעי פרק ז

↑ דארט מאמר שני פרק יב.

↑ דארט מאמר רביעי פרק ג.

[יסוד2-32] 22.1.0 ^22.1.1 דארט מאמר רביעי פרק ז

[62] דארט מאמר שני פרק יב.

[66] דארט מאמר רביעי פרק ג.

[חזוא-24] רבי אברהם ישעיהו קארעליץ, חזון איש אורח חיים - מועד, בני ברק, תשל"ד, סימן קלח אות א
↑ דארט סימן קמ.

[59] דארט סימן קמ.

[25] שניאור זלמן שעכטער, Saadyana, קעמברידזש, תרס"ג, זייט 102 (פארלאנגט אומזיסטע רעגיסטראַציע)

[26] בראשית פרק א פסוק טז

[27] חיים יחיאל בורנשטיין, "תאריכי ישראל", התקופה ט, תל אביב, תרפ"א, זייט 225

[28] לעווינגער, זייט י

[29] אבן עזרא, דף י עמוד ב

[30] ראש השנה דף ה עמוד ב מדפי הרי"ף

[31] רבי יהודה הלוי, ספר הכוזרי, מאמר ב' אות כ'

[33] ראב"ח, מאמר ב שער ב

[34] זע: גארדאן, זייט עט

[35] זע: רבי עזריה מן האדומים, מצרף לכסף, ווילנא, תרכ"ו, פרק ה'

[חיב-36] 34.0 ^34.1 חיים יחיאל בורנשטיין, מחלקת רב סעדיה גאון ובן מאיר, ווארשא, תרס"ד, זייט 21

[37] זע: מנחם מנדל כשר, קו התאריך הישראלי, ירושלים, תשל"ז, זייט 15

[גראח-38] זע: גארדאן, זייט פא

[39] זלמן מנחם קורן, "נספח לסי' רטו-רטז", שו"ת תשב"ץ, מכון ירושלים, תשס"ג (באגרעניצט צו באַצאָלטע אַבאָנענטן); לענווינגער, זייט קנד

[שטרנבוך-40] 38.0 ^38.1 רבי משה שטערנבוך, מועדים וזמנים חלק א, ירושלים, תשכ"א, עמ' מח, סימן כ

[41] זע: גארדאן, זייט כח

[42] זע: גארדאן, זייט לא

[43] רבי יונה מרצבך, עלה יונה, ירושלים, תשמ"ט, זייט לה

[44] לעווינגער, זייט ה

[45] רבי אפרים זלמן מרגליות, שער אפרים, שער י אות לז

[46] סידור תורה אור, ברוקלין, תשס"ה, זייט 142 (באגרעניצט צו באַצאָלטע אַבאָנענטן)

[47] שלמה זלמן גייגער, דברי קהלת, פראנקפורט דמיין, תרכ"ב, עמ' 462

[48] רבי יהודה מילער, אין קונטרס "צאן הנחלות", געברענגט אין לעווינגער, זייט טז. ענליך שרייבט אויך רבי צבי אלימלך שפירא, דרך פקודיך, מצוה ד חלק המעשה אות י

[49] רבי אליהו מני, קרנות צדיק, ירושלים, תרס"ד, כא עמוד ב, פרק ג, אות צג (פארלאנגט אומזיסטע רעגיסטראַציע)

[50] רבי ישראל חיים פרידמאן, לקוטי מהרי"ח, חלק ג - השמטות לחלק ב, פח - ב'

[51] לעווינגער, זייט טו

[52] ווי אין: רבי צבי הירש אלבינגער, תפארת צבי, ווארשא, תר"כ און אינעם לוח המולדות אין סדור תפלה ישרה נוסח ספרד, ראדוויל, תק"פ.

[53] רבי יוסף אליהו הנקין, גבורות אליהו, ניו יארק, תשע"ג, זייט ריא (באגרעניצט צו באַצאָלטע אַבאָנענטן).

[54] לעווינגער, זייט ט

[55] אביגדור אמיתי, זמן המולד הממוצע ומקורותיו במשך הדורות

[56] תשובות הרשב"א, חלק ד סימן רנד; איין צד אין יסוד עולם מאמר שלישי פרק יב; רבינו בחיי, שמות יב, ב

[57] רמב"ן ספר המצוות מצוה קנג

[58] משנה תורה לרמב"ם, הלכות קידוש החודש, פרק ה', הלכה ב'.

[60] הסמ"ק מצוריך, הסמ"ק מצוריך - חלק א, מצוה קג

[61] ראב"ח, מאמר שני השער השני

[כללי-63] 59.0 ^59.1 אביגדור אמיתי, כיצד טעות בסיפרה אחת שינתה תפיסה שלימה

[64] Neugebauer, Otto E. (1956). Astronomical Cuneiform Texts. Vol. I. London: Springer. pp. 12, 13. ISBN 9781461255093.

[65] רבי לוי אבן חביב, שו"ת הרלב"ח, סימן קמג. ”שרבותינו ז"ל ידעו באמת הן מצד הנבואה הן מפי הקבלה, שרגע מולד חדש ניסן הא' שהיה בעולם, לדעת האומר כי בניסן נברא העולם, חל בט' שעות תרמ"ב חלקים מליל ד' שמששת ימי בראשית”

[67] צבי הירש יפה, קורות חשבון העיבור, ירושלים, תרצ"א, זייט קט (פארלאנגט אומזיסטע רעגיסטראַציע). דער חילוק צווישן יפה און בורנשטיין קומט וויבאלד בורנשטיין רעכנט לויט בבל, און יפה לויט ירושלים.

[יסוד2-32] 22.1.0 ^22.1.1 דארט מאמר רביעי פרק ז

[62] דארט מאמר שני פרק יב.

[66] דארט מאמר רביעי פרק ג.

[59] דארט סימן קמ.

[א]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[22.1]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[23.1]

[57]

[58]

[22.2]

[59]

[60]

[61]

[22.3]

[62]

@@ שורה 1: / שורה 1: @@
-{{דרעפט}}
+{{דעסקריפציע|ערשטע ערשיינונג פון לבנה שיין פונעם חודש}}
-<!-- הייבט אן רעדאגירן אונטער די שורה -->
+[[טעקע:34 Hours After New Moon.jpg|ממוזער|די באנייטע לבנה. דאס בילד איז פונעם צווייטן טאג.]]
+אינעם אידישן לוח, איז א '''מולד''' (אדער '''מולד הלבנה''') אן אסטראנאמישע געשעעניש וואס דיקטירט ווען [[ראש השנה]] וועט געפאלן. עס איז דעפינירט ווי דער רגע ווען די ליכטיגקייט פון דער [[לבנה]] ווערט באנייט אנהייב פון א [[חודש]]. צווישן איין מולד צום צווייטן איז דא 29 טעג, 12 שעה, און 793 חלקים; באקאנט אלס '''כ"ט י"ב תשצ"ג'''. אין פיל קהילות איז איינגעפירט אויסצורופן די מולד בשעת [[ברכת החודש]] יעדן חודש.
+דער ערשטער מולד, וואס אלע מולדות ווערן גערעכנט דערפון, איז דער מולד פון תשרי שנת א' ליצירה וואס איז געווען מאנטאג נאך 5 שעה און 204 חלקים, באקאנט אלס '''מולד בהר"ד'''. מולד בהר"ד איז נישט געווען קיין פאקטישער מולד, אויספאלנדיג נאך איידער [[בריאת העולם]], נאר איז בלויז א היפאטעטישער מולד וואס מען האט גערעכנט אויף צוריק פאר'ן צוועק פונעם חשבון. דער פאקטישער ערשטער מולד איז לויט [[רבי אליעזר]] (וואס האלט אז ב[[תשרי]] נברא העולם) געווען דער פון תשרי שנת ב', וואס איז געפאלן פרייטאג נאך 14 שעה, באקאנט אלס '''וי"ד'''; און לויט [[רבי יהושע]] (אז ב[[ניסן]] נברא העולם) איז עס געווען דער פון ניסן שנת א', וואס איז געפאלן מיטוואך נאך 9 שעה און 642 חלקים, באקאנט אלס '''ד"ט תרמ"ב'''.
+דאס פלאץ וואו די מולדות רעכענען זיך איז א מחלוקת ראשונים, ווען דער אנגענומענסטער מהלך איז אז זיי רעכענען זיך לויט [[ירושלים]]. אזוי אויך איז ברייט אנגענומען אז דער זייגער פון די מולדות איז דער אמת'ער ארץ־ישראל'דיגער זייגער, וואס איז מיט 21 מינוט גערוקט פון די היינטיגע זייגער דארט, און אז די שעות הייבן זיך אן פון 6:00 אוונט.
+די חשבונות פונעם מולד לויט חז"ל זענען גאר פינקטליכע, און זענען גאר נאנט צו וואס די מאדערנע [[אסטראנאמיע|אסטראנאמער]] זאגן. די חשבונות זענען אויך געווען אנגענומען ביי אנדערע פעלקער אינעם אלטערטום, וואס האבן געהאלטן אז די לענג פון א חודש איז גאר נאנט צו, אדער גענוי ווי, דאס וואס חז"ל זאגן.
 ==באדייט==
-דער מולד הלבנה איז דער רגע ווען די [[לבנה]] ווערט דערפרישט אנהייב פון א [[חודש]]. די ליכטיגקייט פון די לבנה ווערט גרעסער און גרעסער דורכאויסן חודש ביז דער מיטן פונעם חודש. דאן הייבט עס אן ווערן קלענער אין קלענער ביז סוף חודש, ווען עס ווערט אינגאנצן טונקל. דאן ווערט עס באנייט, ביים מולד, און א נייע חודש הייבט זיך אן.
+[[טעקע:New Moon.jpg|ממוזער|אן אילוסטראציע פון דער לבנה בשעת'ן מולד (פאר אן אבזערווירער פון צפון זייט פון ערד-קוגל)]]
+דער מולד הלבנה איז דער רגע ווען די [[לבנה]] ווערט דערפרישט אנהייב פון א [[חודש]]. די ליכטיגקייט פון דער לבנה ווערט גרעסער און גרעסער דורכאויס דער חודש ביז'ן מיטן פונעם חודש; דאן הייבט עס אן ווערן קלענער און קלענער ביז סוף חודש, ווען עס ווערט אינגאנצן טונקל. דאן, ביים מולד, ווערט עס באנייט, און א נייער חודש הייבט זיך אן.
+די גרויסקייט פון די באלאכטענע חלק פון די לבנה, לויט ווי געזען פון דער וועלט, ווענדט זיך אין איר {{טערמין|עלאנגאציע|ווייטקייט פון דער לבנה צום זון אינעם גלגל המזלות|ע:אלונגציה (אסטרונומיה)}} מיטן [[זון]]. די לבנה קרייזט ארום די וועלט איבער דעם [[הימל]] פון [[מערב]] קיין [[מזרח]]; וואס נענטער די לבנה איז צום זון, אלץ קלענער איז די ליכטיגקייט דערפון, און וואס ווייטער, אלץ גרעסער. האלב פון דער פיזישער לבנה איז אלעמאל באלאכטן, דאס איז די האלב וואס איז צו דער זייט פונעם זון; און וואס מער די [[ערד-פלאנעט|וועלט]] איז צווישן דעם זון מיט דער לבנה, אלץ מער קען מען זען די באלאכטענע טייל פון איר.
-די גרויסקייט פון די ליכטיגקייט פון דער לבנה ווענד זיך אין איר עלאנגאנאציע מיטן [[זון]] ("עלאנגאנאציע" די ווייטקייט פון די לבנה צום זון אין דער [[גלגל המזלות]]). די לבנה קרייזט ארום דער וועלט איבערן [[הימל]] פון [[מערב]] קיין [[מזרח]]. וואס נענעטער די לבנה איז צום זון, אלץ קלענער איז די ליכטיקייט דערפון, און וואס ווייטער, אלץ גרעסער. האלב פונעם פיזישן לבנה איז אלעמאל באלאכטן, דאס איז די האלב וואס איז צו די זייט פון דער זון; און וואס מער דער [[וועלט]] איז צווישן די זון מיט דער לבנה, אלץ מער קען מען זען דער באלאכטענע טייל פון איר.
+א מולד איז דעפינירט אלס דער רגע ווען די עלאנגאציע פון דער לבנה צום זון איז 0°, דאס הייסט זיי זענען ביידע אויף דעם זעלבן ארט אינעם גלגל המזלות{{ביאור|קוקנדיג אויף זייער פאזיציע פון מזרח צו מערב. דער זון קען אבער זיין צו צפון אדער צו דרום פון דער לבנה בשעת'ן מולד.}}{{הערה|[[#ראבח|ראב"ח]], מאמר שני שער השישי; [[#מפרש|המפרש]], פרק ו הלכה ה.}}. דער מאמענט הייסט אויך דער "קיבוץ", "דיבוק" און "חידוש". די לבנה איז דאן צווישן דער וועלט און דעם זון, און אינגאנצן טונקל. פון יענער רגע און ווייטער ווערט באנייט די לבנה פונעם נייעם חודש. ביים "מולד", אין פארגלייך צו א ניי געבוירן קינד וואס קען זיך נאכנישט אויפפירן ווי ערוואקסענע מענטשן, קען מען דאן נאכנישט זען די לבנה ווי אנדערע שטערנס{{הערה|[[#ראבח|ראב"ח]], מאמר שני שער השישי}}.
-א מולד איז דעפינירט אלץ דער רגע ווען די עלאנגאנאציע פון די לבנה צום זון איז 0°, דאס הייסט זיי זענען ביידע אין די זאלבע ארט אין דער גלגל המזלות{{ביאור|קוקנדיג אויף זייער פאזיציע פון מזרח צו מערב. דער זון קען אבער זיין צו צפון אדער צו דרום פון די לבנה בשעת'ן מולד}}{{הערה|[[#ראבח|ראב"ח]], מאמר שני שער הראשון.}}. דער מאמענט הייסט אויך דער "קיבוץ". די לבנה איז דאן צווישן דער וועלט מיט דער זון, און אינגאנצן טונקל. פון יענע רגע און ווייטער ווערט באנייט די נייע לבנה פונעם נייעם חודש.
+די לבנה'ס מהלך ארום דעם הימל רעלאטיוו צום זון געדויערט בערך 29.531 טעג. איר מהלך רעלאטיוו צו די [[שטייענדיגע שטערנס]] איז קורצער, בלויז 27.322 טעג{{הערה|{{היברובוקס|אליהו הכהן הכים|שבילי דרקיע|46861|page=172|מקום הוצאה=ווארשא|שנת הוצאה=תרכ"ג|עמ=170}}}}. די סיבה צום אונטערשייד איז ווייל דורכאויס די 27.322 טעג רוקט זיך דער זון אין זיין אייגן גאנג איבער דעם הימל ארום 26.929° קיין מזרח; און די לבנה דארף דאס משלים זיין אין די איבריגע 2.209 טעג{{הערה|{{תנ"ך|שמות|יב|א|מפרש=אבן עזרא}}; [[רבי שמעון בן צמח דוראן]], '''שו"ת תשב"ץ''', {{שיתופתא|Sefer_HaTashbetz,_Part_I/103|חלק א' סימן קג}}; [[#מפרש|המפרש]], פרק ו הלכה ג}}.
-די לבנה'ס מהלך ארום דעם הימל רעלאטיוו צום זון געדויערט בערך 29.531 טעג. איר מהלך רעלאטיוו צו די [[שטייענדע שטערענעס]] איז קורצער, בלויז 27.322 טעג. נאר דורכאויס די 27.322 רוקט זיך דער זון אין זיין אייגן גאנג איבערן הימל ארום 26.929° קיין מזרח; און דער לבנה דארף דאס משלים זיין אין די איבריגע 2.209 טעג.
+די פינקטליכע און אמת'ע צייט־אפשניט ווילאנג עס געדויערט פאר'ן לבנה ארומצוקרייזן דעם וועלט איז אנדערש יעדער חודש, געוואנדן אין אסאך פאקטארן, און דער לענגסטער חודש קען זיין מיט איבער א טאג לענגער ווי דער קורצסטער. פאר'ן צוועק פון קובע זיין דעם אידישן לוח, האבן חז"ל אוועקגעשטעלט א '''מולד האמצעי''', דאס איז א דורכשניטליכע צייט־אפשניט פאר'ן חודש, און די דאזיגע מולדות וועלן אלעמאל זיין אין די 14 שעה איידער אדער נאך די אמת'ע מולדות{{הערה|[[רבי שמעון בן צמח דוראן]], '''שו"ת תשב"ץ''', חלק א' סימן קג-קד}}.
-דער פונקטליכע און אמת'ע צייט אפשניט ווילאנג עס געדויערט פארן לבנה ארומצוקרייזן דעם וועלט איז אנדערש יעדע חודש, געוואנדן אין אסאך פאקטארן, און דער לענגסטער חודש קען זיין מיט איבער א טאג לענגער ווי דאס קורצטער. פארן צוועק פון קובע זיין דעם אידישן לוח, האבן חז"ל אוועק געשטעלט א '''מולד האמצעי''', דאס איז א דורכשניטליכע נומער פאר די חודש, אין די דאזיגע מולדות וועלן אלעמאל זיין אין די 14-15 שעה פון די אמת'ע מולד.
 ==דער אידישער לוח און דער מולד==
-אין דער [[אידישע לוח]] דארפן די [[חודשים]] זיך אנהייבן אינאיינעם מיט די נייע לבנה וואס ערשיינט נאכן מולד. דער אייבעשטער האט געזאגט פאר [[משה רבינו]] אין [[מצרים]] {{ציטוטון|החודש הזה לכם ראש חודש}} – "אזוינס (די נייע לבנה), וועט איר וועט עס זען, זיי מקדש דעם חודש".
+אינעם [[אידישער לוח|אידישן לוח]] דארפן די [[חודש|חדשים]] זיך אנהייבן אינאיינעם מיט דער נייער לבנה וואס ערשיינט נאכ'ן מולד. דער אויבערשטער האט געזאגט פאר [[משה רבינו]] אין [[מצרים]]: {{ציטוטון|החודש הזה לכם ראש חדשים|{{תנ"ך|שמות|יב|ב}}}} – "אזוינס (די נייע לבנה), ווען איר וועט עס זען, זייט [[קידוש החודש|מקדש דעם חודש]]"{{הערה|{{בבלי|ראש השנה|כ|א}}}}.
+אין די צייטן ווען עס איז געווען א [[סנהדרין]] פון "סמוכים", האט מען מקדש געווען "על פי הראיה", דאס הייסט, מען האט באשטימט [[ראש חודש]] באזירט אויף [[עדות|עדים]] וואס האבן געזאגט אז זיי האבן שוין געזען די נייע לבנה{{הערה|שם=וא|{{רמב"ם|קידוש החודש|ו|א}}}}. אבער זייט די צייטן פון [[הלל נשיאה]], איז מען קובע דעם חודש לויט א באשטימטן חשבון. הלל האט געזען אז די [[סמיכה]] ווערט בטל און עס וועט שוין נישט זיין קיין סנהדרין וואס וועט קענען קובע זיין ראשי חדשים, האט ער אויסגעשטעלט אן אריטמישער חשבון קובע צו זיין דער אידישער לוח{{הערה|תשובת [[רב האי גאון]], געברענגט אין [[#ראבח|ראב"ח]], מאמר שלישי שער שביעי; [[תשובות הרשב"א]] {{שיתופתא|Teshuvot_haRashba_part_IV/254|חלק ד סימן רנד}}; [[חידושי הריטב"א]] {{שיתופתא|Ritva_on_Rosh_Hashanah/18a|ראש השנה יח עמוד א}}}}.
+אינעם באשטימטן לוח וואס מען ניצט זייט הלל'ס צייטן, איז מען קובע [[ראש השנה]] אינעם טאג ווען דער מולד פון תשרי געפאלט, אויסער אויב עס איז דא א סיבה עס אפצושטופן מיט איינס אדער צוויי טעג{{הערה|{{רמב"ם|קידוש החודש|ז|א}}}}. כמעט אלע חדשים האבן א באשטימטע צאל טעג, 29 אדער 30. די יוצאים מן הכלל זענען [[חשון]] און [[כסלו]], וואס קענען אמאל ביידע האבן 29, און אמאל ביידע 30, און אמאל כסדרן (חשוון 29 און כסלו 30); געוואנדן לויט וויפיל טעג עס זענען דא צווישן איין ראש השנה און דעם קומענדיגן{{הערה|{{רמב"ם|קידוש החודש|ח|ז}}}}. דער חשבון פון דער מולד מיט די כללים ווען אפצושטופן ראש השנה, אינאיינעם מיט'ן סדר פון די [[עיבור יאר]]ן, שטעלן אויס דער גאנצער אידישער לוח.
+חז"ל רעכענען אז פון איין מולד צום צווייטן זענען דא 29 טעג, 12 שעה און 793 חלקים (1080 חלקים אין א שעה); באקאנט מיטן סימן '''כ"ט י"ב תשצ"ג'''{{הערה|{{בבלי|ראש השנה|כה|א}}}}. דער ערשטער מולד פון תשרי [[שנת תוהו|שנת א' ליצירה]], איז געווען [[מאנטאג]] נאך 5 שעה און 204 חלקים; באקאנט מיטן סימן '''בהר"ד'''{{הערה|שם=וא}}. כדי צו וויסן ווען א געוויסע מולד וועט זיין, דארף מען צולייגן צו מולד בהר"ד, כ"ט י"ב תשצ"ג פאר יעדע חודש וואס איז אריבער זייט בריאת העולם.
+===מולד בהר"ד===
+דער מולד פון תשרי שנת א' איז אוועקגעשטעלט אלס מאנטאג נאך 5 שעה און 204 חלקים – בהר"ד. דאס איז אבער נישט דער ערשטער מולד נאך בריאת העולם, נאר "מולד תהו", א היפאטעטישער מולד וואס מען האט אוועקגעשטעלט פאר'ן צוועק פונעם חשבון.
+לויט [[רבי אליעזר]] וואס האלט אז ב[[תשרי]] נברא העולם, איז דער ערשטער מולד געווען פרייטאג צוויי שעה אריין אין טאג, נאך 14 שעה פונעם מעת לעת, באקאנט מיטן סימן '''וי"ד'''. [[תוספות]] ברענגט אז דאס זעט מען פונעם [[מדרש]] וואס דעטאלירט דעם סדר היום פון [[אדם הראשון]] אין זיין ערשטן טאג{{הערה|{{בבלי|סנהדרין|לח|ב}}}}: אין דער ניינטער שעה האט דער באשעפער אים באפוילן מיט'ן פארבאט צו עסן פונעם [[עץ הדעת]], און דאן האט ער געוויס אויך מקדש געווען דעם חודש. לויט'ן גמרא אז די לבנה בלייבט פארשטעלט די ערשטע זעקס שעה נאכ'ן מולד, קומט אויס אז דער מולד איז לויט'ן חשבון געווען זעקס שעה פריער, אנהייב דער דריטער שעה, נאך צוויי שעה אין טאג, וואס זענען 14 שעה פון אנהייב מעת לעת{{הערה|שם=תוסבה|{{בבלי|ראש השנה|ח|א|מפרש=תוספות|ד"ה=לתקופות כר"א}}}}. דער מולד האט אלזא למעשה פאסירט בשעת דער באשעפער האט באשאפן אדם הראשון, ווייל איידער יענער צייט איז נישט געווען ווער זאל עס זען און מקדש זיין חדשים{{הערה|שם=מפבה|[[#מפרש|מפרש]], פרק ו הלכה ח}}.
+לויט ווי די "בני מערב" האבן זיך געפירט ביים רעכענען די יארן ליצירה, ווערן די ערשטע פינף טעג פון [[ששת ימי בראשית]] גערעכנט אלס איין יאר, שנת א' ליצירה, און ביים פרייטאגדיגן מולד האט זיך אנגעהויבן שנת ב' ליצירה{{הערה|[[#ראבח|ראב"ח]], מאמר שלישי שער שביעי}}. דאס איז אויך דער וועג וואס איז היינט אין באניץ ביי אידן{{הערה|[[בעל המאור]], {{שיתופתא|HaMaor_HaGadol_on_Avodah_Zarah/2b|עבודה זרה ב עמוד ב מדפי הרי"ף}}}}. היות מיר רעכענען דער מולד פון אנהייב שנת א', האט מען אויסגערעכנט צוריק צו וועגס ווען דער מולד וואלט ווען געווען אין תשרי שנת א', און דאס איז מולד בהר"ד{{הערה|שם=תוסבה}}{{הערה|שם=מפבה}}.
-אין די צייטן ווען עס איז געווען א [[סנהדרין]] פון "סמוכים", האט מען מקדש געווען "על פי הראיה", דאס הייסט באזירט אויף עדים וואס האבן געזאגט אז זיי האבן שוין געזען דעם נייעם לבנה. אבער זייט די צייטן פון הלל נשיאה, איז מען קובע די חודש לויט א באשטימטע חשבון. הלל האט געזען אז די גליות און אומשטענדן ווערן שווערער, און אז עס וועט שוין נישט זיין קיין סנהדרין וואס וועט קענען קובע זיין ראשי חודשים, און ער האט אויסגעשטעלט אן אריטמישע חשבון קובע צו זיין די אידישע לוח.
+דער [[גר"א]] שרייבט אז די אידן היינט רעכענען ווי די "בני מזרח", אז דער מולד פון פרייטאג פון ששת ימי בראשית איז געווען פון שנת א' ליצירה, נאר וויבאלד בשעת דער יאר פונעם [[מבול]] האבן דער זון און לבנה נישט געדינט, איז מען משלים יענע יאר מיט א "שנת תוהו"{{הערה|1={{אוצר החכמה|רבי ישראל משקלאב|פאת השלחן|151276|ירושלים, תשי"ט, סימן כט אות כא|page=264}}; השמטות ל{{שולחן ערוך|חושן משפט|סז|א|מפרש=ביאור הגר"א}}}}. [[רב האי גאון]] שרייבט אז אויך די "בני מזרח" פלעגן רעכענען פון מולד בהר"ד, פאר א פראקטישע סיבה: ווען מען רעכנט מולדות דארף מען רעכענען די מולדות ביז צום יעצטיגן יאר, ולא עד בכלל. דאס מיינט, פאר דער מולד פון שנת {{#זמןמ:xhxjY}} דארף מען רעכענען מולדות וואס זענען פאריבער אין {{#זמןמ:xhxjY|-1 year}} יארן. כדי אויסצומיידן דעם איבריגן שטאפל אינעם חשבון, האבן אויך די בני מזרח גערעכנט פון איין יאר פריער, מולד בהר"ד{{הערה|תשובת [[רב האי גאון]], געברענגט אין [[#ראבח|ראב"ח]], מאמר שלישי שער שביעי}}.
-אין די [[אידישער לוח]] וואס מען נוצט זייט הלל'ס צייטן, וועט מען קובע ראש השנה אינעם טאג אין וואס דער מולד געפאלט, אויסער אויב עס איז דא א סיבה עס אפצושטופן מיט איינס אדער צוויי טעג. אלע אנדערע חודשים אויסער תשרי האבן אלע באשטימטע צאל טעג, 29 אדער 30, אויסער חשוון און כסלו וואס קענען זיין סיי 29 און סיי 30; געוואנדן לויט וויפיל טעג עס זענען דא צווישן איין ראש השנה און דער צווייטער. דער חשבון פון דער מולד מיט די כללים ווען אפצושטופן ראש השנה, אינאיינעם מיט דער סדר פון [[עיבור יארן]], שטעלן אויס דער גאנצער אידישער לוח.
+דער מולד בהר"ד שטימט אויך לויט [[רבי יהושע]] וואס האלט אז ב[[ניסן]] נברא העולם. לויט [[תקופת רב אדא|רב אדא]], איז לויט רבי יהושע דער מולד נישט געווען פרייטאג, נאר מיטוואך – דער טאג ווען דער זון און די לבנה זענען באשאפן געווארן. [[תוספות]] ווייזט אויף אז עס קען נישט זיין אז רבי יהושע האלט אויך אז דער מולד איז געווען פרייטאג, ווייל דאן וואלטן די מולדות לויט רבי אליעזר געווען צוויי טעג שפעטער ווי לויט רבי יהושע, און מען וואלט געדארפט דערגיין דער ווארהייט מיט פשוט'ע אבזערוואציע{{הערה|שם=תוסבה}}. די ראשונים זאגן אז לויט רבי יהושע איז דער ערשטער מולד געווען מיטוואך פון ששת ימי בראשית, ביי 9 שעה און 642 חלקים. וויבאלד דער לוח איז מיוסד אז דער יאר הייבט זיך אן אין תשרי, האט מען גערעכנט צוריק צו וועגס צו תשרי פון יענעם יאר, און דער מולד קומט אויס בהר"ד{{הערה|[[#ראבח|ראב"ח]], מאמר שני שער השישי; [[רבי דוד אבודרהם]], ספר אבודרהם {{שיתופתא|Abudarham,_Hebrew_Calendar,_Gate_of_Moladot_(Initial_Appearances)/3|פרק כט, שער המולדות}}; {{היברובוקס|[[רבי לוי אבן חביב]]|שו"ת מהרלב"ח|54518|page=471|סימן קמג}}}}.
-חז"ל רעכענען אז פון איין מולד צום צווייטן זענען דא 29 טעג, 12 שעה און 793 חלקים (1080 אין א שעה); באקאנט מיטן סימן כ"ט י"ב תשצ"ג. דער ערשטער מולד פון תשרי שנת א' ליצירה, איז געווען מאנאטג נאך 5 שעה און 205 חלקים; באקאנט מיטן סימן בהר"ד. כדי צו וויסן ווען א געוויסע מולד וועט זיין, דארף מען צולייגן צו מולד בהר"ד, כ"ט י"ב תשצ"ג פאר יעדע חודש וואס איז אריבער זייט בריאת העולם.
+לויט די שיטה פון [[תקופת שמואל|שמואל]] אנבאלאנגט די תקופות, קומט אויס אז דער מולד האט פאסירט דער מיטוואך נאך ששת ימי בראשית, מיט 7 טעג 9 שעה און 642 חלקים נאך תקופת ניסן. דער סמ"ג{{הערה|{{שיתופתא|Sefer_Mitzvot_Gadol,_Positive_Commandments/47|עשין מז}}}} איז מסביר אז די לבנה האט זיך פארזוימט א וואך צוליב דער סכסוך מיט'ן זון וואס האט געפירט צו דעם אז זי זאל קלענער ווערן. דער [[לבוש]] זאגט אז זי האט זיך נוהג געווען בנזיפה א גאנצע וואך, ווי מען לערנט ארויס פון [[מרים הנביאה]]{{הערה|[[רבי מרדכי יפה]], '''[[לבוש]]''' [[s:לבוש_אורח_חיים_תכח#חשבון_התקופות|סימן תכח]]}}. תוספות לערנט אז שמואל האלט ווי רבי אליעזר אז בתשרי נברא העולם{{הערה|שם=תוסבה}}. אנדערע האלטן אז דער מולד איז געווען מיטוואך פון ששת ימי בראשית, און די זון איז באשאפן געווארן אינמיטן זיין גאנג, אויסזעענדיג ווי די וואך נאך דער תקופה{{הערה|שם=יסוד|{{היברובוקס|רבינו יצחק הישראלי|יסוד עולם|32674|page=57|מאמר רביעי פרק יד}}}}{{הערה|שם=חזוא|{{היברובוקס|[[רבי אברהם ישעיהו קארעליץ]]|חזון איש|14336|page=458|באנד=אורח חיים - מועד|מקום הוצאה=בני ברק|שנת הוצאה=תשל"ד|סימן קלח אות א}}}}.
+אן אנדער שיטה שטייט פון [[רב אביתר גאון|רב אביתר]]{{הערה|{{אוצר החכמה|שניאור זלמן שעכטער|Saadyana|103939|קעמברידזש, תרס"ג, זייט 102|page=111}}}} און [[תרגום יונתן]]{{הערה|{{שיתופתא|Targum_Jonathan_on_Genesis/1.1-3|בראשית פרק א פסוק טז}}}}. לויט זיי איז דער ערשטער מולד געווען מיטוואך נאך 20 שעה און 408 חלקים, און מולד בהר"ד איז דער מולד פון א יאר שפעטער. ווי עס שיינט, האבן זיי געהאלטן אז דער יאר פון בריאת העולם איז נישט אין דער צאל פון די יארן, און ווען מען רעכנט פון בהר"ד רעכנט מען אנגעהויבן פון דער צווייטער יאר{{הערה|חיים יחיאל בורנשטיין, "תאריכי ישראל", '''התקופה''' ט, תל אביב, תרפ"א, זייט 225}}.
 ==דער זייגער פון די מולדות==
-==מקורות==
+עס זענען פארהאן עטליכע ספיקות אנבאלאנגט די צייט פונעם מולד, ווי אזוי עס איבערצוטייטשן צו די היינטיגע זייגערס. געוויסע האלטן אז עס איז נישט שייך בכלל איבערצוטייטשן דעם מולד צו סיי וועלכן זייגער, וויבאלד דער מולד איז אן אבסטראקטער באגריף, און נישט קיין עכטע געשעעניש{{הערה|[[#לנגר|לעווינגער]], זייט י}}.
-*{{אנקער|ראבח|רבי אברהם בן חייא הנשיא, '''ספר העיבור''', לונדון, תרי"א.}}
+===פלאץ פון די רעכענונגען===
-*{{אנקער|מפרש|רבי עובדיה בן דוד, המפרש אויפן רמב"ם הלכות קידוש החודש.}}
+די צייט אין טאג איז אנדערש פון פלאץ צו פלאץ ארום דער וועלט, און די מולדות ווערן גערעכנט צו דער זייגער פון איין געוויסע פלאץ אויף דער וועלט. אין די ראשונים טרעפט מען עטליכע שיטות לגבי דער פלאץ וואו די מולדות ווערן גערעכנט:
+*דער [[אבן עזרא]]{{הערה|[[#אבעז|אבן עזרא]], דף י עמוד ב}}, [[רז"ה]]{{הערה|ראש השנה דף ה עמוד ב מדפי הרי"ף}} און [[כוזרי]]{{הערה|[[רבי יהודה הלוי]], '''ספר הכוזרי''', [[s:ספר_הכוזרי_מאמר_שני_(אבן_תיבון)#כ|מאמר ב' אות כ']]}} שרייבן אז די מולדות געשעען לויט'ן זייגער פון [[ירושלים]].
+*אין ספר [[יסוד עולם]]{{הערה|שם=יסוד2|דארט=יסוד|דארט {{היברובוקס|2=מאמר רביעי פרק ז|3=32674|page=26}}}} ווערט געברענגט אז די מולדות געשען לויט'ן זייגער אין "טבור הארץ" – די צענטער פון דער באוואוינטער וועלט, ווי עס איז געווען באקאנט אין די [[מיטלאלטער]]. דאס איז 24° צו מזרח פון ירושלים, און א שעה און 642 חלקים גערוקט.
+*טייל ראשונים{{הערה|[[#ראבב|ראב"ח]], מאמר ב שער ב}}{{הערה|שם=יסוד2}} זאגן אז די מולדות רעכענען זיך פון "קצה המזרח" – דער ווייטסטער עק פון דער באוואוינטער וועלט, 114° צו מזרח פון ירושלים, און 7 שעה און 642 חלקים גערוקט.
+*בשם [[רב סעדיה גאון]]{{הערה|זע:  [[#גרדן|גארדאן]], זייט עט}}, און נאך ראשונים{{הערה|זע: {{אוצר החכמה|[[רבי עזריה מן האדומים]]|מצרף לכסף|103533|ווילנא, תרכ"ו, פרק ה'}}}} ווערט געברענגט אז דער חשבון איז לויט [[בבל]], וואו די [[אמוראים]] האבן געוואוינט.
+עס זענען דא וואס זענען תולה דער {{קישור שפה|עברית|מחלוקת רב סעדיה גאון ובן מאיר|מחלוקת צווישן רב סעדיה גאון און בן מאיר|מחלוקת צווישן רב סעדיה גאון און אהרן בן מאיר}} אין אן איבערבלייבעניש פון א מחלוקת צי די מולדות ווערן גערעכנט לויט בבל אדער לויט ירושלים{{הערה|שם=חיב|{{אוצר החכמה|חיים יחיאל בורנשטיין|מחלקת רב סעדיה גאון ובן מאיר|12703|ווארשא, תרס"ד, זייט 21|page=20}}}}.
+פארשער פונעם אידישן לוח אין די לעצטערע יארן האבן אנגענומען אז די מולדות ווערן גערעכנט ערגעצוואו צווישן בבל און [[ארץ ישראל]]{{הערה|זע: {{אוצר החכמה|מנחם מנדל כשר|קו התאריך הישראלי|149342|ירושלים, תשל"ז, זייט 15|page=30}}}}. היינטיגע פארשער נעמען אן אז עס ווערט גערעכנט צום זייגער פון ירושלים; דאס איז אויך דער פראמינענטסטע מיינונג צווישן די אחרונים{{הערה|שם=גראח|זע: [[#גרדן|גארדאן]], זייט פא}}. דער "מולד הממוצע" לויט די אסטראנאמער, געשעט היינטיגע צייטן צוויי שעה נאך דער מולד פונעם לוח לויט ירושלים{{הערה|{{אוצר החכמה|זלמן מנחם קורן|שו"ת תשב"ץ|147460|מכון ירושלים, תשס"ג|כותרת=נספח לסי' רטו-רטז|page=406}}; [[#לנגר|לענווינגער]], זייט קנד}}.
+===דער אנהייב פון די שעות===
+די שעות וואס ווערן דערמאנט לגבי דער מולד זענען שעות שוות וואס הייבן זיך אן אנהייב נאכט, און 'אנהייב נאכט' לגבי שעות שוות מיינט זעקס שעה נאך חצות. אבער עס זענען דא דריי מהלכים לגבי וועלכע "חצות" מען רעדט:
+*עס זענען דא וואס רעכענען זעקס שעה נאכ'ן דורכשניטליכן חצות פונעם יאר, וואס מיינט אז די שעות רעכנט מען פון 6:00 לויט'ן אמת'ן ארץ־ישראל'דיגער זייגער. די מולדות ווערן נישט גערעכנט אויף דער היינטיגער ארץ־ישראל'דיגער זייגער, וואס גייט לויט דער צייט זאנע באזירט אין קאירא, נאר אויפ'ן אמת'ן זייגער פון ארץ ישראל וואס איז מיט 21 מינוט פריער. אין סך הכל, לייגט מען צו צום צאל שעות 5:39 שעה, אנצוקומען צו דער צייט אויפ'ן היינטיגן ארץ־ישראל'דיגן זייגער{{הערה|שם=שטרנבוך|{{היברובוקס|[[רבי משה שטערנבוך]]|מועדים וזמנים|19963|page=57|באנד=חלק א|מקום הוצאה=ירושלים|שנת הוצאה=תשכ"א|עמ=מח|סימן כ}}}}.
+*עס זענען דא וואס רעכענען זעקס שעה נאכ'ן אמת'ן חצות יעדן טאג. דאס קומט אויס יעדן חודש אנדערש, און עס קען זיין ביז 16 מינוט גערוקט פונעם דורכשניטליכן חצות{{הערה|זע: [[#גרדן|גארדאן]], זייט כח}}.
+*עס זענען דא וואס האלט אז מען דארף רעכענען לויט חצות פון דער טאג פונעם ערשטן מולד בשעת בריאת העולם. מען קען אבער נישט מכריע וועלכע מולד דאס איז (וי"ד אדער ד"ט תרמ"ב), און יעדנפאלס איז כמעט אוממעגליך צו וויסן ווען חצות איז דאן געווען{{הערה| זע: [[#גרדן|גארדאן]], זייט לא}}. געוויסע האלטן אז מען זאל קוקן אויף חצות פון ניסן און תשרי{{הערה|רבי יונה מרצבך, '''עלה יונה''', ירושלים, תשמ"ט, זייט לה}}.
+==דאס אויסרופן דעם מולד==
+אין פילע קהילות, בעיקר [[אשכנז]]'ישע, איז איינגעפירט אז בשעת "ברכת החודש" אום [[שבת מברכים]], טוט מען אין שול אויסרופן ווען דער מולד וועט זיין{{הערה|[[#לנגר|לעווינגער]], זייט ה}}. דער מנהג איז רעלאטיוו א נייער, און עס ווערט כמעט נישט געברענגט אין פריערדיגע ספרים.
+דער אריגינעלער מנהג איז לכאורה געווען צו וויסן ווען דער מולד וועט זיין בשעת [[ברכת החודש]], און אזוי ברענגט [[רבי אפרים זלמן מרגליות]] אין [[שער אפרים]]{{הערה|{{היברובוקס|רבי אפרים זלמן מרגליות|שער אפרים|34320|page=323|שער י אות לז}}}} און דער [[בעל התניא]] אינעם סידור{{הערה|{{אוצר החכמה|2=סידור תורה אור|3=141382|4=ברוקלין, תשס"ה, זייט 142|page=158}}}}. דער שער אפרים לייגט צו אז עס איז נישט מעכב, נאר דער עיקר איז צו וויסן קלאר ווען ראש חודש וועט זיין. אין די מנהגים פון פראנקפורט שטייט אז דער מנהג איז צו פרעגן דעם חזן ווען דער מולד וועט זיין, אזוי אז דער חזן קוקט נאך אינעם לוח, און אין איינוועגס זעט ער שוין אויך גענוי ווען ראש חודש וועט זיין{{הערה|{{היברובוקס|שלמה זלמן גייגער|דברי קהלת|6822|page=463|מקום הוצאה=פראנקפורט דמיין|שנת הוצאה=תרכ"ב|עמ=462}}}}. עס ווערט געברענגט אז מען דארף נאכקוקן דעם מולד פונעם פריערדיגן חודש און אליין אויסרעכענען דערפון דער יעצטיגער, אלס "כי היא חכמתכם"{{הערה|[[רבי יהודה מילער]], אין קונטרס "צאן הנחלות", געברענגט אין [[#לנגר|לעווינגער]], זייט טז. ענליך שרייבט אויך {{היברובוקס|[[רבי צבי אלימלך שפירא]]|דרך פקודיך|4702|page=76|מצוה ד חלק המעשה אות י}}}}. [[רבי אליהו מני]] ברענגט אז אינזין האבן דעם מולד ביי "מי שעשה ניסים" איז א תיקון פאר'ן [[פגם הברית]]{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי אליהו מני|קרנות צדיק|103721|page=42|מקום הוצאה=ירושלים|שנת הוצאה=תרס"ד|עמ=כא עמוד ב|פרק ג, אות צג}}}}.
+אין [[ליקוטי מהרי"ח]] שטייט אז לכאורה האט שוין [[רבי מענדל רימאנובער]] איינגעפירט אין זיין בית המדרש אויסצורופן דעם מולד, און דער מנהג האט זיך ווארשיינליך פארשפרייט פון דארט. דערקעגן ברענגט ער אז לויט ווי עס שטייט אין [[רבי אברהם יהושע העשיל (אפטא)|אוהב ישראל]] אין פרשת בא דארף מען נישט אויסצורופן דעם מולד{{הערה|{{היברובוקס|רבי ישראל חיים פרידמאן|לקוטי מהרי"ח|48754|page=23|חלק ג - השמטות לחלק ב, פח - ב'}}}}. אין בעלזא, וויזשניץ און אין טייל אשכנז'ישע קהילות איז נישט איינגעפירט אויסצורופן דעם מולד{{הערה|[[#לנגר|לעווינגער]], זייט טו}}.
+אין אסאך קהילות איז איינגעפירט איבערצוטייטשן דעם מולד צום היינטיגן זייגער, און אזוי איז עס שוין אין לוחות פון די ת"ר יארן{{הערה|ווי אין: {{אוצר החכמה|רבי צבי הירש אלבינגער|תפארת צבי|12829|ווארשא, תר"כ}} און אינעם לוח המולדות אין {{היברובוקס|2=סדור תפלה ישרה|3=7190|page=193|באנד=נוסח ספרד|מקום הוצאה=ראדוויל|שנת הוצאה=תק"פ}}.}}. אין ארץ ישראל זענען דא וואס פירן זיך אראפצורעכענען 21 מינוט פונעם חשבון עס נענטער צו ברענגען צום אמת'ן ארץ־ישראל'דיגן זייגער{{הערה|שם=שטרנבוך}}, און אין די קלויזנבורגער בתי מדרשים אין ניו יארק לייגט מען צו זיבן שעה עס צוצופאסן צום אמעריקאנער זייגער, אין איינקלאנג מיטן פסק פון [[רבי יוסף אליהו הענקין]]{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי יוסף אליהו הנקין|גבורות אליהו|180914|ניו יארק, תשע"ג, זייט ריא|page=268}}.}} לגבי סוף זמן [[קידוש לבנה]]{{הערה|[[#לנגר|לעווינגער]], זייט ט}}.
+==מקור און פונקטליכקייט==
+דער "מולד האמצעי" לויט חז"ל לויפט מיט א האלבע סעקונדע לענגער ווי וואס עס איז אנגענומען ביי מאדערנע אסטראנאמער. לויט חז"ל איז א חודש לאנג 29 טעג, 12:44 שעה, מיט איין חלק (3.333 סעקונדעס), און לויט די אסטראנאמער איז עס 29 טעג, 12:44 שעה, מיט 2.876 סעקונדעס. למעשה איז עס נאך מער פינקטליך, ווען מען נעמט אין באטראכט צוויי פאקטארן וואס האבן זיך געטוישט זייט 2500 יאר צוריק:
+#פון איין זייט, איז דער חודש לענגער געווארן מיט די יארן, און מיט 2500 יאר צוריק איז עס געווען 29 טעג, 12:44 שעה, מיט בלויז 2.408 סעקונדעס.
+#פון די אנדערע זייט, איז אויך דער [[מעת לעת]] לענגער געווארן מיט די יארן, און מיט 2500 יאר צוריק איז עס געווען מיט ארום 0.0408 סעקונדעס קורצער ווי עס איז היינט. די כ"ט י"ב תשצ"ג טוען דעריבער באטרעפן, אין מעת־לעת'ן פון דער 21'סטע יארהונדערט, בלויז 29 טעג, 12:44 שעה, מיט 2.13 סעקונדעס.
+מיט דעם חשבון, איז דער מולד לויט חז"ל מיט בלויז א פערטל סעקונדע קורצער ווי לויט די מאדערנע אסטראנאמער{{הערה|אביגדור אמיתי, [http://daf-yomi.com/data/uploadedfiles/DY_item/31693-sfile.PDF זמן המולד הממוצע ומקורותיו במשך הדורות]}}.
+===מקור פון כ"ט י"ב תשצ"ג===
+א מערהייט ראשונים שרייבן אז די לענג פונעם חודש האבן די חכמים מקבל געווען [[הלכה למשה מסיני]]{{הערה|[[תשובות הרשב"א]], {{שיתופתא|Teshuvot_haRashba_part_IV/254|חלק ד סימן רנד}}; איין צד אין [[יסוד עולם]] {{היברובוקס|2=מאמר שלישי פרק יב|3=32673|page=169}}; {{תנ"ך|שמות|יב|ב|מפרש=רבינו בחיי}}}}, אדער האבן זיי עס געוואוסט בנבואה. פון די אנדערע זייט, שרייבט דער [[רמב"ן]] איבער דעם חשבון פונעם אידישן לוח אין אלגעמיין, אז עס איז נישט מקובל הלכה למשה מסיני, נאר עס איז א תקנה פון [[הלל נשיאה]]{{הערה|[[רמב"ן]] {{שיתופתא|Hasagot_HaRamban_on_Sefer_HaMitzvot,_Positive_Commandments/153|ספר המצוות מצוה קנג}}}}. אפילו לויט דער [[רמב"ם]], וואס שרייבט אז דער אריטמישער אידישער לוח איז יא הלכה למשה מסיני{{הערה|{{רמב"ם|קידוש החודש|ה|ב}}.}}, לערנט דער [[חזון איש]] אז די דעטאלן פונעם חשבון זענען נישט הלכה למשה מסיני, נאר בלויז דאס אז די חכמים האבן רשות אוועקצושטעלן אזא סארט לוח{{הערה|דארט=חזוא|דארט {{היברובוקס|2=סימן קמ|3=14336|page=463}}.}}.
+[[רבי יצחק מקורביל]] שרייבט אז די לענג פון דער חודש האבן די בני [[שבט יששכר|יששכר]] דערגאנגען דורך זייערע פארש ארבעט. ער ברענגט אויך א מדרש וואס שילדערט ווי אזוי דאס איז צוגעגאנגען: זיי האבן געזען די נייע לבנה, און דערנאך געציילט 29 ביז צום קומענדיגן חודש, און 30 ביז צום דריטן; זענען זיי געקומען צו אויספיר אז דער חודש איז 29.5 טעג לאנג. נאך ארום דריי יאר (36 חדשים) ווען די לבנה האט זיך פארזוימט אן איבריגן טאג, האבן זיי פארראכטן דעם נומער צו 29 טעג און צוויי דריטל פון א שעה (1/36 פון א טאג); און אזוי האבן זיי אויסגעבעסערט זייער נומער ביז'ן צוקומען צום פונקטליכן כ"ט י"ב תשצ"ג{{הערה|{{היברובוקס|[[הסמ"ק מצוריך]]|הסמ"ק מצוריך - חלק א|22270|page=235|מצוה קג}}}}.
+===ביי אנדערע פעלקער===
+רבי אברהם בן חייא הנשיא און רבי יצחק הישראלי פארגלייכן דאס וואס אנדערע פעלקער האבן געוואוסט אנבאלאנגט די לענג פון די חודש, כדי ארויסצוברענגען די פינקטליכקייט פון די חשבון פון חז"ל.
+רבי אברהם דעטאלירט די פארשידענע מיינונגען פון די אלגעמיינע פארשער, ווי צוערשט האבן די פרסיים און כשדיים אנגענומען א חודש פון 29.5 טעג מיט א 36'סטל טאג (720 חלקים), דערנאך האבן זיי עס פארבעסערט צו 29.5 מיט א 33'סטל טאג (786 חלקים ווייניגער א משהו), און דערנאך צו 29.5 און עלף 15'טלעך פון א שעה (792 חלקים), ביז [[היפארכוס]] און [[תלמי (אסטראנאמער)|בטלמיוס]] האבן ענדגילטיג אויפגעוויזן אז דער ריכטיגער צייט־אפשניט איז גאר נאנט 29.5 און 793 חלקים – דאס וואס חז"ל האבן מקבל געווען מסיני{{הערה|[[#ראבח|ראב"ח]], מאמר שני השער השני}}.
+רבי יצחק שילדערט די חשבונות פון בטלמיוס, וואו ער האט צעטיילט 127,007 טעג און איין שעה וואס זענען געווען צווישן צוויי [[ליקוי חמה]]'ס, אויף די 4267 חדשים וואס זענען געווען צווישן זיי, און ער איז אנגעקומען צו א צייט־אפשניט פון בערך א 13'טל חלק ווייניגער פון כ"ט י"ב תשצ"ג. ער פירט אויס אז די חכמים האבן מקבל געווען די לענג פון די חודש בנבואה, און די אלגעמיינע פארשער קענען נישט מיט פילע חשבונות אנקומען צו אזא פונקטליכקייט{{הערה|דארט=יסוד|דארט {{היברובוקס|2=מאמר שני פרק יב|3=32673|page=127}}.}}.
+דאס וואס די ראשונים געבן איבער אנבאלאנגט די מיינונג פון בטלמיוס שטאמט פון דער לאטיינישער איבערזעצונג פון זיין ווערק אלמאגאסט, וואס איז אנדערש פונעם אריגינעלן. אין די אריגינעלע ווערסיע ווערט די צייט־אפשניט געברענגט אלס 29:31:50:8:20 טעג (אין סעקסאגעסימאלן), וואס איז גענוי ווי חז"ל, אבער שטימט נישט מיט דער חשבון דעטאלירט אינעם אלמאגאסט זעלבסט. ווידער אין די לאטיינישע איבערזעצונג איז עס פארראכטן געווארן צו 29:31:50:8:9:20, וואס שטימט יא מיטן חשבון אינעם אלמאגאסט{{הערה|שם=כללי|אביגדור אמיתי, [http://daf-yomi.com/data/uploadedfiles/DY_item/39443-sfile.pdf כיצד טעות בסיפרה אחת שינתה תפיסה שלימה]}}.
+למעשה, איז אנטדעקט געווארן דורך ארכעאלאגן אז א בבל'ישער אסטראנאמער מיטן נאמען קידינו האט שוין געהאלטן אז די לענג פון דער חודש איז גענוי ווי חז"ל זאגן, און אויך דער סעקסאגעסימאלער אויסדרוק שטאמט פון אים{{הערה|1={{Cite book|last=Neugebauer|first=Otto E.|title=Astronomical Cuneiform Texts|publisher=Springer|year=1956|isbn=9781461255093|volume=I|publication-place=London|pages=12,13}}|כיוון=שמאל}}. ווי עס שיינט, האבן היפארכוס און בטלמיוס אנגעהאלטן זיין מיינונג, טראצדעם וואס לויט זייערע חשבונות איז עס א משהו אנדערש. עס שטעלט זיך ארויס אז אין די צייט פון חז"ל איז דער לענג פונעם חודש געווען באקאנט פאר פיל פעלקער{{הערה|שם=כללי}}.
+===די מקור פון בהר"ד===
+לגבי דער מקור פון בהר"ד און די פארבינדענע מולדות, שרייבט דער [[רלב"ח]]{{הערה|רבי לוי אבן חביב, '''שו"ת הרלב"ח''', סימן קמג. {{ציטוטון|שרבותינו ז"ל ידעו באמת הן מצד הנבואה הן מפי הקבלה, שרגע מולד חדש ניסן הא' שהיה בעולם, לדעת האומר כי בניסן נברא העולם, חל בט' שעות תרמ"ב חלקים מליל ד' שמששת ימי בראשית}}}} אז די חכמים האבן דאס געוואוסט בנבואה און מקבל געווען [[הלכה למשה מסיני]]. ענליך שרייבט דער יסוד עולם, אז דאס ווייסן די חכמים על פי נבואה אדער דורך זייערע פארש ארבעט{{הערה|דארט=יסוד|דארט {{היברובוקס|2=מאמר רביעי פרק ג|3=32674|page=17}}.}}. מאדערנע פארשער פונעם אידישן לוח שפעקולירן אז מולד וי"ד איז געקיילעכט פון וי"ד און נאך 446 חלקים{{הערה|שם=חיב}} (אדער וי"ג מיט נאך 626 חלקים{{הערה|{{אוצר החכמה|צבי הירש יפה|קורות חשבון העיבור|12749|ירושלים, תרצ"א, זייט קט|page=142}}. דער חילוק צווישן יפה און בורנשטיין קומט וויבאלד בורנשטיין רעכנט לויט בבל, און יפה לויט ירושלים.}}) וואס מען באקומט לויט די טאבעלעס אינעם [[אלמאגאסט]].
+==צו ליינען מער==
+*{{אנקער|גרדן|{{אוצר החכמה|רבי אברהם יוסף גארדאן|מחדש חדשים|604554|תשע"ז}}}}
+*{{אנקער|לנגר|{{צ-זשורנאל|יעקב לעווינגער|על הכרזת המולד בבית הכנסת|חקירה|עמ=ח–כב|שנת הוצאה=2008|קישור=https://hakirah.org/Vol%206%20Loewinger.pdf}}}}
+==דרויסנדיגע לינקס==
+* [https://www.yeshiva.org.il/calendar/moladot א רעכענער פאר מולדות לויט יארן]
+* [http://he-date.info/moladcalculate.html א רעכענער פאר מולדות] ([https://yoisefitzchok.github.io/he-date-site/moladcalculate.html א פארגעשריטענערע ווערסיע])
+* ניסן יואלי, [http://daf-yomi.com/Data/UploadedFiles/DY_Item/25467-sFile.pdf כיצד מחשבים את המולד?], פון פורטל הדף היומי
+* ניסן יואלי, [http://daf-yomi.com/Data/UploadedFiles/DY_Item/25468-sFile.xls מחשבון לחישוב המולדות], פון פורטל הדף היומי
+* {{אסיף|מולד הלבנה}}
+{{ויקישיתוף בשורה|Category:New moon}}
+==מקורות==
+*{{אנקער|ראבח|{{היברובוקס|רבי אברהם בן חייא הנשיא|ספר העבור|21292|לאנדאן, תרי"א|page=1}}}}
+*{{אנקער|מפרש|רבי עובדיה בן דוד, המפרש אויפן רמב"ם הלכות קידוש החודש.}}
+*{{אנקער|אבעז|{{אוצר החכמה|רבי אברהם אבן עזרא|ספר העיבור|106|מקיצי נרדמים: ליק, תרל"ד}}}}
 ==נאטיצן==
-{{ביאורים|}}
+{{ביאורים}}
 ==רעפערענצן==
 {{רעפערענצן}}
+[[קאַטעגאָריע:לוח]]
+[[קאַטעגאָריע:לבנה]]
+[[קאַטעגאָריע:די לבנה אין אידישקייט]]
+[[קאַטעגאָריע:ראש חודש]]
+[[קאַטעגאָריע:קידוש החודש]]
+[[קאַטעגאָריע:המכלול ארטיקלען]]
+{{אבן הפינה ארטיקל}}
+[[he:מולד הלבנה]]

אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "מולד"

יעצטיגע רעוויזיע זינט 08:25, 8 יולי 2024

אינהאַלט

באדייט

דער אידישער לוח און דער מולד

מולד בהר"ד

דער זייגער פון די מולדות

פלאץ פון די רעכענונגען

דער אנהייב פון די שעות

דאס אויסרופן דעם מולד

מקור און פונקטליכקייט

מקור פון כ"ט י"ב תשצ"ג

ביי אנדערע פעלקער

די מקור פון בהר"ד

צו ליינען מער

דרויסנדיגע לינקס

מקורות

נאטיצן

רעפערענצן

נאוויגאציע מעניו

אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "מולד"

יעצטיגע רעוויזיע זינט 08:25, 8 יולי 2024

באדייט

דער אידישער לוח און דער מולד

מולד בהר"ד

דער זייגער פון די מולדות

פלאץ פון די רעכענונגען

דער אנהייב פון די שעות

דאס אויסרופן דעם מולד

מקור און פונקטליכקייט

מקור פון כ"ט י"ב תשצ"ג

ביי אנדערע פעלקער

די מקור פון בהר"ד

צו ליינען מער

דרויסנדיגע לינקס

מקורות

נאטיצן

רעפערענצן

נאוויגאציע מעניו

זוכן