אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:פרעסע"

פון המכלול
קפיצה לניווט קפיצה לחיפוש
(אנגעהויבן)
צייכן: רויע רעדאגירונג
 
אין תקציר עריכה
שורה 1: שורה 1:
'''פרעסע''' מיטן נאָמען "פּרעסע" ווערן געווענליך פאַרשטאַנען פּעריאדישע [[שריפט]]ליכע אויסגאַבן, וועלכע ערשיינען פון צייט צו צייט, און זיי געבן ידיעות, געווענליך וועגן פּאליטישע געשעענישן, אַנדערע פּאַסירונגען, [[נייעס]]ן וועגן פאַרשידענע געזעלשאַפטלעכע ערשיינונגען, אַרטיקלען.
'''פּרעסע'''. מיטן נאָמען "פּרעסע" ווערן געווענליך פאַרשטאַנען פּעריאדישע [[שריפט]]ליכע אויסגאַבן, וועלכע ערשיינען פון צייט צו צייט, און זיי געבן ידיעות, געווענליך וועגן פּאליטישע געשעענישן, אַנדערע פּאַסירונגען, [[נייעס]]ן וועגן פאַרשידענע געזעלשאַפטלעכע ערשיינונגען, אַרטיקלען.


מען נעמט אָן אַז די ערשטע [[אידישע]] פּעריאדישע אויסגאַבע, די ערשטע אידישע [[צייטונג]] אין דער אידישער שפּראך, איז ערשינען אין אַמסטערדאַם אין יאָר 1686, און איז ערשינען 2 מאָל אַ [[וואָך]] ([[דינסטאג]] און [[פרייטאג]]) און האָט געהיסן "דינסטאגישי קורנטין" און "פרייטאגישי קורנטין"; דער אַרויסגעבער איז געווען א גר, א געוויסער משה בן אברהם. נאַכער איז געווען אַ לאנגע הפסקה, און ערשט אין לערך 1750 איז אין א [[דייטש]] [[שטעטל]] נויוויד דערשינען א אידישע [[צייטשריפט]]. אין 1771 האָט אין דירנפורט אָנגעהויבן ערשיינען אַ [[דייטש]]-אידישע צייטונג 2 מאָל אַ וואָך.
מען נעמט אָן אַז די ערשטע [[אידישע]] פּעריאדישע אויסגאַבע, די ערשטע אידישע [[צייטונג]] אין דער אידישער שפּראך, איז ערשינען אין אַמסטערדאַם אין יאָר 1686, און איז ערשינען 2 מאָל אַ [[וואָך]] ([[דינסטאג]] און [[פרייטאג]]) און האָט געהיסן "דינסטאגישי קורנטין" און "פרייטאגישי קורנטין"; דער אַרויסגעבער איז געווען א גר, א געוויסער משה בן אברהם. נאַכער איז געווען אַ לאנגע הפסקה, און ערשט אין לערך 1750 איז אין א [[דייטשלאנד|דייטש]] [[שטעטל]] נויוויד דערשינען א אידישע [[צייטשריפט]]. אין 1771 האָט אין דירנפורט אָנגעהויבן ערשיינען אַ [[דייטש]]-אידישע צייטונג 2 מאָל אַ וואָך.


פון דעמאָלט אָן זענען געמאַכט געוואָרן פאַרשידענע פרואון אַרויסצוגעבן צייטונגען אין אידיש (מייסטנס אין א פאַר[[דייטשמעריש]]ט אידיש). אין 1823 האָט אָנגעהויבן אין [[ווארשע]] ערשיינען אַ וואָכנציייטונג ;דער באאָ-
פון דעמאָלט אָן זענען געמאַכט געוואָרן פאַרשידענע פרואון אַרויסצוגעבן צייטונגען אין אידיש (מייסטנס אין א פאַר[[דייטשמעריש]]ט אידיש). אין 1823 האָט אָנגעהויבן אין [[ווארשע]] ערשיינען אַ וואָכנצייטונג "דער באאָבאַכטער אַן דער וייכסעל" (אויף [[פויליש]] און אויף דייטש-אידיש), וועלכע האָט אויפגעהערט אין [[סעפּטעמבער]] 1824.
באַכטער אַן דער וייכסעל" (אויף פוי-
 
ליש און אויף [[דייטש]]-[[יידיש]]), וועלכע האָט
צו די ערשטע [[יידיש]]ע וואָכנ[[בלעטער]] וואָס זענען ערשינען נאָרמאַל האָט געהערט (אין אדעס) דער "קול מבשר" אונטער דער רעדאַקציע פון [[אלעקסאנדער צעדערבוים|אַלעקסאַנדער צעדערבוים]] ([[רעדאַקטאָר]] פון "המליץ"); אין "קול מבשר" האָבן זיך באַטייליגט לינעצקי, [[מענדעלע מוכר ספרים]] און אנדערע, און דאָס וואָכנבלאט האָט געהאָלפן שאַפן די אידישע צייטונגס-שפּראך און האָט אַזוי ארום געהאַט א גרויסע באַדייטונג פאַר דער אַנטוויקלונג פון דער אידישער פּרעסע.
אויפגעהערט אין [[סעפּטעמבער]] 1824, צו
 
די ערשטע [[יידיש]]ע וואָכנ[[בלעטער]] וואָס
פון דעמאָלט אָן האָבן אָנגעהויבן ערשיינען אידישע וואָכנצייטונגען און אַנדערע פּעריאדישע אויסגאַכן אויך אין אַנדערע ערטער (פּוילן, [[גאליציע|גאַליציע]], [[ענגלאנד]], [[פאראייניגטע שטאַטן]] פון צפון-אַמעריקע). די ערשטע אידישע טאָג-צייטונג האָט אָנגעהויבן ערשיינען אין אַמעריקע, אין [[ניו-יאָרק]], "די טעגליכע גאַזעטן" (אין יאָר 1881); אין [[רוסלאַנד]] און פּוילן איז די ערשטע אידישע טאָג-צייטונג געווען, "דער פריינד" און פּעטערבורג (אין יאָר 1903), פון דעמאָלט אָן איז די אידישע טעגליכע פּרעסע כסדר געשטיגן און פאַר דעם אויסברוך פון דער [[ערשטע וועלט-מלחמה|ערשטער וועלט-מלחמה]] (1914) איז די אידישע טאָג-פּרעסע אין פּוילן און אין אַמעריקע געשטאנען שוין אויף א זייער הויכער מדרגה ("[[היינט (צייטונג)|היינט]]", "[[דער מאמענט (ווארשע)|מאָמענט]]", "פריינט", "מאָרגן-זשורנאַל", "[[פארווערטס|פאָרווערטס]]", "יידישעס טאגעבלאט"), און אויך אין אַנדערע [[לענדער]], וואו די אידישע באַפעלקערונג איז נישט געווען אַזוי גרויס ווי אין פּוילן און אַמעריקע, זענען אַנטשטאַנען אידישע טאָגצייטונגען.
זענען דערשינען נאָרמאַל האָט געהערט
 
(אין אדעס) דער, [[קול מבשר]]" אונטער
די אידישע פּרעסע איז פאַנאַנדערגעוואַקסן נאָך גרעסער נאָך דער [[ערשטער וועלט-מלחמה]], 1918, באַזונדערס אין פּוילן, וואו עס זענען אַנטשטאַנען טאָגצייטונגען און וואָכנשריפטן נישט נאָר אין דער רעזידענץ-שטאָט [[ווארשע]], נאָר אויך אין פאַרשידענע גרעסערע פּראָווינץ-שטעט. דאָס זעלבע האָט זיך אויך אַנטוויקלט די אידישע פּרעסע אין רוסלאַנד (די קאָמוניסטישע צייטונגען "[[דער עמעס]]", "דער שטערן" און אַנדערע), [[ליטע]], [[לאטוויע|לאַטוויע]], [[רומעניע]], [[פראנקרייך]] ("פּאַריזער היינט" און אַנדערע), [[ענגלאנד]] ("די צייט" און "פּאָסט"), [[עסטרייך]] ("פּאָסט"), קאַַנאַדע ("[[קענעדער אדלער]]" מאָנטרעאל און "יידישע צייטונג" טאָראָנטאָ), און אויך אין די דרום- און צענטראל אַמעריקאנער לענדער, ווי אַרגענטינע (די גרויסע יידישע טאָגצייטונגען "יידישע צייטונג" און "די פּרעסע"), און פּרואוון פון טאָגצייטונגען און וואָכנ[[שריפט]]ן אין [[מעקסיקא]]ָ, אורוגוואַי, [[בראזיל]]יע, קובאַ.
דער רעדאַקציע פון אַלעקסאַנדער צעדער-
 
בוים ([[רעדאַקטאָר]] פון, המליץ"; אין
די אידישע פּרעסע אין אַמעריקע האָט, נישט קוקנדיג אויף די איינגעפירטע [[אימיגראציע]]-באַגרעניצונגען אין 1923, אויך שטאַרק געוואַקסן אין די 10–15 יאָר נאָך דער ערשטער וועלט-מלחמה בעת וועלכער עס איז צוגעקומען די צייטונג "דער טאָג".
,,[[קול מבשר]]?" האָבן זיך באַטייליקט לי-
 
נעצקי, [[מענדעלע מוכר ספרים]] און אָנ-
די אידישע פּרעסע אין אַמעריקע איז, בנוגע דער צאָל לעזער, אַ סך איבערגעשטיגן די אידישע פּרעסע אפילו פון פּוילן. ערשט אין די לעצטע יאָרן איז צו באַמערקן אין אַמעריקע אַ געוויסע אָפּשוואַכונג און פאַרקלענערונג פון דער צאָל אידישע טאָג-צייטונגען-ליינער אין אַמעריקע, אַזוי אַז טייל פּראָווינצער אידישער טאָג-צייטונגען האָבן זיך פאַרמאַכט.
דערע, און דאָס וואָכנבלאט האָט גע-
 
האָלפן שאַפן די [[יידיש]]ע צייטנונג-שפּראך
מיט דעם אויסברוך פון דער [[צווייטע וועלט-מלחמה|וועלט-מלחמה]] אין סעפּטעמבער 1989 איז פאָרגעקומען די גרעסטע קאַטאַסטראפע אין וועזן פון דער אידישער פּרעסע אין אייראָפּע, און מיטן אויסנאַם פון [[סאוויעטן פארבאנד|סאָוועט רוסלאנד]] און ענגלאנד איז די גאַנצע אידישע פּרעסע אויפן [[אייראפע|אייראפּע]]אישן קאָנטינענט פאַרניכטעט געוואָרן דורך די [[היטלער]]יסטישע מאַכט אָרגאַנען; פיל אידישע זשורנאליסטן און שריפטשטעלער זענען אומגעקומען, די צייטונגס- אונטערנעמונגען חרוב געווארן, פארניכטעט.
און האָט אַזויי ארום געהאַט א גרויסע
 
באַדייטונג פאַר דער אַנטוויקלונג פון !
ערשט נאָך דער מלחמה האָבן אָנגעהויבן ווידער ערשיינען אידישע צייטונגען אין פּוילן, פראנקרייך און אַנדערע איירא]פּעאישע לענדער. שטאַרק איז איצט די אויבנדער"???????????????
דער [[יידיש]]ער פּרעסע. פון דעמאָלט אָן
האָבן אָנגעהויבן דערשיינען ידישף /
וואָכנציייטונגען און אַנדערע פּעריאדישע
אויסגאַכן אויך אין אַנדערע ערטער
(פּוילן, גאַליציע, [[ענגלאנד]], פארייניקטע
[[שטאַטן]] פון צפון-אַמעריקע). די ערשטע
[[יידיש]]ע טאָג-[[צייטונג]] האָט אָנגעהויבן
דערשיינען אין אַמעריקע, אין [[ניו-יאָרק]],
,די טעגליכע גאַזעטן? (אין יאָר 1881);
אין [[רוסלאַנד]] און פּויילן איז די ערשטע
[[יידיש]]ע טאָג - [[צייטונג]] געווען, דער
[[פריינד]]? און פּעטערבורג (אין יאָר
95 פון דעמאָלט אָן איז די [[יידיש]]ע
טעגלעכע פּרעסטע כסדר גע[[שטיגן]] און
פאַר דעם אויסברוך פון דער ערשטער
[[וועלט]]"[[מלחמה]] 1014) איז די ידישע
טאָג-פּרעסע אין פּוילן און אין אַמעריקע
געשטאנען שוין אויף אַ זייער הויכער
מדרגה (,חיינט", ,,מאָמענט", ,,[[פריינט]]"
,,מאָרגן-זשורנאַל?, ,,פאָרוואוערטס", ,יידי-
שעס טאגענבלאט"), און אויך אין אַנדע-
רע [[לענדער]], ווא די [[יידיש]]ע באַפעלקע-
רונג איז ניט געווען אַזוי גרויס וי אין
פּוילן און אַמעריקע, זענען אַנטשטאַנען
[[יידיש]]ע טאָג[[צייטונגען]]. די יידישע פּרע-
סע איז פאַנאַנדערגעוואַקסן נאָך גרעסער
נאָך דער [[ערשטער וועלט-מלחמה]], 1918,
באַזונדערס אין פּויילן, וואו עס זענען
אַנטשטאַנען טאָנ[[צייטונגען]] און וואָכן-
[[שריפט]]ן ניט נאָר אין דער רעזידענץ"
שטאָט [[ווארשע]], נאָר אויך אין פאַרשי-
דענע גרעסערע פּראָווינץ-שטעט. דאָס
זעלבע האָט זיך אויך אַנטוויקלט די יידי"
שע פּרעסע אין [[רוסלאַנד]] (די קאָמוניסטי-
שע ציטונגען, דער עמעסס,, ,דער
שטעוין? און אַנדערע), ליטע, לאַטוויט,
[[רומעניע]], [[פראנקרייך]] (,,פּאַריזער [[היינט]]"
! און אַנדערע), [[ענגלאנד]] (,,די צייט? און
,,פּאָסט?),
דע (,[[קענעדער אדלער]]" מאָנטרעאל און
{ א[[יידיש]]ע [[צייטונג]]" טאָראָנטאָ), און אויך
! [[עסטרייך]] (,,פּאָסט?), קאַָנאַ-
! אין די דרום- און צענטראל אַמעריקאנער
[[לענדער]], וי אַרגענטינע (די גרויסע יידי-
שע טאָג[[צייטונגען]], [[יידיש]]ע [[צייטונג]]" און
! ,די פּרעסע"), און פּרואוון פון טאָגציי-
טונגען און וואָכנ[[שריפט]]ן אין [[מעקסיקא]]ָ,
אורוגוואַי, [[בראזיל]]יע, קובאַ. די [[יידיש]]ע
פּרעסע אין אַמעריקע האָט, ניט קוקנדיק
אויף די איינגעפירטע [[אימיגראציע]]-באַ-
גרענעצונגען אין 1929, אויך שטאַרק גע-
וואַקסן אין ד י10–18 יאָר נאָך דער ער-
שטער [[וועלט]]-[[מלחמה]] בעת ועלכער עס
איז צוגעקומען [[די צייטונג]], דער טאָג
די [[יידיש]]ע פּרעסע אין אַמעריקע אי
בנוגע דער צאָל לעזער, אַ סך איבערגע"
[[שטיגן]] די [[יידיש]]ע פּרעסע אפילו פון
פּוילן. ערשט אין די לעצטע יאָרן איז
צו באַמערקן אין אַמעריקע אַ געוויסע
אָפּשוואַכונג און פאַרקלענערונג פון דער
צאָל [[יידיש]]ע טאָג-[[צייטונגען]]-לייענער אין
אַמעריקע, אַזוי אַז טייל פּראָווינצער
[[יידיש]]ער טאָג-[[צייטונגען]] האָבן זיך פאַר"
מאַכט. מיט דעם איסברוך פון דער
[[וועלט]]-[[מלחמה]] אין [[סעפּטעמבער]] 1989
איז פאָרגעקומען די גרעסטע קאַטאַסטרא-
פע אין וועזן פון דער [[יידיש]]ער פּרעסע
אין איייראָפּע, און מיטן אויסנאַם פון סאָוואועט
[[רוסלאנד]], אין [[ענגלאנד]], איזן די גאַנצע
[[יידיש]]ע פּרעסע אויפן [[איירא]]ָפּעאישן קאָנ"
טינענט פאַרניכטעט געוואָרן דורך די
[[היטלער]]יסטישע מאַכט אָרגאַנען ערשט
נאָך דער [[מלחמה]] האָבן אָנגעהוייבן ווידער
דערשינען [[יידיש]]ע [[צייטונגען]] אין פּולן
[[פראנקרייך]] און אַנדערע [[איירא]]ָפּעאישע
[[לענדער]]. שטאַרק איז איצט די אויבנדער"
מאָנטע [[יידיש]]ע פּרעסע אין אַמעריקע און
מאָנטע [[יידיש]]ע פּרעסע אין אַמעריקע און
טייל דרום-אַמעריקאנער [[לענדער]] וי אויך
טייל דרום-אַמעריקאנער [[לענדער]] וי אויך
שורה 102: שורה 26:
וואואָכנ[[שריפט]]ן (,,דאָס וואָרט? אין ויני-
וואואָכנ[[שריפט]]ן (,,דאָס וואָרט? אין ויני-
פּעג און אַנדערע). מען נעמט אָן, אַז
פּעג און אַנדערע). מען נעמט אָן, אַז
די צאָל לעזער פון [[יידיש]]ע [[צייטונגען]]
די צאָל לעזער פון [[יידיש]]ע [[צייטונגען]]???????????????????????
איצט איז לערך אַ מיליאָן (איין
איצט איז לערך אַ מיליאָן (איין צייטונג ווערט געלעזן דורך עטליכע לעזער), אין דער צייט וואָס פאַר דער צווייטער וועלט-מלחמה האָט די צאָל לעזער פון צייטונגען אין דער אידישער שפּראך דערגרייכט ביז 3 מיליאָן.
[[צייטונג]] וואוערט געלעזן דורך עטלעכע לע-
 
זער), אין דער צייט וואָס פאַר דער איצ-
==העברעאיש==
טיקער [[וועלט]]-[[מלחמה]] האָט די צאָל לע-
דאָס [[צוויי]]טע אָרט נאָך דער פּרעסע אין דער אידישער שפּראך פאַרנעמט אין אידישן לעבן די פּרעסע אין דער [[העברעאיש]]ער שפּראַך, וועמענס ערשטע שפּורן מיר טרעפן שוין אין 18טן יאָרהונדערט (דער מאָנאַטליכער "פּרי עץ חיים" תורה-[[זשורנאל]] אין אַמסטערדאַם 1728, נאַכער "קהלת מוסר" אַרויסגעגעבן דורך [[משה מענדלסאן|משה מענדעלסאָן]] אין 1750, גאָר שפּעטער דער "המאסף").
זער פון [[צייטונגען]] אין דער ידישער
 
שפּראך דערגרייכט ביז 8 מיליאָן. -
נאַכער זענען ערשינען פאַרשידענע מאָנאַטליכע און וואָכן-זשורנאַלן (צו די באַרימטסטע געהערן דער
דאָס [[צוויי]]טע אָרט נאָך דער פּרעסע
"המגיד", "הכרמל", "החבצלת" אין ארץ-ישראל, "השחר", "השלח" און אַנדערע). די ערשטע העברעאישע טאָג-צייטונגען זענען געווען: "המליץ", "היום" און "הצפירה", "[[הצופה]]", "הזמן" אין רוסלאַנד און אין רוסיש-פּוילן, און "הצבי" אין ארץ-ישראל. די צאָל פון העברעאישע פּרעסע-אויסגאַבן איז זייער געשטיגן באַזונדערס נאָך דעם ווי עס האָט זיך אָנגעהויבן די גרויסע אימיגראציע קיין ארץ-ישראל, וואו העברעאיש איז די דאָמינירנדיגע שפּראַך, אַזוי אַז די העברעאישע טאָג-פּרעסע אין ארץ-ישראל פאַרגרעסערט זיך כסדר, און איצט????????????? ערשיינען אין ארץ-ישראל די העברעאישע פרימאָרגן-צייטונגען "[[הארץ (צייטונג)|הארץ]]", "דבר", "הבוקר", "[[הצופה]]", "המשמר", "המשקיף" (עס איז אויך צו דערמאנען דעם שוין נישט עקזיסטירנדן "דואר היום") אַחוץ די פיל וואָכנשריפטן און מאָנאַט-שריפטן און אַנדערע פּעריאָדישע אויסגאבן.
אין דער [[יידיש]]ער שפּראך פאַרנעמט אין
 
יידישן לעבן די פּרעסע אין דער העברע-
==אנדערע שפראכן==
אישער שפּראַך, וועמענס ערשטע שפּורן
אחוץ אידישע צייטונגען אין אידיש און העברעאיש זענען אויך ערשינען אידישע פּעריאָדישע שריפטן אין דער דריטגרעסטער אידישער שפּראַך [[שפאניש|שפּאַניאליש]]; און א זייער גרויסע און רייכע אידישע פּרעסע איז ערשינען אין אַנדערע שפּראכן (אין פּויליש די טאָג-צייטונגען
מיר טרעפן שוין אין 18טן יאָרחונדערט
"נאַש פּשעגלאָנד" אין [[ווארשע]], "כוויליא" אין [[לעמבערג]], "נאָווי דזיענניק" אין [[קראָקע]], אַחוץ צייטשריפטן; אין [[דייטש]], [[ענגליש]], [[פראנצויזיש]], [[רוסיש]] און
(דער מאָנאַטלעכער ;פּרי עץ חים"
אַנדערע שפּראכן פיל אידישע וואָכנשריפטן און אַנדערע פּעריאדישע אויסגאַבן).
תורה-[[זשורנאל]] אין אַמסטערדאַם 1798,
 
נאַכער ,,קהלת מוסר" אַרויסגעגעבן דורך
אויסער דעם האָבן אידישע זשורנאַליסטן אויך געשפּילט אַ גרויסע ראָלע אין דער אַלגעמיינער פּרעסע אין אַנדערע שפּראַכן, ווי אין רוסלאַנד, אין דייטשלאַנד פאַר דער [[היטלער]]-הערשאַפט ("די נייע פרייע פּרעסע" אין [[ווין]], בערלינער טאַגעבלאַט", "פאָסישע צייטונג", "פראנקפורטער צייטונג" און אַנדערע), אין אַמעריקע (די "[[די ניו יארק טיימס|ניו-יאָרק טיימז]]" און אַנדערע), ווי אויך אין אַנדערע [[לענדער]], און אויך באַרימטע [[נייעס]]-אַגענטורן (ווי די דייטשע "וואָלף" און אַנדערע) זענען געווען געגרינדעט דורך אידן.
משה מענדעלסאָן אין 1780, גאָר שפּעטער
 
דער ,,המאסף'). נאַכער זענען דערשינען
==ביבליאגראפיע==
פאַרשידענע מאָנאַטלעכע און וואָכן-זשור-
די ביבליאָגראפיע איבער דער געשיכטע פון דער אידישער פּרעסע איז אַ רייכע. וויכטיג איז די אויסגאַבע פון "[[ייווא]]ָ", "זאַמלבוך לכבוד דעם 250 יובל פון דער יידישער פּרעסע", [[ניו-יאָרק]] 1937, אונטער דער רעדאקציע פון דר. יעקב שאַצקי ביי דער מיטאַרבעט פון א ריי פאָרשער. אַן אויספירליכע רשימה פון [[ביכער]] און אָפּהאַנדלונגען וועגן דער געשיכטע פון דער פּרעסע אין דער אידישער שפּראך און אויך א לענגערע אִפהאַנדלונג איז פאַרהאַן אין דריטן באַנד "יידן" פון דער אַלגעמיינער יידישער ענציקלאָפּעדיע געשריבן דורך דר. שאַצקי.
נאַלן (צו די באַרימטסטע געהערן דער
 
,,המגיד", ,,הכרמל", ,החבצלת? אין
אַ רשימה פון העברעאישע צייטשריפטן ביז לערך 1910 איז פאַרהאַן אין "אוצר ישראל", זוכוואָרט "עתונים". אין דערמאנטן דריטן באנד, "יידן" איז פאַרהאַן פון מ. קאָסאָווער אַ גרויסע אָפּהאַנדלונג איבער דער געשיכטע פון דער העברעאישער פּרעסע ביי אידן און צום סוף אויך א ביבליאָגראפישע רשימה. אין זעלבן באַנד איז אויך פאַרהאַן פון וו. שולמאַן אַן אָפּהאַנדלונג איבער דער אידישער פּרעסע אין אַנדערע שפּראכן (איינשליסנדיג אויך שפּאַניאָליש) און אַ רשימה פון די וויכטיגסטע אויסגאַבן.
ארץ-ישראל, +,השחר", ,השלח" און
אַנדערע). די ערשטע [[העברעאיש]]ע טאָג-
[[צייטונגען]] זענען געוואוען: ,;המליץ"
,,היום" און, הצפירה'", ;הצוסה"",
;הזמן" אין [[רוסלאַנד]] און אין [[רוסיש]]-
פּוילן, און ,,הצבי" אין ארץיישראל, די
צאָל פון [[העברעאיש]]ע פּרעסע-אויסגאַבן
איז זייער גע[[שטיגן]] באַזונדערס נאָך דעם
וי עס האָט זיך אָנגעהוייבן די גרויסע אי-
מיגראציע קיין ארץ-ישראל, וואו העברע-
איש איז די דאָמינירנדיקע שפּראַך, אַזוי
אַז די [[העברעאיש]]ע טאָג-פּרעסע אין ארץ-
ישראל פאַרגרעסערט זיך כסדר, און
איצט דערשינען אין ארץיישראל די הצ
ברעאישע פרימאָרגן-[[צייטונגען]] ,,הארץ",
דבר", ,,הבוקר", ,,[[הצופה]]", ,,המשמף",
,,המשקיף? (עס איז אויך צו דערמאָנען
דעם שוין ניט עקזיסטירנדן ,,דואר היום")
אַחוץ די פיל וואָכנ[[שריפט]]ן און מאָנאַט-
[[שריפט]]ן און אַנדערע פּעריאָדישע אויס-
גאָבן. |
אחוץ [[יידיש]]ע [[צייטונגען]] אין יידיש און
[[העברעאיש]] זענען אויך דערשינען יידי-
שע פּעריאָדישע [[שריפט]]ן אין דער דריט-
גרעסטער [[יידיש]]ער שפּראַך שפּאַניאליש;
און אַ זייער גרויסע און רייכע יידישע
פּרעסע איז דערשינען אין אַנדערע
שפּראכן (אין פּויליש די טאָג-[[צייטונגען]]
;נאַש פּשעגלאָנד? אין [[ווארשע]], ,כווי"
ליא? אין [[לעמבערג]], ;נאָווי דזיענניק"
אין [[קראָקע]], אַחוץ [[צייטשריפט]] אין
[[דייטש]], [[ענגליש]], [[פראנצויזיש]], [[רוסיש]] און
אַנדערע שפּראכן פיל ידישע ואוואָכג-
[[שריפט]]ן און אַנדערע פּעריאדישע אויס-
גאַבן). אויסער דעם האָבן [[יידיש]]ע זשור-
נאַליסטן אויך געאַרבייט אין דער אלגע-
מיינער פּרעסע אין אַנדערע שפּראַכן, ווי
אין [[רוסלאַנד]], אין [[דייטש]]לאַנד פאַר דער
[[היטלער]]-הערשאַפט !די ניייע [[פרייע]]
פּרעסע? אין וין, בערלינער טאַגע-
שפּילט אַ גרויסע ראָלע אין דער אַלגע-
בלאַט", ,פאָסישע [[צייטונג]]", פראנק-
פורטער [[צייטונג]]? און אַנדערע), אין
אַמעריקע (די, [[ניו-יאָרק]] טיימז" און אַנ-
דערע), וי אויך אין אַנדערע [[לענדער]],
און אויך באַרימטע [[נייעס]]-אַגענטורן (וי
די [[דייטשע]] ,,וואָלף" און אַנדערע) זענען
געווען געגרינדעט דורך אידן,
די ביבליאָגראפיע איבער דער געשיכ-
טע פון דער [[יידיש]]ער פּרעסע איז אַ ריי-
כע. ויכטיק איז די אויסגאַבע פון
[[ייווא]]ָ?,, זאַמלבוך לכבוד דעם 250 יובל
פון דער [[יידיש]]ער פּרעסע", [[ניו-יאָרק]]
7, אונטער דער רעדאקציע פון דך.
יעקב שאַצקי ביי דער מיטאַרבעט פון אַ
ריי פאָרשער,. אַן אויספירלעכע רשימה
פון [[ביכער]] און אָפּהאַנד[[לונגען]] וועגן דער
געשיכטע פון דער פּרעסע אין דער יידי-
שער שפּראך און אויך אַ לענגערע אִמפ-
האַנד[[לונגען]] איז פאַראַן אין דריטן באַנד
.יידן? פון דער אַלגעמיינער [[יידיש]]ער
ענציקלאָפּעדיע געשריבן דורך דר. שאַצקי,
אַ דשימה פון [[העברעאיש]]ע [[צייטשריפט]]ן
ביז לערך 1910 איז פאַראַן אין ,, אוצר
ישראל", זוכוואָרט ,,עתונים". אין דער"
מאָנטן דריטן באנד, אידן" איז פאַראַן
פון מ. קאָסאָווער אַ גרויסע אָפּהאַנדלונג
איבער דער געשיכטע פון דער העברעאי-
שער פּרעסע ביי אידן און צום סוף אויך
אַ ביבליאָגראפישע רשימה. אין זעלבן
באַנד איז אויך פאַראַן פון וו. שולמאַן
אַן אָפּהאַנדלונג איבער דער ידישער
פּרעסע אין אַנדערע שפּראכן (אינ-
שליסנדיק אויך שפּאַניאָליש) און אַ רשי"
מה פון די וואויכטיקסטע אויסגאַבן,


{{קרד/פאלקס-ענצ}}
{{קרד/פאלקס-ענצ}}

רעוויזיע פון 00:26, 8 יולי 2024

פּרעסע. מיטן נאָמען "פּרעסע" ווערן געווענליך פאַרשטאַנען פּעריאדישע שריפטליכע אויסגאַבן, וועלכע ערשיינען פון צייט צו צייט, און זיי געבן ידיעות, געווענליך וועגן פּאליטישע געשעענישן, אַנדערע פּאַסירונגען, נייעסן וועגן פאַרשידענע געזעלשאַפטלעכע ערשיינונגען, אַרטיקלען.

מען נעמט אָן אַז די ערשטע אידישע פּעריאדישע אויסגאַבע, די ערשטע אידישע צייטונג אין דער אידישער שפּראך, איז ערשינען אין אַמסטערדאַם אין יאָר 1686, און איז ערשינען 2 מאָל אַ וואָך (דינסטאג און פרייטאג) און האָט געהיסן "דינסטאגישי קורנטין" און "פרייטאגישי קורנטין"; דער אַרויסגעבער איז געווען א גר, א געוויסער משה בן אברהם. נאַכער איז געווען אַ לאנגע הפסקה, און ערשט אין לערך 1750 איז אין א דייטש שטעטל נויוויד דערשינען א אידישע צייטשריפט. אין 1771 האָט אין דירנפורט אָנגעהויבן ערשיינען אַ דייטש-אידישע צייטונג 2 מאָל אַ וואָך.

פון דעמאָלט אָן זענען געמאַכט געוואָרן פאַרשידענע פרואון אַרויסצוגעבן צייטונגען אין אידיש (מייסטנס אין א פאַרדייטשמערישט אידיש). אין 1823 האָט אָנגעהויבן אין ווארשע ערשיינען אַ וואָכנצייטונג "דער באאָבאַכטער אַן דער וייכסעל" (אויף פויליש און אויף דייטש-אידיש), וועלכע האָט אויפגעהערט אין סעפּטעמבער 1824.

צו די ערשטע יידישע וואָכנבלעטער וואָס זענען ערשינען נאָרמאַל האָט געהערט (אין אדעס) דער "קול מבשר" אונטער דער רעדאַקציע פון אַלעקסאַנדער צעדערבוים (רעדאַקטאָר פון "המליץ"); אין "קול מבשר" האָבן זיך באַטייליגט לינעצקי, מענדעלע מוכר ספרים און אנדערע, און דאָס וואָכנבלאט האָט געהאָלפן שאַפן די אידישע צייטונגס-שפּראך און האָט אַזוי ארום געהאַט א גרויסע באַדייטונג פאַר דער אַנטוויקלונג פון דער אידישער פּרעסע.

פון דעמאָלט אָן האָבן אָנגעהויבן ערשיינען אידישע וואָכנצייטונגען און אַנדערע פּעריאדישע אויסגאַכן אויך אין אַנדערע ערטער (פּוילן, גאַליציע, ענגלאנד, פאראייניגטע שטאַטן פון צפון-אַמעריקע). די ערשטע אידישע טאָג-צייטונג האָט אָנגעהויבן ערשיינען אין אַמעריקע, אין ניו-יאָרק, "די טעגליכע גאַזעטן" (אין יאָר 1881); אין רוסלאַנד און פּוילן איז די ערשטע אידישע טאָג-צייטונג געווען, "דער פריינד" און פּעטערבורג (אין יאָר 1903), פון דעמאָלט אָן איז די אידישע טעגליכע פּרעסע כסדר געשטיגן און פאַר דעם אויסברוך פון דער ערשטער וועלט-מלחמה (1914) איז די אידישע טאָג-פּרעסע אין פּוילן און אין אַמעריקע געשטאנען שוין אויף א זייער הויכער מדרגה ("היינט", "מאָמענט", "פריינט", "מאָרגן-זשורנאַל", "פאָרווערטס", "יידישעס טאגעבלאט"), און אויך אין אַנדערע לענדער, וואו די אידישע באַפעלקערונג איז נישט געווען אַזוי גרויס ווי אין פּוילן און אַמעריקע, זענען אַנטשטאַנען אידישע טאָגצייטונגען.

די אידישע פּרעסע איז פאַנאַנדערגעוואַקסן נאָך גרעסער נאָך דער ערשטער וועלט-מלחמה, 1918, באַזונדערס אין פּוילן, וואו עס זענען אַנטשטאַנען טאָגצייטונגען און וואָכנשריפטן נישט נאָר אין דער רעזידענץ-שטאָט ווארשע, נאָר אויך אין פאַרשידענע גרעסערע פּראָווינץ-שטעט. דאָס זעלבע האָט זיך אויך אַנטוויקלט די אידישע פּרעסע אין רוסלאַנד (די קאָמוניסטישע צייטונגען "דער עמעס", "דער שטערן" און אַנדערע), ליטע, לאַטוויע, רומעניע, פראנקרייך ("פּאַריזער היינט" און אַנדערע), ענגלאנד ("די צייט" און "פּאָסט"), עסטרייך ("פּאָסט"), קאַַנאַדע ("קענעדער אדלער" מאָנטרעאל און "יידישע צייטונג" טאָראָנטאָ), און אויך אין די דרום- און צענטראל אַמעריקאנער לענדער, ווי אַרגענטינע (די גרויסע יידישע טאָגצייטונגען "יידישע צייטונג" און "די פּרעסע"), און פּרואוון פון טאָגצייטונגען און וואָכנשריפטן אין מעקסיקאָ, אורוגוואַי, בראזיליע, קובאַ.

די אידישע פּרעסע אין אַמעריקע האָט, נישט קוקנדיג אויף די איינגעפירטע אימיגראציע-באַגרעניצונגען אין 1923, אויך שטאַרק געוואַקסן אין די 10–15 יאָר נאָך דער ערשטער וועלט-מלחמה בעת וועלכער עס איז צוגעקומען די צייטונג "דער טאָג".

די אידישע פּרעסע אין אַמעריקע איז, בנוגע דער צאָל לעזער, אַ סך איבערגעשטיגן די אידישע פּרעסע אפילו פון פּוילן. ערשט אין די לעצטע יאָרן איז צו באַמערקן אין אַמעריקע אַ געוויסע אָפּשוואַכונג און פאַרקלענערונג פון דער צאָל אידישע טאָג-צייטונגען-ליינער אין אַמעריקע, אַזוי אַז טייל פּראָווינצער אידישער טאָג-צייטונגען האָבן זיך פאַרמאַכט.

מיט דעם אויסברוך פון דער וועלט-מלחמה אין סעפּטעמבער 1989 איז פאָרגעקומען די גרעסטע קאַטאַסטראפע אין וועזן פון דער אידישער פּרעסע אין אייראָפּע, און מיטן אויסנאַם פון סאָוועט רוסלאנד און ענגלאנד איז די גאַנצע אידישע פּרעסע אויפן אייראפּעאישן קאָנטינענט פאַרניכטעט געוואָרן דורך די היטלעריסטישע מאַכט אָרגאַנען; פיל אידישע זשורנאליסטן און שריפטשטעלער זענען אומגעקומען, די צייטונגס- אונטערנעמונגען חרוב געווארן, פארניכטעט.

ערשט נאָך דער מלחמה האָבן אָנגעהויבן ווידער ערשיינען אידישע צייטונגען אין פּוילן, פראנקרייך און אַנדערע איירא]פּעאישע לענדער. שטאַרק איז איצט די אויבנדער"??????????????? מאָנטע יידישע פּרעסע אין אַמעריקע און טייל דרום-אַמעריקאנער לענדער וי אויך אין קאַנאַדע, וואו עס דערשיינען צויי יידישע טאָג-צייטונגען, קענעדער אד" לער" אין מאָנטרעאל און, ידישער זשורנאַל" אין טאָראָנטאָ, וי אוייך וואואָכנשריפטן (,,דאָס וואָרט? אין ויני- פּעג און אַנדערע). מען נעמט אָן, אַז די צאָל לעזער פון יידישע צייטונגען??????????????????????? איצט איז לערך אַ מיליאָן (איין צייטונג ווערט געלעזן דורך עטליכע לעזער), אין דער צייט וואָס פאַר דער צווייטער וועלט-מלחמה האָט די צאָל לעזער פון צייטונגען אין דער אידישער שפּראך דערגרייכט ביז 3 מיליאָן.

העברעאיש

דאָס צווייטע אָרט נאָך דער פּרעסע אין דער אידישער שפּראך פאַרנעמט אין אידישן לעבן די פּרעסע אין דער העברעאישער שפּראַך, וועמענס ערשטע שפּורן מיר טרעפן שוין אין 18טן יאָרהונדערט (דער מאָנאַטליכער "פּרי עץ חיים" תורה-זשורנאל אין אַמסטערדאַם 1728, נאַכער "קהלת מוסר" אַרויסגעגעבן דורך משה מענדעלסאָן אין 1750, גאָר שפּעטער דער "המאסף").

נאַכער זענען ערשינען פאַרשידענע מאָנאַטליכע און וואָכן-זשורנאַלן (צו די באַרימטסטע געהערן דער "המגיד", "הכרמל", "החבצלת" אין ארץ-ישראל, "השחר", "השלח" און אַנדערע). די ערשטע העברעאישע טאָג-צייטונגען זענען געווען: "המליץ", "היום" און "הצפירה", "הצופה", "הזמן" אין רוסלאַנד און אין רוסיש-פּוילן, און "הצבי" אין ארץ-ישראל. די צאָל פון העברעאישע פּרעסע-אויסגאַבן איז זייער געשטיגן באַזונדערס נאָך דעם ווי עס האָט זיך אָנגעהויבן די גרויסע אימיגראציע קיין ארץ-ישראל, וואו העברעאיש איז די דאָמינירנדיגע שפּראַך, אַזוי אַז די העברעאישע טאָג-פּרעסע אין ארץ-ישראל פאַרגרעסערט זיך כסדר, און איצט????????????? ערשיינען אין ארץ-ישראל די העברעאישע פרימאָרגן-צייטונגען "הארץ", "דבר", "הבוקר", "הצופה", "המשמר", "המשקיף" (עס איז אויך צו דערמאנען דעם שוין נישט עקזיסטירנדן "דואר היום") אַחוץ די פיל וואָכנשריפטן און מאָנאַט-שריפטן און אַנדערע פּעריאָדישע אויסגאבן.

אנדערע שפראכן

אחוץ אידישע צייטונגען אין אידיש און העברעאיש זענען אויך ערשינען אידישע פּעריאָדישע שריפטן אין דער דריטגרעסטער אידישער שפּראַך שפּאַניאליש; און א זייער גרויסע און רייכע אידישע פּרעסע איז ערשינען אין אַנדערע שפּראכן (אין פּויליש די טאָג-צייטונגען "נאַש פּשעגלאָנד" אין ווארשע, "כוויליא" אין לעמבערג, "נאָווי דזיענניק" אין קראָקע, אַחוץ צייטשריפטן; אין דייטש, ענגליש, פראנצויזיש, רוסיש און אַנדערע שפּראכן פיל אידישע וואָכנשריפטן און אַנדערע פּעריאדישע אויסגאַבן).

אויסער דעם האָבן אידישע זשורנאַליסטן אויך געשפּילט אַ גרויסע ראָלע אין דער אַלגעמיינער פּרעסע אין אַנדערע שפּראַכן, ווי אין רוסלאַנד, אין דייטשלאַנד פאַר דער היטלער-הערשאַפט ("די נייע פרייע פּרעסע" אין ווין, בערלינער טאַגעבלאַט", "פאָסישע צייטונג", "פראנקפורטער צייטונג" און אַנדערע), אין אַמעריקע (די "ניו-יאָרק טיימז" און אַנדערע), ווי אויך אין אַנדערע לענדער, און אויך באַרימטע נייעס-אַגענטורן (ווי די דייטשע "וואָלף" און אַנדערע) זענען געווען געגרינדעט דורך אידן.

ביבליאגראפיע

די ביבליאָגראפיע איבער דער געשיכטע פון דער אידישער פּרעסע איז אַ רייכע. וויכטיג איז די אויסגאַבע פון "ייוואָ", "זאַמלבוך לכבוד דעם 250 יובל פון דער יידישער פּרעסע", ניו-יאָרק 1937, אונטער דער רעדאקציע פון דר. יעקב שאַצקי ביי דער מיטאַרבעט פון א ריי פאָרשער. אַן אויספירליכע רשימה פון ביכער און אָפּהאַנדלונגען וועגן דער געשיכטע פון דער פּרעסע אין דער אידישער שפּראך און אויך א לענגערע אִפהאַנדלונג איז פאַרהאַן אין דריטן באַנד "יידן" פון דער אַלגעמיינער יידישער ענציקלאָפּעדיע געשריבן דורך דר. שאַצקי.

אַ רשימה פון העברעאישע צייטשריפטן ביז לערך 1910 איז פאַרהאַן אין "אוצר ישראל", זוכוואָרט "עתונים". אין דערמאנטן דריטן באנד, "יידן" איז פאַרהאַן פון מ. קאָסאָווער אַ גרויסע אָפּהאַנדלונג איבער דער געשיכטע פון דער העברעאישער פּרעסע ביי אידן און צום סוף אויך א ביבליאָגראפישע רשימה. אין זעלבן באַנד איז אויך פאַרהאַן פון וו. שולמאַן אַן אָפּהאַנדלונג איבער דער אידישער פּרעסע אין אַנדערע שפּראכן (איינשליסנדיג אויך שפּאַניאָליש) און אַ רשימה פון די וויכטיגסטע אויסגאַבן.


Logo hamichlol yi.png
דער ארטיקל נעמט אריין טעקסט פון דער ייִדישער פאָלקס־ענציקלאָפּעדיע (פּיעטרושקא), וואָס איז היינט אינעם רשות־הרבים. רעכטן פאר טוישונגען בלייבן רעזערווירט.

דאס איז נישט קיין המכלול ארטיקל, בלויז עפעס וואס ליגט דא ביז עס וועט ערזעצט ווערן מיט בעסערס. שרייבט עס איבער!