מייבאים כמותיים, בדוקי עריכות אוטומטית, ביוראקראטן, אינטערפעיס רעדאקטארן, emailconfirmed, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, מנטרים, סיסאפן, צוות טכני, מייבאים, מעדכנים, אספקלריה רעדאקטארן
102,362
רעדאגירונגען
ק
החלפת טקסט – "אטמאספערע" ב־"אטמאספער"
(קרדיט + קטגוריות) |
ק (החלפת טקסט – "אטמאספערע" ב־"אטמאספער") |
||
| (19 מיטלסטע ווערסיעס פון 6 באַניצער נישט געוויזן.) | |||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דעסקריפציע||ענגליש = third planet from the Sun in the Solar System|העב=כוכב הלכת השלישי מהשמש במערכת השמש|דייטש=dritter Planet von der Sonne aus im Sonnensystem|}} | |||
[[טעקע:The Blue Marble (remastered).jpg|left|קליין|ערד-פלאנעט]] | [[טעקע:The Blue Marble (remastered).jpg|left|קליין|ערד-פלאנעט]] | ||
'''ערד-פלאנעט''' (סימבאל: [[file:Earth symbol (bold).svg|16px|🜨]]; [[ענגליש]]: ''Earth'') איז א [[וועלט]] וואס איז אויף איר פלאצירט [[חיות|לעבעדיקע באשעפענישן]]. | '''ערד-פלאנעט''' (סימבאל: [[file:Earth symbol (bold).svg|16px|🜨]]; [[ענגליש]]: ''Earth'') איז א [[וועלט]] וואס איז אויף איר פלאצירט [[חיות|לעבעדיקע באשעפענישן]]. | ||
די '''וועלט''' אדער [[ערד פלאנעט]] איז איינער פון די פלאנעטן פון דער [[זון סיסטעם]] די דריטער ווייטסטער פון דער [[זון]] און דער פינפטער גרעסטער אין דיאמעטער. די ווייטקייט פון דער ערד צו דער זון איז געשאצט אויף 92,897,000 מייל (149,503,000 קילאמעטער). ער איז דער איינציגסטער פלאנעט וואס שטיצט לעבן כאטש אנדערע פלאנעטן האבן אויך | די '''וועלט''' אדער [[ערד פלאנעט]] איז איינער פון די פלאנעטן פון דער [[זון סיסטעם]] די דריטער ווייטסטער פון דער [[זון]] און דער פינפטער גרעסטער אין דיאמעטער. די ווייטקייט פון דער ערד צו דער זון איז געשאצט אויף 92,897,000 מייל (149,503,000 קילאמעטער). ער איז דער איינציגסטער פלאנעט וואס שטיצט לעבן כאטש אנדערע פלאנעטן האבן אויך אטמאספער און [[וואסער]]. אויף דער ערד לעבן מיליאנען [[זגאל]]ן, כולל מענטשן. | ||
צוליב דער אזאן שיכטע און דער ערד'ס מאגנעטישן פעלד, ווערט די ערד געשיצט פון שעדיקע שטראלונג פון דער זון, און אזוי איז לעבן מעגלעך אויף דער ערד. | צוליב דער אזאן שיכטע און דער ערד'ס מאגנעטישן פעלד, ווערט די ערד געשיצט פון שעדיקע שטראלונג פון דער זון, און אזוי איז לעבן מעגלעך אויף דער ערד. | ||
| שורה 15: | שורה 16: | ||
== עטימאלאגיע == | == עטימאלאגיע == | ||
דאס ווארט "ערד" אין יידיש איז | דאס ווארט "ערד" אין יידיש איז ענליך צו די ווערטער וואס מען ניצט אין אלע גערמאנישע שפראכן: ווי [[האלענדיש]] ''aarde'', [[דייטשיש]] ''Erde'', און [[שוועדיש]], [[נארוועגיש]] און [[דעניש]] ''jord''. | ||
== צוזאמנשטעל און סטרוקטור == | == צוזאמנשטעל און סטרוקטור == | ||
| שורה 25: | שורה 26: | ||
| accessdate=2007-04-01 }} }} | | accessdate=2007-04-01 }} }} | ||
די ערד, ווי מיר רופן זי '''ערד קוגל''', איז פאקטיש נישט הונדערט פראצענט רונדיג, זי האט די פארעם פון א פלאכן [[ספערויד]]. זי איז 26 מייל לענגער אין דער ברייט ווי אין דער לענג (צווישן דעם [[צפון פאלוס]] און דעם [[דרום פאלוס]]). די וועלט לויפט ארום אין קאסמאס מיט א שנעלקייט פון 66,000 מייל פער שטונדע (אגב, עס איז נישט דא קיין שום מחלוקה דערין ווי טייל מענטשן מיינען) . דאס האט מען ערשט אויסגעפינען ווען מען האט די ערשטע מאל דערגרייכט אויף דער לבנה מיט סאטעליט טעכנאלאגיע. דער | די ערד, ווי מיר רופן זי '''ערד קוגל''', איז פאקטיש נישט הונדערט פראצענט רונדיג, זי האט די פארעם פון א פלאכן [[ספערויד]]. זי איז 26 מייל לענגער אין דער ברייט ווי אין דער לענג (צווישן דעם [[צפון פאלוס]] און דעם [[דרום פאלוס]]). די וועלט לויפט ארום אין קאסמאס מיט א שנעלקייט פון 66,000 מייל פער שטונדע (אגב, עס איז נישט דא קיין שום מחלוקה דערין ווי טייל מענטשן מיינען) . דאס האט מען ערשט אויסגעפינען ווען מען האט די ערשטע מאל דערגרייכט אויף דער לבנה מיט סאטעליט טעכנאלאגיע. דער דורכשניטליכער דיאמעטער פון דער ערד איז 12,742 ק"מ, אומגעפער [[π]]/{{ר}}40,000 ק"מ, צוליב דעם וואס מ'האט אריגינעל דעפינירט דעם [[מעטער]] צו זיין 1/10,000,000 פונעם דיסטאנץ צווישן דעם [[עקוואטאר]] און דעם [[צפון פאלוס]] דורך [[פאריז]], [[פראנקרייך]]. | ||
דער | דער נידריגסטער פונקט אויף דער ערד איז 418- מעטער ביים [[ים המלח]], און דער העכסטער פונקט איז דער שפיץ פונעם [[עווערעסט]] בארג, געשאצט 8,848 מעטער. די דורכשניט הייך פון דער ערד איבערן ים פלאך איז 840 מעטער. | ||
די יבשה פון דער ערד ווערט צעטיילט אין זיבן [[קאנטינענט]]ן: [[אויסטראליע]], [[אזיע]], [[אייראפע]], [[אנטארקטיקע]], [[צפון אמעריקע|צפון]] און [[דרום אמעריקע]], און [[אפריקע]], און פארשידענע ימען. אויך קען די ערד ווערן צעטיילט אינעם [[צפון האלבקיילעך|צפון]] און [[דרום האלבקיילעך|דרום]] | די יבשה פון דער ערד ווערט צעטיילט אין זיבן [[קאנטינענט]]ן: [[אויסטראליע]], [[אזיע]], [[אייראפע]], [[אנטארקטיקע]], [[צפון אמעריקע|צפון]] און [[דרום אמעריקע]], און [[אפריקע]], און פארשידענע ימען. אויך קען די ערד ווערן צעטיילט אינעם [[צפון האלבקיילעך|צפון]] און [[דרום האלבקיילעך|דרום]] האלבקייליכער, צענטרירט אויף די צוויי [[צפון פאלוס|פאלוסן]]. (מען רעדט אויך וועגן די [[מזרח האלבקיילעך|מזרח]] און [[מערב האלבקיילעך|מערב]] האלבקייליכער, אבער דאס איז נישט קיין געאגראפישן באגריף.) | ||
=== פארעם === | === פארעם === | ||
| שורה 36: | שורה 37: | ||
=== כעמישער צוזאמענשטעל === | === כעמישער צוזאמענשטעל === | ||
די מאסע פון דער ערד איז אומגעפער 10<sup>24</sup>{{ר}} × 5.98 ק"ג. | די מאסע פון דער ערד איז אומגעפער 10<sup>24</sup>{{ר}} × 5.98 ק"ג. | ||
אין אלגעמיין, איז די ערד צוזאמענגעשטעלט פון [[אייזן]] (32.1[[פראצענט|%]]), [[וואסערשטאף]] (30.1[[פראצענט|%]]), [[סיליציום]] (15.1[[פראצענט|%]]), [[מאגנעזיום]] (13.9[[פראצענט|%]]), [[שוועבל]] (2.9[[פראצענט|%]]), [[ניקל]] (1.8[[פראצענט|%]]), [[קאלציום]] (1.5[[פראצענט|%]]) און [[אלומיניום]] (1.4[[פראצענט|%]]). די איבעריקע 1.2[[פראצענט|%]] שליסט איין א סך אנדערע כעמישע סובסטאנצן. סובסטאנצן וואס זענען זייער | אין אלגעמיין, איז די ערד צוזאמענגעשטעלט פון [[אייזן]] (32.1[[פראצענט|%]]), [[וואסערשטאף]] (30.1[[פראצענט|%]]), [[סיליציום]] (15.1[[פראצענט|%]]), [[מאגנעזיום]] (13.9[[פראצענט|%]]), [[שוועבל]] (2.9[[פראצענט|%]]), [[ניקל]] (1.8[[פראצענט|%]]), [[קאלציום]] (1.5[[פראצענט|%]]) און [[אלומיניום]] (1.4[[פראצענט|%]]). די איבעריקע 1.2[[פראצענט|%]] שליסט איין א סך אנדערע כעמישע סובסטאנצן. סובסטאנצן וואס זענען זייער אומגעווענליך (ווי למשל [[גאלד]] און [[פלאטין]]) זענען זייער טייער. | ||
די הויפט באשטאנדטיילן פון די [[שטיין|שטיינער]] אין דער אויבערשטער שיכטע פון דער ערד זענען די אקסידן [[סיליקא]], [[אלומינא]] און [[קאלך]]. | די הויפט באשטאנדטיילן פון די [[שטיין|שטיינער]] אין דער אויבערשטער שיכטע פון דער ערד זענען די אקסידן [[סיליקא]], [[אלומינא]] און [[קאלך]]. | ||
| שורה 47: | שורה 48: | ||
=== ערד-פלאטעס === | === ערד-פלאטעס === | ||
{{הויפט ארטיקל|ערד פלאטעס}} | {{הויפט ארטיקל|ערד פלאטעס}} | ||
די אייבערשטע שיכטע פון דער ערד, וואס מען רופט די ליטאספערע (ספערע פון שטיין), איז צעטיילט אין | די אייבערשטע שיכטע פון דער ערד, וואס מען רופט די ליטאספערע (ספערע פון שטיין), איז צעטיילט אין עטליכע פלאטעס. די פלאטעס זענען שטייף, אבער באוועגן זיך אין פארהעלטעניש מיט אנאנד. [[ערדציטערניש]]ן און [[וואולקאן|וואולקאנישע]] טעטיקייטן פאסירן וואו די פלאטעס קומען צוזאמען. | ||
=== אטמאספער === | === אטמאספער === | ||
{{הויפט ארטיקל|אטמאספער}} | {{הויפט ארטיקל|אטמאספער}} | ||
די ערד איז ארומגענומען מיטן אטמאספער, וואס איז 78% [[אזאט]] און 21% [[זויערשטאף]], מיט א קליין ביסל וואסער דאמף און קארבאן דיאקסיד. דער | די ערד איז ארומגענומען מיטן אטמאספער, וואס איז 78% [[אזאט]] און 21% [[זויערשטאף]], מיט א קליין ביסל וואסער דאמף און קארבאן דיאקסיד. דער נידריגסטער טייל פונעם אטמאספער, מיט 80% פון זיין מאסע, הייסט דער [[טראפאספער]], און איז הויך צווישן 8 ק"מ (ביי די פאלוסן) ביז 17 ק"מ (ביים עקוואטאר). ענערגיע פון דער [[זון]] ווארעמט אן דעם טראפאספער (און דעם אייבערפלאך פון דער ערד) אזוי ברייטערט זיך אויס די לופט. במילא האט די לופט איבער דער ערד א נידריגע געדיכטקייט, און זי הייבט אן ארויפגיין, ווען די קילערע לופט פון אויבן פאלט אראפ. דאס שאפט א כסדרדיקע צירקולאציע פון לופט וואס טרייבט וועטער און קלימאט. | ||
די הויפט אטמאספערישע צירקולאציעס זענען די [[האנדל ווינט]]ן צווישן 30ְº גארטל-ליניעס און דעם עקוואטאר און די מערבדיקע ווינטן צווישן 30ְº און 60ְº. אויך האבן די אקעאן שטראמען אן איינפלוס איבערן וועטער. | די הויפט אטמאספערישע צירקולאציעס זענען די [[האנדל ווינט]]ן צווישן 30ְº גארטל-ליניעס און דעם עקוואטאר און די מערבדיקע ווינטן צווישן 30ְº און 60ְº. אויך האבן די אקעאן שטראמען אן איינפלוס איבערן וועטער. | ||
| שורה 61: | שורה 62: | ||
== ארביט און ראטאציע == | == ארביט און ראטאציע == | ||
=== ראטאציע === | === ראטאציע === | ||
די תקופה פון דער ערדס ראטאציע אין פארהעלטעניש צו דער זון—דער | די תקופה פון דער ערדס ראטאציע אין פארהעלטעניש צו דער זון—דער דורכשניטליכער זון טאג—איז 86,400 סעקונדעס. דער ערדס ראטאציע אין פארהעלטעניש צו די שטערן—דער שטערן טאג—איז 86,164.0989 סעקונדעס, ד"ה 23ש 56מ 4.0989ס. | ||
צוליב דער ראטאציע פון דער ערד, זען אויס אלע הימלישע קערפער אז זיי רוקן קיין מערב מיט א גיך פון 15° א שעה. | צוליב דער ראטאציע פון דער ערד, זען אויס אלע הימלישע קערפער אז זיי רוקן קיין מערב מיט א גיך פון 15° א שעה. | ||
| שורה 67: | שורה 68: | ||
די ערד גייט ארום דער זון ווייט 150 מיליאן ק"מ יעדע 365.2564 דורכשניטלעכע זון טעג, איין סידעריש יאר. פון ערד זעט אויס די זון צו רוקן מזרחדיק אין פארהעלטעניש צו די שטערן כמעט 1º א טאג. | די ערד גייט ארום דער זון ווייט 150 מיליאן ק"מ יעדע 365.2564 דורכשניטלעכע זון טעג, איין סידעריש יאר. פון ערד זעט אויס די זון צו רוקן מזרחדיק אין פארהעלטעניש צו די שטערן כמעט 1º א טאג. | ||
די לבנה און ערד ארביטירן א געמיינזאמען באריצענטער יעדע 27.32 טעג רעלאטיוו צו די הינטערגרונט שטערן. אז מען רעכנט מיט די ערד-לבנה סיסטעמ'ס בשותפותדיקן ארביט ארום דער זון, איז דער פעריאד פון דעם סינאדישן מאנאט, פון מולד צו מולד, 29.53 טעג. קוקנדיק פון דעם הימלישן צפון פאלוס, זענען די באוועגונג פון דער ערד, פון דער לבנה, און זייערע אַקס-ראטאציעס אלע [[קעגנזייגערדיק]]. אז מען קוקט פון אן אויסבליקפונקט איבער די צפון פאלוסן פון סיי די זון סיי די ערד, טוט די ערד ארביטירן אין א קעגנזייגערדיקער ריכטונג ארום דער זון. דער ערד'ס אַקס איז אנגעבייגט | די לבנה און ערד ארביטירן א געמיינזאמען באריצענטער יעדע 27.32 טעג רעלאטיוו צו די הינטערגרונט שטערן. אז מען רעכנט מיט די ערד-לבנה סיסטעמ'ס בשותפותדיקן ארביט ארום דער זון, איז דער פעריאד פון דעם סינאדישן מאנאט, פון [[מולד]] צו [[מולד]], 29.53 טעג. קוקנדיק פון דעם הימלישן צפון פאלוס, זענען די באוועגונג פון דער ערד, פון דער לבנה, און זייערע אַקס-ראטאציעס אלע [[קעגנזייגערדיק]]. אז מען קוקט פון אן אויסבליקפונקט איבער די צפון פאלוסן פון סיי די זון סיי די ערד, טוט די ערד ארביטירן אין א קעגנזייגערדיקער ריכטונג ארום דער זון. דער ערד'ס אַקס איז אנגעבייגט עטליכע 23.44 גראד פון דעם פערפענדיקולאר צום ערד-זון פלוין (דער [[עקליפטיק]]), און דער ערד-לבנה פלוין איז אנגעבייגט ביז ±5.1 גראד קעגן דעם ערד-זון פלוין. אן דעם אנבייג וואלט פאסירט א ליקוי יעדע צוויי וואכן, איין מאל א [[ליקוי לבנה]] און דאס אנדערע מאל א [[ליקוי חמה]].<ref name="earth_fact_sheet" /><ref name="moon_fact_sheet" /> | ||
=== סעזאנען === | === סעזאנען === | ||
== לעבן == | == לעבן == | ||
די ערד איז די איינציגע סביבה וואו (לויטן | די ערד איז די איינציגע סביבה וואו (לויטן היינטיגן וויסן) ס'איז דא לעבן. ארום דער ערד איז דא אן [[ערד'ס אטמאספער|אטמאספעאר]] וואס אנטהאלט [[זויערשטאף]], דער וויכסטיקער מיטל פאר לעבן, און ארום דעם זויערשטאף איז דא א שיכט פון [[אזאן]] וואס שיצט קעגן שעדליכער ראדיאציע. | ||
==לופט== | ==לופט== | ||
| שורה 113: | שורה 94: | ||
[[קאַטעגאָריע:מעשה בראשית]] | [[קאַטעגאָריע:מעשה בראשית]] | ||
[[קאַטעגאָריע:געאלאגיע]] | [[קאַטעגאָריע:געאלאגיע]] | ||
[[ | [[קאַטעגאָריע:אויף יידיש]] | ||
[[ | [[קאַטעגאָריע:עלעמענטארע ארטיקלען צו פארברייטערן]] | ||
[[he:כדור הארץ]] | |||
{{קרד/ויקי/יידיש}} | {{קרד/ויקי/יידיש}} | ||