אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:היסטאריע"

'''היסטאריע''' (פון [[גריכיש]] ἱστορία , ''היסטאריא'', טייטש ,נאכפרעגן״) אדער '''געשיכטע''' <small>(אויף [[לשון קודש]] הייסט דאס דברי הימים)</small> איז די [[שטודיע]] אדער סתם א [[דערציילונג]] איבער דעם [[מענטש]]נס לעבנסשטייגער אין דער פארגאנגענהייט. די געשיכטע איז געהיטן געווארן איבערהויפט דורך געשריבענע [[בוך|ביכער]], [[צייטונג]]ען און [[בריוו]]. די וואס שטודירן היסטאריע הייסן [[היסטאריקער]]ס.

[[טעקע:The_Historians'_History_of_the_World_-_Title_Page.jpg|קליין|דער שער־בלאט פון ''[[The Historians' History of the World]]'']]

היסטאריקער שרייבן אין דעם קאנטעקסט פון זייער אייגענער צייט, און מיט פאסיגן איינזען צו די אקטועלע דאמינאנטע אידעען ווי אויסצושטייטשן די פארגאנגענהייט, און צומאל שרייבן צו פארזארגן אנלערנונגען פאר זייער אייגענער געזעלשאפט. אין די ווערטער פון בענעדעטא קראצע , "די גארע היסטאריע איז היינטצייטיקע היסטאריע".

דער היסטארישער מעטאד באשטייט פון טעכניקן און רעכטליניעס דורך וועלכע [[היסטאריקער]] באניצן ערשטיקע מקורות און אנדערע באווייזן צו פארשן און דערנאך שרייבן [[היסטאריאגראפיע|היסטאריע]].<ref name="lamberg-karlovsky-p5">{{cite book|title=Ancient Civilizations: The Near East and Mesoamerica|author1=Lamberg-Karlovsky, C.C.|author2=Jeremy A. Sabloff|publisher=Benjamin-Cummings Publishing|year=1979|page=5|isbn=978-0-88133-834-8}}</ref> [[העראדאט]] (484  – בערך 425 פאר דער ציווילער רעכענונג) ווערט ברייט גערעכענט דער  "פאטער פון היסטאריע". זיין מיטצייטלער [[טוקידידעס]] (בערך 460 – בערך 400 פאר דער ציווילער רעכענונג), אבער, ווערט פאררעכענט דער ערשטער מיט א צוגאנג צו היסטאריע מיט א גוט־אנטוויקלטן היסטאריע־מעטאד אין זיין ווערק די ''[[היסטאריע פון דער פעלאפאנעזישער מלחמה]]''. טוקידידעס, אנדערש פון העראדאט, האט געהאלטן אז היסטאריע איז דער פראדוקט פון די אויסקלויבן און אקציעס פון מענטשן, און האט געקוקט אויף גורם און עפֿעקט, נישט סתם דער אויסקום פון הימלישן אינטערווענץ.<ref name="lamberg-karlovsky-p5" /> אין זיין היסטאריע־מעטאד, האט טוקידידעס אונטערשטריכן כראנאלאגיע, א נייטראלן קוק־פונקט, און אז די מענטשלעכער וועלט איז די אויסקום פון די פעולות פון מענטשן. גריכישע היסטאריקער האבן אויך געקוקט אויף היסטאריע ווי ציקליש, אז געשעענישן קומען צוריק מיט א סדר.<ref name="lamberg-karlovsky-p6">{{cite book|title=Ancient Civilizations: The Near East and Mesoamerica|author1=Lamberg-Karlovsky, C.C.|author2=Jeremy A. Sabloff|publisher=Benjamin-Cummings Publishing|year=1979|page=6|isbn=978-0-88133-834-8}}</ref>

אין דער הקדמה צו זיין בוך ''די'' ''[[מוקאדימאה]]'' (1377), ווארענט דער אראבישער היסטאריקער [[איבן כאלדון]] וועגן זיבן גרייזן וואס ער האט געהאלטן אז היסטאריקער מאכן כסדר. אין דעם קריטיק האט ער א צוגאנג צו דער פארגאנגענהייט ווי מאדנע און וואס מען דארף אויסטייטשן. די אריגינעלקייט פון איבן כאלדון איז געווען צו טענה׳ן אז די קולטורעלע אונטערשייד פון אן אנדער תקופה מוז חל זיין אויף דער אפשאצונג פון רעלעוואנטן היסטארישן מאטריאל, כדי אונטערשיידן די פרינציפן לויט וואס ס׳איז מעגלעך צו פרואוון די אפשאצונג, און אויך צו שפירן די נויט פאר דערפארונג צוזאמן מיט ראציאנאלע פרינציפן, כדי אפצושאצן א קולטור פון דער פארגאנגענהייט. דערפאר האט איבן כאלדון איינגעפירט א וויסנשאפטלעכן מעטאד צו דער שטודיע פון היסטאריע, וואס ער האט אפטמאל גערופן זיין "נייע וויסנשאפט".<ref>[[איבן כאלדון|Ibn Khaldun]], Franz Rosenthal, N.J. Dawood (1967), ''The Muqaddimah: An Introduction to History'', p. x, [[Princeton University Press]], {{ISBN|0-691-01754-9}}.</ref> זיין היסטארישער מעטאד האט אויך געלייגט די יסודות פאר דער אבזערוואציע פון דער ראלע פון [[קאמוניקאציע]], [[פראפאגאנדע]] און סיסטעמישן פאראורטל אין היסטאריע,<ref name="Mowlana">H. Mowlana (2001). "Information in the Arab World", ''Cooperation South Journal'' '''1'''.</ref> און ער ווערט דעריבער גערעכנט דער "פאטער פון היסטאריאגראפיע"<ref>Salahuddin Ahmed (1999). ''A Dictionary of Muslim Names''. C. Hurst & Co. Publishers. {{ISBN|1-85065-356-9}}.</ref><ref name="Enan">{{Cite book|title=Ibn Khaldun: His Life and Works|first=Muhammed Abdullah|last=Enan|publisher=[[The Other Press]]|year=2007|isbn=978-983-9541-53-3|page=v|postscript=<!--None-->}}</ref> אדער דער "פאטער פון דער פילאסאפיע פון היסטאריע".<ref name="Akhtar">Dr. S.W. Akhtar (1997). "The Islamic Concept of Knowledge", ''Al-Tawhid: A Quarterly Journal of Islamic Thought & Culture'' '''12''' (3).</ref>  

אפטמאל פאקוסירט היסטארישע שטודיע אויף געשעענישן און אנטוויקלונגען וואס האבן פאסירט אין געוויסע תקופות. היסטאריקער געבן נעמען צו די דאזיקע תקופות כדי  צו דערמעגלעכן היסטאריקער צו קענען ניצן "ארגאניזירן אידעען און קלאסיפיקאציע גענעראליזאציעס.<ref name="Marwick-p169">{{cite book|title=The Nature of History|author=Marwick, Arthur|publisher=The Macmillan Press LTD|year=1970|page=169}}</ref> די נעמען וואס מען גיט צו א תקופה קענען ענדערן לויט דער געאגראפישער לאקאציע, ווי אויך די גענויע דאטעס ווען א געוויסע תקופה הייבט זיך אן און לאזט זיך אויס. [[יארהונדערט|יארהונדערטער]] and [[יארצענדלינג|יארצענדלינגער]] זענען אפט־געניצטע תקופות, און די צייט וואס זיי באדייטן ווענדט זיך אויף וועלכער קאלענדאר סיסטעם מען ניצט. מערסטנס זענען די תקופות קאנסטרוקטירט למפרע און זענען אפהענגיק אין אפשאצונגען וועגן דער פארגאנגענהייט. ווי מען שטעלט אויף די תקופות און זייערע נעמען קענען האבן א השפעה אויף וויאזוי מען שטודירט זיי.<ref name="Tosh-p168-169">{{cite book|title=The Pursuit of History|author=Tosh, John|publisher=Pearson Education Limited|year=2006|pages=168–169}}</ref>

*הויך מיטלאלטער און די קרייצוגן–קאנפליקט מיט איסלאם, קאטארן, פאגאנער אין דער ליטע, אא״וו

געוויסע [[געאגראפיע|געאגראפישע]] לאקאציעס קענען זיין דער יסוד פאר היסטארישער שטודיע, למשל, [[קאנטינענט|קאנטינענטן]], [[לאנד|לענדער]] און [[שטאט|שטעט]]. פארשטיין פארוואס היסטארישע געשעענישן זענען געשען איז וויכטיק. פאר דעם צוועק ווענדן זיך היסטאריקער אפט צו [[געאגראפיע]]. לויט זשול מישעלע אין זיין בוך ''Histoire de France'' (1833), "אָן א געאגראפישן יסוד, זעען אויס די מענטשן, די שאפער פון היסטאריע, אזוי ווי זיי שפאצירן אויף דער לופט."<ref>{{Cite book|title=The Relations of History and Geography: Studies in England, France and the United States|last=Darby|first=Henry Clifford|publisher=University of Exeter Press|year=2002|isbn=0-85989-699-4|location=Exeter|pages=14}}</ref> וועטער־פורעמען, וואסער־פארזארג און די לאנדשאפט פון אן ארט, זיי אלע באאיינפלוסן  דאס לעבן פון די וואס וואוינען דארט. צום ביישפיל, כדי אויפצוקלערן פארוואס האבן די אוראלטע עגיפטער אנטוויקלט א דערפאלגלעכע ציוויליזאציע, איז נייטיק צו שטודירן די [[געאגראפיע פון עגיפטן]]. עגיפטישע ציוויליזאציע איז געבויט געווארן אויף די ברעגן פונעם טייך נילוס, וואס האט יערלעך פארפלייצט די ארומיקע געגנט, און האט ארויפגעלייגט ערד אויף זיינע ברעגן. די רייכע באדן האט געהאלפן די פארמערס וואקסן גענוג גערעטענישן צו באשפייזן די באפעלקערונג פון די שטעט. במילא האט נישט יעדער איינער געדארפט זיין א פארמער, און אזוי האבן טייל מענטשן געארבעט אין שטעלעס וואס האבן געהאלפן אנטוויקלען די ציוויליזאציע. אויך דארף מען בארעכענען מיטן קלימאט, וואס היסטאריקערס ווי עלזווערט האנטינגטאן און אלען סעמפל האלט פאר א מכריעדיקע באווירקונג אויף דער קורס פון היסטאריע.<ref>{{Cite book|title=World history from early times to AD 2000|last=Rao|first=B.V.|publisher=Sterling Publishers Pvt. Ltd.|year=2007|isbn=978-81-207-3188-2|location=New Delhi|pages=5}}</ref>

* [[היסטאריע פון אפריקע]] הייבט און מיט די ערשטע מאדערנע מענטשן אויפן קאנטינעט, ווייטע ביז די היינטיקע טעג ווי א געלאטעכץ פון אלערלייאיקע און פאליטיש אנטוויקלדיקע פֿאלקשטאטן.

** [[היסטאריע פון צפון-אמעריקע]] שטודירט די פארגאנגנהייט איבערגעגעבן מדור לדור אויפן קאנטינענט אין דער ערד׳ס צפונדיקן און מערבדיקן האלבקיילעך.

** [[היסטאריע פון צענטראל-אמעריקע]] שטודירט די פארגאנגנהייט איבערגעגעבן מדור לדור אויפן קאנטינענט אין דער ערד׳ס מערבדיקן האלבקיילעך.

** [[היסטאריע פון דרום-אמעריקע]] שטודירט די פארגאנגנהייט איבערגעגעבן מדור לדור אויפן קאנטינענט אין דער ערד׳ס דרומדיקן און מערבדיקן האלבקיילעך.

** [[היסטאריע פון אייראפע]] באשילדערט דעם צייט־פארבייגאנג פון מענטשן וואס וואוינען אין דעם אייראפעאישן קאנטינענט ביז צום היינטיקן טאג.