35,369
רעדאגירונגען
ק
טשעקטי און אנדערע רייניגונג, typos fixed: יידן ← אידן (8)
ק (החלפת טקסט – "דאזיקער" ב־"דאזיגער") |
ק (טשעקטי און אנדערע רייניגונג, typos fixed: יידן ← אידן (8)) |
||
| שורה 3: | שורה 3: | ||
די '''אטאמאַנישע אימפעריע''' (1293–1922) ([[אטאמאנישע טערקיש]]: دولتْ علیّه عثمانیّه '' Devlet-i Âliye-yi Osmâniyye'',<ref name="twareekh.com"/> [[טערקיש]]: ''Osmanlı Devleti'' אדער ''Osmanlı İmparatorluğu''), איז געווען א טערקישער שטאַט. אין יענער צייט איז די שטאַט געווען באוואוסט אלס די '''טערקישע אימפעריע'''. די אימפעריע איז געגרינדעט געווארן אין דעם 13טן יארהונדערט אין צפון־מערב [[אנאטאליע]]. איר נאכפאלגער איז [[טערקיי|די רעפובליק פון טערקיי]], וואס איז אפיציעל אויפגעשטעלט 29 אקטאבער 1923. | די '''אטאמאַנישע אימפעריע''' (1293–1922) ([[אטאמאנישע טערקיש]]: دولتْ علیّه عثمانیّه '' Devlet-i Âliye-yi Osmâniyye'',<ref name="twareekh.com"/> [[טערקיש]]: ''Osmanlı Devleti'' אדער ''Osmanlı İmparatorluğu''), איז געווען א טערקישער שטאַט. אין יענער צייט איז די שטאַט געווען באוואוסט אלס די '''טערקישע אימפעריע'''. די אימפעריע איז געגרינדעט געווארן אין דעם 13טן יארהונדערט אין צפון־מערב [[אנאטאליע]]. איר נאכפאלגער איז [[טערקיי|די רעפובליק פון טערקיי]], וואס איז אפיציעל אויפגעשטעלט 29 אקטאבער 1923. | ||
ביים שפיץ פון איר מאכט זענען אירע טעריטאריעס געווען פארשפרייט איבער דריי קאנטינענטן (16טער–17טער יארהונדערט), מיט א קאנטראל איבער א גרויסן טייל פון [[דרום-מזרח אייראפע]], דעם [[מיטל מזרח]] און [[צפון אפריקע]]. די לענדער זענען געווען פון דעם [[דורכגאס פון גיבראלטאר]] (און אום 1553 דער אטלאנטישער בארטן פון [[מאראקא]] ווייטער פון גיבראלטאר) אין מערב, ביזן [[קאספישער ים|קאספישן ים]] און דעם [[פערסישער איינגאס|פערסישן איינגאס]] אין מזרח; און פונעם עק פון [[עסטרייך]], [[אונגארן]] און טיילן פון [[אוקראינע]] אין צפון ביז [[סודאן]], [[עריטרעע]], [[סאמאליע]] און [[תימן]] אין דרום. די אטאמאנישע אימפעריע האט געהאט 29 פראווינצן, ווי אויך די פרינציפאליטעטן פון [[מאלדאוויע]], [[זימבערגן]], [[וואלאכיע]] און [[סערביע]]<ref>[http://flagspot.net/flags/rs_pr.html פרינציפאליטעט פון סערביע] </ref>. ארץ ישראל איז געווען אריינגערעכנט ווי א טייל פון דער אטאמאנישער אימפעריע. | ביים שפיץ פון איר מאכט זענען אירע טעריטאריעס געווען פארשפרייט איבער דריי קאנטינענטן (16טער–17טער יארהונדערט), מיט א קאנטראל איבער א גרויסן טייל פון [[דרום-מזרח אייראפע]], דעם [[מיטל מזרח]] און [[צפון אפריקע]]. די לענדער זענען געווען פון דעם [[דורכגאס פון גיבראלטאר]] (און אום 1553 דער אטלאנטישער בארטן פון [[מאראקא]] ווייטער פון גיבראלטאר) אין מערב, ביזן [[קאספישער ים|קאספישן ים]] און דעם [[פערסישער איינגאס|פערסישן איינגאס]] אין מזרח; און פונעם עק פון [[עסטרייך]], [[אונגארן]] און טיילן פון [[אוקראינע]] אין צפון ביז [[סודאן]], [[עריטרעע]], [[סאמאליע]] און [[תימן]] אין דרום. די אטאמאנישע אימפעריע האט געהאט 29 פראווינצן, ווי אויך די פרינציפאליטעטן פון [[מאלדאוויע]], [[זימבערגן]], [[וואלאכיע]] און [[סערביע]]<ref>[http://flagspot.net/flags/rs_pr.html פרינציפאליטעט פון סערביע]</ref>. ארץ ישראל איז געווען אריינגערעכנט ווי א טייל פון דער אטאמאנישער אימפעריע. | ||
במשך זעקס יארהונדערטער איז די אימפעריע געווען דער צענטער פון אינטעראקציעס צווישן די מזרח און מערב וועלטן. מיט דער הויפטשטאט [[קושטא]] ([[איסטאנבול]]) און ריזיקע לענדער אין דער הערשאפט פון [[סוליימען דער פראכטיגער]] מער ווייניגער ווי די לענדער אונטער דער הערשאפט פון [[יוסטיניאן דער גרויסער]] מיט 1000 יאר פריער, איז די אטאמאנישע אימפעריע געווען א מוסולמענישער נאכפאלגער פון דער [[ביזאנטישע אימפעריע|ביזאנטישער אימפעריע]]. | במשך זעקס יארהונדערטער איז די אימפעריע געווען דער צענטער פון אינטעראקציעס צווישן די מזרח און מערב וועלטן. מיט דער הויפטשטאט [[קושטא]] ([[איסטאנבול]]) און ריזיקע לענדער אין דער הערשאפט פון [[סוליימען דער פראכטיגער]] מער ווייניגער ווי די לענדער אונטער דער הערשאפט פון [[יוסטיניאן דער גרויסער]] מיט 1000 יאר פריער, איז די אטאמאנישע אימפעריע געווען א מוסולמענישער נאכפאלגער פון דער [[ביזאנטישע אימפעריע|ביזאנטישער אימפעריע]]. | ||
| שורה 26: | שורה 26: | ||
== אידן אין דער אטאמאנישער אימפעריע == | == אידן אין דער אטאמאנישער אימפעריע == | ||
אין די ערטער וואס די אטאמאנישע אימפעריע האט איינגענומען, ווי [[סטאמבול]], זענען געווען פיל יידישע געמיינדעס, וואס די אטאמאנען האבן גערופן "[[ראמאניאטן]]".{{הערה|די [[ביזאנטישע אימפעריע]] האט געהייסן ביי זיי "ראם", און דערפאר האבן זיי גערופן די אידן "ראמאניאטן".}} ווען ער האט איינגענומען קושטא, האט דער סולטאן באשלאסן צו באזעצן די שטאט פונדאסניי, און דערפאר האט ער אריבערגעפירט אין דער שטאט טויזנטער | אין די ערטער וואס די אטאמאנישע אימפעריע האט איינגענומען, ווי [[סטאמבול]], זענען געווען פיל יידישע געמיינדעס, וואס די אטאמאנען האבן גערופן "[[ראמאניאטן]]".{{הערה|די [[ביזאנטישע אימפעריע]] האט געהייסן ביי זיי "ראם", און דערפאר האבן זיי גערופן די אידן "ראמאניאטן".}} ווען ער האט איינגענומען קושטא, האט דער סולטאן באשלאסן צו באזעצן די שטאט פונדאסניי, און דערפאר האט ער אריבערגעפירט אין דער שטאט טויזנטער אידן, בעיקר פון צענטראל [[גריכנלאנד]] און [[מאקעדאניע]]. | ||
אחוץ פון זיי האבן א סאך פארטריבענע | אחוץ פון זיי האבן א סאך פארטריבענע אידן, בעיקר פון [[פראנקרייך]], [[פארטוגאל]] און [[שפאניע]], זיך באזעצט אין דער אטאמאנישער אימפעריע אין די 14טער און 15טער יארהונדערטער. | ||
נאכן פארטרייבן די אידן פון [[גירוש ספרד|שפאניע]], פארטוגאל און פראנקרייך האט דער סולטאן [[באיזיט דער צווייטער]] געוואלט מאכן פלאץ פאר זיי אונטער זיין הערשאפט. | נאכן פארטרייבן די אידן פון [[גירוש ספרד|שפאניע]], פארטוגאל און פראנקרייך האט דער סולטאן [[באיזיט דער צווייטער]] געוואלט מאכן פלאץ פאר זיי אונטער זיין הערשאפט. | ||
| שורה 34: | שורה 34: | ||
שפעטער האבן אידן געוואוינט אין כמעט אלע שטעט פון דער אטאמאנישער אימפעריע, און ספעציעל זענען געווען בארימט די יידישע קהילות פון די שטעט [[סטאמבול]], [[סאלאניקע]], [[אדריאנאפאל]] ([[עדירנע]]), [[סאפיע]] און [[איזמיר]]. | שפעטער האבן אידן געוואוינט אין כמעט אלע שטעט פון דער אטאמאנישער אימפעריע, און ספעציעל זענען געווען בארימט די יידישע קהילות פון די שטעט [[סטאמבול]], [[סאלאניקע]], [[אדריאנאפאל]] ([[עדירנע]]), [[סאפיע]] און [[איזמיר]]. | ||
אין דער אטאמאנישער אימפעריע זענען אויך געווען יידישע קהילות וואס זענען נישט געווען פון א ספרדישער (שפאנישער) אפשטאמונג. די אידן אין [[צפון אפריקע]] האט מען גערופן '''[[מאגרעב|מאגראבישע]] | אין דער אטאמאנישער אימפעריע זענען אויך געווען יידישע קהילות וואס זענען נישט געווען פון א ספרדישער (שפאנישער) אפשטאמונג. די אידן אין [[צפון אפריקע]] האט מען גערופן '''[[מאגרעב|מאגראבישע]] אידן''' אדער '''מערבדיקע אידן''' (מאגרעב מיינט מערב, וואס צפון אפריקע ווערט גערופן אויף אראביש, אנדערש פון די מזרח לענדער). ס'איז שוין געווען א קהילה אידן וואס שטאמען פון צפון אפריקע אין ארץ ישראל, באזונדער פון דער ספרדישער קהילה. אין פארגלייך מיט די מאגראבישע אידן, האט מען גערופן די אידן אין [[עגיפטן]], [[סיריע]] און [[ארץ ישראל]] '''[[מוסתערבים]]''', ווייל זייער לעבנסשטייגער איז געווען ענלעך צו זייערע אראבישע שכנים. די אידן זענען נישט געווען פון די אידן פארטריבן פון שפאניע; זיי האבן אלעמאל געוואוינט אין די מזרח לענדער. | ||
די פרנסות פון די אידן אין דער אטאמאנישער אימפעריע זענען געווען זייער פארשידנארטיג. א סאך אידן האבן געארבעט אין פארזארגן שפייז און וואפן, און האבן אויך פארזארגט די זאכן צו דער אטאמאנישער מיליטער. אנדערע אידן האבן געארבעט אין פאבריקאציע פון פעלן און קליידער. די פארטריבענע אידן פון אייראפע האבן מיטגעברענגט מיט זיי נייע אנטוויקלונגען צו דער אימפעריע. | די פרנסות פון די אידן אין דער אטאמאנישער אימפעריע זענען געווען זייער פארשידנארטיג. א סאך אידן האבן געארבעט אין פארזארגן שפייז און וואפן, און האבן אויך פארזארגט די זאכן צו דער אטאמאנישער מיליטער. אנדערע אידן האבן געארבעט אין פאבריקאציע פון פעלן און קליידער. די פארטריבענע אידן פון אייראפע האבן מיטגעברענגט מיט זיי נייע אנטוויקלונגען צו דער אימפעריע. | ||
א גרויסער טייל אידן האבן זיך באשעפטיקט מיט ארבעט וואס איז פארבונדן מיטן ים, ווי למשל [[פארט]] ארבעטער און טרעגער. די קהילה פון [[סלוניקי|סאלאניקע]] איז געווען בארימט מער ווי אלע געמיינדעס צוליב אירע ים־טעטיקייטן; אזוי דער ארטיגער פארט איז געווען געפירט דורך | א גרויסער טייל אידן האבן זיך באשעפטיקט מיט ארבעט וואס איז פארבונדן מיטן ים, ווי למשל [[פארט]] ארבעטער און טרעגער. די קהילה פון [[סלוניקי|סאלאניקע]] איז געווען בארימט מער ווי אלע געמיינדעס צוליב אירע ים־טעטיקייטן; אזוי דער ארטיגער פארט איז געווען געפירט דורך אידן, איז ער געווען פארמאכט שבת און יום טוב, און אויך יעדן טאג א קורצע צייט נאכמיטאג בשעת ווען מען האט געדאווענט [[מנחה]]. | ||
דער סולטאן האט געמוטיקט די אידן אויך עוסק זיין אין מסחר, ווייל ער האט געוואלט אנגרייפן די עקאנאמישע סופעריאריטעט פון די אייראפעאישע לענדער. | דער סולטאן האט געמוטיקט די אידן אויך עוסק זיין אין מסחר, ווייל ער האט געוואלט אנגרייפן די עקאנאמישע סופעריאריטעט פון די אייראפעאישע לענדער. | ||
| שורה 50: | שורה 50: | ||
דער סולטאן [[מוראט דער פערטער]] האט געמאכט נאך הארבער פאר די אידן מער ווי אלע אנדערע אטאמאנישע סולטאנען. דער דאזיגער מצב פון די אידן האט געברענגט א געוויסע עמיגראציע צו די גרענעץ פראווינצן פון דער אימפעריע און אינדרויסן פון דער אימפעריע. אין דעם 18טן יארהונדערט און אין אנהייב 19טן יארהונדערט זענען די יידישע קהילות ווייטער אראפגעגאנגען. טאג טעגלעך האבן די אידן געליטן פון בילבולים, שטייערן, און נאך. | דער סולטאן [[מוראט דער פערטער]] האט געמאכט נאך הארבער פאר די אידן מער ווי אלע אנדערע אטאמאנישע סולטאנען. דער דאזיגער מצב פון די אידן האט געברענגט א געוויסע עמיגראציע צו די גרענעץ פראווינצן פון דער אימפעריע און אינדרויסן פון דער אימפעריע. אין דעם 18טן יארהונדערט און אין אנהייב 19טן יארהונדערט זענען די יידישע קהילות ווייטער אראפגעגאנגען. טאג טעגלעך האבן די אידן געליטן פון בילבולים, שטייערן, און נאך. | ||
פונעם פערטן יארצענדלינג פונעם [[19טער י"ה|19טן יארהונדערט]] זענען געשען דייטיקע ענדערונגען אין די לעבן און פאליטישן צושטאנד פון די | פונעם פערטן יארצענדלינג פונעם [[19טער י"ה|19טן יארהונדערט]] זענען געשען דייטיקע ענדערונגען אין די לעבן און פאליטישן צושטאנד פון די אידן. די אידן האבן געבעטן א נאמינאציע וואס זאל זיין גלייך צו דער פאזיציע פון די גריכישע און ארמענישע פאטריארכן. אין 1836 האט דער סולטאן [[מאהמוט דער צווייטער]] באשטעטיגט די פאזיציע, און דער ערשטער וואס איז געווען באשטימט איזן געווען רבי [[אברהם הלוי]], מיטן טיטל [[חכם באשי]]. ער איז געווען פאראנטווארטלעך אויפן קאפשטייעט און אויך אויף באשטראפן מענטשן פון דער יידישער געמיינדע. | ||
אין דער צווייטער העלפט פונעם 19טן יארהונדערט האבן אויסגעבראכן 40 [[בלוט-בילבול]]ים אין די לענג און ברייט פון דער אימפעריע, אבער די טערקישע הערשאפט האט געשיצט די | אין דער צווייטער העלפט פונעם 19טן יארהונדערט האבן אויסגעבראכן 40 [[בלוט-בילבול]]ים אין די לענג און ברייט פון דער אימפעריע, אבער די טערקישע הערשאפט האט געשיצט די אידן, ספעציעל דורכן אינטערווענץ פון בריטישן עסקן, סיר [[משה מאנטיפיארי]] | ||
עס ווערט געשאצט אז אין די לעצטע טעג פון דער אימפעריע זענען געווען דארט 375,000 אידן (כולל אין ארץ ישראל). | עס ווערט געשאצט אז אין די לעצטע טעג פון דער אימפעריע זענען געווען דארט 375,000 אידן (כולל אין ארץ ישראל). | ||
| שורה 63: | שורה 63: | ||
[[קאַטעגאָריע:אימפעריעס]] | [[קאַטעגאָריע:אימפעריעס]] | ||
[[קאַטעגאָריע:היסטארישע לענדער]] | [[קאַטעגאָריע:היסטארישע לענדער]] | ||
[[ | [[קאַטעגאָריע:אויף יידיש]] | ||
[[קאַטעגאָריע:עלעמענטארע ארטיקלען צו פארברייטערן]] | [[קאַטעגאָריע:עלעמענטארע ארטיקלען צו פארברייטערן]] | ||
[[he:האימפריה העות'מאנית]] | [[he:האימפריה העות'מאנית]] | ||
{{קרד/ויקי/יידיש}} | {{קרד/ויקי/יידיש}} | ||