באַקוקן דעם קאוד פון מאטערסדארף

{{דעסקריפציע|שטאָט אין בורגנלאנד, עסטרייך}}
{{coord|47.7333|16.3974251|display=title}}
[[טעקע:מאטערסדארף שול און קהילה צענטער.jpg|קליין|אין דער יודענגאס: אויף לינקס איז דער שול (לינקע אריינגאנג פאר מענער רעכטס פאר פרויען), דערנאך דער קהילה־צענטער און שמואל גאטעסמאַנ'ס טעקסטיל־קראָם.]]
'''מאַטערסדאָרף'''{{הערה|אלטערנאטיווע נעמען: מט"ד, מאַטטערסדאָרף, מאַטעסבורג, מאַטסדאָרף, מאַדרסדאָרף, מאַטעסדאָרף, מוטערסדאָרף. {{היברובוקס|בערל כהן|ספר הפרענומעראנטן|46561|page=178|שנת הוצאה=תשל"ה|עמ=159}}}}, (Mattersdorf; אפיציעלער נאמען זינט 1924: '''מאטערסבורג''' דייטש: Mattersburg; אונגאריש: Nagymárton, נאדימארטאָן; אין גיטין: '''מאטרשטורף'''{{הערה|{{ספריא|2=שו"ת חתם סופר, ליקוטי שו"ת סי' מא|3=Responsa_Chatam_Sofer%2C_Collected_Responsa.41}}}}), איז א שטאָט אין [[בורגנלאנד]], די מערסט מזרח'דיגע פראווינץ פון [[עסטרייך]]. ביז תר"פ איז די שטאט געווען א טייל פון קעניגרייך פון אונגארן אין דער [[עסטרייך אונגארישע אימפעריע|עסטרייך-אונגארישער אימפעריע]]. די שטאָט איז געווען איינע פון די חשוב'ע "[[שבע קהילות]]" אונטער דער שוץ פון דער [[עסטערהאזי]] פאמיליע. מאטערסדארף איז געווען א צענטער פון תורה און יראת שמים פאר הונדערטער יארן, מיט א בארימטע ישיבה.

== היסטאריע ==
די געגנט פון מאטערסדארף איז געווען באזעצט שוין אין דער אוראלטער צייט, ווי ארכעאלאגישע אויסגראבונגען ווייזן. די ערשטע דערמאנונג פון דער שטאט איז געווען אין 1202, אונטערן נאמען "ווילאַ מאַרטיני". דער נאמען מאַטערסדארף שטאמט פונעם מענער־נאמען מאַרטין. אין 1354 האט מאטערסדארף באקומען מאַרק־רעכט. די [[באן|אייזנבאן]] פון ווינער נוישטאָט קיין מאטערסדארף איז געעפנט געווארן אין 1847, וואס האט בייגעטראגן צו דער אנטוויקלונג פון דער געגנט. נאך דער ערשטער וועלט־מלחמה איז מאטערסדארף צוגעטיילט געווארן צו עסטרייך אין 1921. אין 1926 איז מאטערסבורג דערקלערט געווארן א שטאט. אין 1971 זענען מאטערסבורג און וואַלבערסדארף פאראייניגט געווארן אין איין געמיינדע.

== די אידישע קהילה ==
[[טעקע:מאטערסדארף, אינערווייניג פון שול.jpg|קליין|אינערווייניג פונעם שול]]
מאטערסדארף איז געווען איינע פון די [[שבע קהילות]] אין בורגנלאנד, וואס זענען געווען בארימט פאר זייער פרומקייט און די בארימטע רבנים וואס זיי האָבן פּראדוצירט. די שטאט איז טראדיציאנעל געווען צעטיילט אין צוויי דיסטריקטן: Izraelita-Nagymarton ("אידישע נאדימארטאָן") און Keresztény Nagymarton ("קריסטליכע נאדימארטאָן").

די אידישע גענגט איז געווען אַן [[אויטאנאמיע|אויטאָנאָמע]] [[פאליטישע געמיינדען|אַדמיניסטראַטיווע איינהייט]] פון 1694 ביז 1902, מיט אייגענע אדמיניסטראציע, געריכט, פאליציי און פייערלעשער. די אידישע פייערלעשער בריגאדע איז געווען זייער עפעקטיוו און האט אפט געגעבן הילף אפילו אין די שכנותדיגע דערפער. ביז 1902 איז די אידישע געגנט געווען א באזונדערע אדמיניסטראטיווע איינהייט{{הערה|שם=פטפט|מאיר דויטש, [https://pitputim.me/2015/08/31/on-the-history-of-mattersdorf/ On the history of Mattersdorf] – pitputim}}.

===פריע יארן און אונטער דער עסטערהאזי הערשאפט===
אידן זענען געגלייבט זיך צו האבן באזעצט אין מאטערסדארף שוין בערך אין יאר ד'תק"ס אדער ד'תתקפ"ב. א פּלאטע אויף דער וואנט פון שול זאל האבן געוויזן אז עס איז געבויט געווארן אין 1354 (ה'קי"ד){{הערה|שם=יודאיקע|{{יודאיקה|Yehouda Marton|Mattersdorf|לינק=https://www.encyclopedia.com/religion/encyclopedias-almanacs-transcripts-and-maps/mattersdorf}}|כיוון=שמאל}}. לויט א לעגענדע, האבן זעקס ברידער, וועלכע זענען אנטלאפן פון שפּאניע אינעם 14טן אדער 15טן יארהונדערט, געגרינדעט די אידישע קהילה פון מאטערסדארף, און זיך שפּעטער גערופן מיטן נאמען שישא (פון ששה){{הערה|[https://www.centropa.org/en/biography/lilli-tauber#My%20family%20background Lilli Tauber], Centropa|כיוון=שמאל}}. אלנפאלס, אידן האבן שוין געוואוינט דארט איידער די טערקן האבן איבערגענומען די געגנט אין 1526 (רפ"ז), ווען מאטערסדארף האט אריינגענומען פילע פליטים פון [[שאפראן|שאָפּראָן]]. אין שכ"ט האבן געוואוינט דארט 67 אידן אין 11 הייזער{{הערה|שם=יודאיקע}}.

<!-- די שטאט איז געווען אויפן וועג פון דער טערקישער אינוואזיע פון וויען און איז עטליכע מאל אויסגעפּלינדערט געווארן דורך די טערקן צווישן 1544 און 1671. -->אין 1622 (שפ"ב) איז די קהילה געקומען אונטער דער שוץ פון דער עסטערהאַזי פאמיליע, אונגארישע אדעל וואס זענען געווען געטריי צום עסטרייכישן האפסבורג מלוכה.
באלד נאך וואס [[לעאפאלד דער ערשטער|לעאָפּאָלד דער ערשטער]] האט פארטריבן די אידן פון [[וויען]] אין 1670 (ת"ל), האבן די אידן געמוזט פארלאזן אויך מאטערסדארף אין 1671. אין 1678 האט מען זיי ערלויבט צוריקצוקומען אויף דער איינלאדונג פון פירשט עסטערהאזי, אבער זיי האבן געמוזט צוריקקויפן זייערע פארמעגנס.
אין 1694 (תנ"ד) האט פּאול עסטערהאַזי ארויסגעגעבן פאר די שבע קהילות א באשיצונגס-בריוו, וואס איז געווארן באנייט פיר מאל, און אין 1800 (תק"ס) איז עס פונדאסניי פארמולירט געווארן{{הערה|שם=יודאיקע}}.

===יאר ת"ק ביזן חורבן===
אין תק"ד (1744) האבן דארט געוואוינט בערך 352 אידן אין 30 הייזער{{הערה|שם=יודאיקע|כיוון=שמאל}}. זיי האבן זיך פארנומען מיט 45% האנדל, 23% האנטווערק, 21% סערוויסן, און 13% בילדונגס פאכן (שרייבער, לערער){{הערה|Mayer-Benedek, A. (2017). ''[http://www.70haus.at/buch/juden/juden.pdf Jüdisches Mattersburg Leben und Vertreibung jüdischer Mitbürger]''.|כיוון=שמאל}}.
אין תק"ל זענען געווען רעגיסטרירט 179 אידישע משפחות; אין תקמ"ה זענען געווען בערך 767 מענטשן אין 43 הייזער. די אידן האבן געדארפט צאלן צינזן צו די שטעט שאפּראן און [[וויענער ניישטאדט|וויענער ניישטאַדט]] פארן רעכט צו האנדלען אין זייערע גרעניצן{{הערה|שם=יודאיקע}}.

די אידישע באפעלקערונג איז געווען באגרעניצט אין בויען נייע וואוינונגען אויסער די פופציג הייזער וואס זיי האָבן געהאט (38 אין 1816 און 12 געבויט אין 1819). ביז 1819 איז זיי אויך געווען פארבאטן צו דינגען הייזער פון דער קריסטליכער באפעלקערונג. א מענטש האט געקענט חתונה האבן נאר אויב ער האט געהאט א וואוינונג. אין 1819 האבן די אידן באַקומען ערלויבעניש צו בויען די צווייפאכיגע הייזער, אויסערן געטא, און זיי זענען גערופן געווארן נייהויזל (Neuhausel). צוליב די דאזיגע באגרעניצונגען האט די אידישע באפעלקערונג געליטן פון איבערבאפעלקערונג אין די הייזער{{הערה|שם=פטפט}}.

עס זענען געווען עטליכע שווערע פייערן אין מאַטערסדאָרף. אום י"ח אדר ב' תקס"ב האט א פייער פארניכטעט דעם אידישן פערטל אין מאטערסדארף, און פיל מענטשן האבן פארלוירן זייערע הייזער און פארמעגנס, און מענטשן פון די דערנעבנדע שטעט האבן געשיקט נדבות צו שטיצן די ליידנדע. דער רב פון מאטערסדארף אין יענער צייט, דער [[חתם סופר]], האט אין א תשובה זיך באשעפטיגט אויסצורעכענען וויאזוי צו צעטיילן די נדבות צווישן די מענטשן{{הערה|{{ספריא|2=שו"ת חתם סופר, חלק ב' יורה דעה, סי' רלט|3=Responsa_Chatam_Sofer%2C_Yoreh_De'ah.239}}}}. אַן אַנדער פייער, וואָס האָט זיך אָנגעהויבן אין דער קריסטליכער שטאָט אין 1837, האט זיך צעשפּרייט אין דער אידישער שטאָט און צעשטערט פיל הייזער. נאָך א פייער, אין דער נאכט צווישן 7טן און 8טן יולי 1853, ביים הויז פון אברהם קאָפּעל, האט פארברענט 35 הייזער אין דער יודענגאסע און באַטראָפן 77 משפּחות{{הערה|שם=פטפט}}.

א [[כאלערע|כאָלערע]] עפּידעמיע, וואס האט אויסגעבראכן כ' תשרי תקצ"ב (1831), האט אויך געהאט א שווערן אפעקט אויף דער אידישער קהילה, וואס האט געפירט צו א רעדוקציע אין דער צאל איינוואוינער. די קריסטליכע באפעלקערונג האט געהאלפן די אידישע קהילה מיט עסן און אנדערע נויטיגע זאכן בשעת דער קוואראנטין. א דענקמאל איז אויפגעשטעלט געווארן פאר די 116 אידישע קרבנות פון דער כאָלערע{{הערה|Vogel, C. G. (2020). Mattersdorf, [https://carolegvogel.com/wp-content/uploads/2020/09/Mattersdorf-Article-With-Edits-2.pdf Hungary During Cholera, 1831–1832, And the 1836 Jewish Census Created in Its Wake]. ''Avotaynu'', XXXVI(2)|כיוון=שמאל}}.

אין תר"ח האבן געוואוינט אין דער שטאט 1,500 אידן (א דריטל פון דער גאנצער באפעלקערונג){{הערה|שם=יודאיקע}}.

===אידישע ווירטשאפט===
[[טעקע:Mattersburg - Jüdischer Friedhof (03).jpg|קליין|מאפּע פון אידישן קווארטאל און בית-עולם אין מאטערסדארף. די וואולקע טייך איז געווען דער גרעניץ פונעם קווארטאל.]]
די הונדערטער-יאריגע אויטאנאמיע האט געשאפן א שטארקע קהל'ישע רעגירונג, וואס האט רעגולירט נישט נאר רעליגיעזע ענינים, נאר אויך עקאנאמישע און געזעלשאפטליכע ענינים. אין תס"ח איז אין מאטערסדארף פארגעקומען אַן אינטערעסאנטע דין תורה איבער א בחור יעקב, דער זון פון משה, א רייכער בירגער, וועלכער האט אלס אינגער בחור איבערגעגעבן א רינגל ("פינגרל") פאר א מיידל, און פאר א וויץ זיך אנגערופן "הרי את מקודשת לי". די פאל איז געשיקט געווארן צו רבי דוד אופנהיים, רב פון פּראג{{הערה|{{היברובוקס|רבי דוד אופנהיים|נשאל דוד|1697|page=686|שנת הוצאה=תשל"ב|מהדורה=רעדאגירט דורך יצחק דוב פעלד|עמ=קיד–קיט|אורח חיים סי' כג}}}}.

די מאטערסדארפער ישיבה איז געווען בארימט און געצויגן תלמידים פון גאנץ אייראפּע, צווישן זיי [[רבי שמחה בונם פון פשיסחא]], וועלכער האט געלערנט אין מאטערסדארף ביי רבי ירמיה. אויך האט דארט געלערנט [[אהרן חארינער]], שפּעטער א משכיל'ישער רב. דעם ערשטן חדר־בנין איז געבויט געווארן אין 1883; אנהייב האט מען געלערנט אין שול און אין פּריוואטע הייזער{{הערה|שם=פטפט}}.

מאטערסדארף האט געהאט אירע אייגנארטיגע מנהגים. אין טאג פון א ברית איז מען אויפגעשטאנען פריער, און די מוהל, סנדק, און אבי הבן האבן אנגעטון א קיטל צום ברית{{הערה|שמואל בדורו, געברענגט אין א [https://www.divreitorahofvien.com/uploads/4/6/2/7/462798/הליכות_ושיחות_קודש_פרשת_ויצא_תשעה_(1).#page=7pdf שמועס פון וויענער רב, ג' ויצא תשע"ה], מיט א טעם פון רבי ישכר דוב פון בעלזא.}}. רבי שמעון סופר דרוקט זיך אויס אז "אלע מנהגי ק"ק מאטערסדארף זענען לויט ותיקין קדושי עליונים הגאון בעל פנים מאירות, והגאון המקובל איש אלקים מורינו רבי גרשון חיות זצ"ל, והגאון המקובל האלקי מורינו רבי ליב בן הגאון רבי שמואל חיים ישעי' זצ"ל, והגאון הקדוש המקובל מורינו רבי בער חסיד זצ"ל, בנו של הגאון מוהר"ש חסיד בעל המחבר ספר תוספות חדשים על גליון המשניות, ואאמ"ו מאור הגולה זצ"ל זכותם יגן עלינו"{{הערה|{{היברובוקס|רבי שמעון סופר|מכתב סופר|1039|page=175|באנד=ב|לינק טעקסט=יו"ד סי' כח}}, אין א בריוו צו [[רבי יהודה לייב אייגער]]}}.

די שפראך וואס די אידן פון מאטערסדארף האבן גערעדט איז געווען אידיש, און זיי האבן גענוצט אידישע נעמען. מיט דער צייט האבן די מאטערסדארפער אידן אנגעהויבן רעדן דייטש אין שטוב אבער האבן געהאלטן די באנוץ פון אידישע נעמען ווייט אין דעם 19טן יארהונדערט אריין{{הערה|1=זעט: ד. סטאלעק, "מאַטעריאַלן צום בורגנלענדער יידיש" אין [https://dn720203.ca.archive.org/0/items/nybc213656/nybc213656.pdf#page=149 פילאָלאָגישע שריפטן, באַנד 2], ווילנער פאַרלאַג פון ב. קלעצקין, 1928 זז' 265–279}}.

די זעלבסטשטענדיגע אידישע קהילה איז ערשט אין מערץ 1902 (תרמ"ב) צוזאמענגעשטעלט געווארן מיט דער גוי'אישע מאַרק געמיינדע. אבער, די אידישע פייערלעשער האט געהאלטן איר אויטאנאמיע און איז געווען מער עפעקטיוו ווי די קריסטליכע פייערלעשער פון דער שטאט.
פון דאן איז די צאל אידן געשרינקען צוליב עמיגראציע צו גרעסערע שטעט; אין 1902 זענען זיי געפאלן צו 752, און ביי די צייט פונעם אנשלוס פון עסטרייך דורך דייטשלאנד (1938) צו 511.

===רבנים===
צווישן די בארימטע רבנים וואס האבן געדינט אין דער קהילה זענען געווען:
*רבי יהודה לייב פראנקפורטער (רב בערך ת"צ–תצ"ז)
*זיין זון רבי נתן נטע פראנקפורטער (תק"ו–תקכ"ח)
*[[רבי גרשון חיות|רבי גרשון ב"ר אברהם חיות]] (תקכ"ח–תקל"ח)
*[[רבי ירמיה מאטערסדארף]] (תק"מ–תקנ"ז)
*[[רבי יששכר בער בלאך|רבי יששכר בער ב"ר שמשון בלאך]] (תקנ"ח)
*[[רבי משה סופר]] (חתם סופר; תקנ"ח–תקס"ז)
*[[רבי צבי הירש חריף]] (תקס"ז–תק"ע)
*רבי שמחה בונם גינז שלעזינגער (תק"ע–תקפ"ט), ברודער פון [[רבי עקיבא אייגער]]
<!-- *רבי מאיר פאפער (אלמאש; תקצ"א–?)
 -->*[[רבי שמעון סופר]] (תר"ד–תר"כ), זון פון חתם סופר
*[[רבי שמואל עהרנפעלד]] ("חתן סופר"; תרל"ז–תרמ"ג), אייניקל פון חתם סופר
*זיין זון רבי שמחה בונם עהרנפעלד
* זיין זון רבי שמואל עהרנפעלד, לעצטער רב פון מאַטערסדאָרף (תרפ"ו–תרצ"ח) און גרינדער פון [[קרית מאטערסדארף]] אין ירושלים.

===חורבן===
[[טעקע:Mattersburg - Jüdischer Friedhof (01).jpg|קליין|בית החיים אין מאטערסדארף]]
[[טעקע:Gedenkstätte zur Erinnerung an die ehemalige jüdische Gemeinde Mattersburg Gesamtansicht 03.jpg|קליין|דענקמאל אויף דעם פּלאץ פון די שול]]
אין 1938 האבן די נאציס חרוב געמאכט די שול און אנדערע קהל'ישע אינסטיטוציעס, געשעדיגט דעם אידישן קווארטאל, און פארניכטעט פילע אידישע מציבות. א טייל פון די קהילה האט עמיגרירט, און די איבריגע, בערך 100, זענען געווארן דעפּארטירט צו די פארניכטונגס־לאגערן.

די איבערבלייבענישן פון די אידישע געגנט איז שפּעטער חרוב געווארן דורכאויס מאדערניזירונג-פּראיעקטן, און ביז 1970 איז בלויז אַן אלטער בית-עולם איבערגעבליבן אלס זכר פון דער אלטער קהילה. בערך 7,000 דאקומענטן פון די קהילה-ארכיוון זענען פּרעזערווירט געווארן אין די צענטראלע שטאַט-אַרכיוון אין אייזענשטאַדט.

נאך דער גרינדונג פון מדינת ישראל האט [[רבי שמואל עהרנפעלד]], אַן אייניקל פונעם חתם סופר, געגרינדעט אין ירושלים דעם קווארטאל [[קרית מאטערסדארף]] צום אנדענק פון זיין בורגנלאַנדער שטאַם. די אנגעזעענע ישיבה פון מאטערסדארף ווערט דארטן ווייטערגעפירט ביזן היינטיגן טאג.

א דענקמאל צום אנדענק פון דער געוועזענע אידישער קהילה פון מאטערסבורג איז געבויט געווארן אויפן ארט פון דער צעשטערטער שול און איז געעפנט געווארן אין 2017{{הערה|{{לינק|שרייבער=Wolfgang Weisgram|קעפל=Jüdische Geschichte: Mattersburg erinnert sich an sich selber|זייטל=DER STANDARD|דאטום=נאוועמבער 2, 2017|אדרעס=https://www.derstandard.at/story/2000066997970/juedische-geschichte-mattersburg-erinnert-sich-an-sich-selber}}|כיוון=שמאל}}. א גאס אין מאטערסבורג איז גערופן געווארן נאך דעם לעצטן רב, רבי שמואל עהרנפעלד.

== געאגראַפיע ==
מאַטערסבורג געפינט זיך אין צפונ'דיגן טייל פון בורגנלאַנד, מזרח פון ווינער נוישטאָט, אין וואולקאַטאַל (Wulkatal).
<!--
== באַוואוסטע פערזענליכקייטן ==
*ד"ר ריכאַרד בערשעלער (Richard Berczeller), אידישער דאקטער אין מאטערסדארף פאר דער צווייטער וועלט־מלחמה. א גאס אין מאטערסבורג איז גערופן געווארן נאך אים. -->

==ביבליאגראפיע==
*{{היברובוקס|יקותיאל יהודה גרינוואלד|מצבת קודש|7057|מקום הוצאה=ניו יארק|שנת הוצאה=תשי"ב}}
*{{אוצר החכמה|משה גולדשטיין|מאמר שבע קהילות|168148|page=9|שנת הוצאה=תשט"ו|עמ=9–26}}
*ר' יואל בונם טויסיג, '''מנהגי הקהילות''', תשס"ה
*שלמה שפיצר, '''קהילות אוסטריה''', תשע"ו
*יצחק נחמן שטראה, '''קרית סופרים''': קטעים מפנקסי קהילת עתיקת היומין מאטערסדארף, תשע”ד
<div class="mw-content-ltr">
*Anna Mayer-Benedek. (2017). ''[http://www.70haus.at/buch/juden/juden.pdf Jüdisches Mattersburg Leben und Vertreibung jüdischer Mitbürger]''.
*Carole Garbuny Vogel, [https://carolegvogel.com/magazine-articles/constructing-a-town-wide-genealogy-jewish-mattersdorf-hungary-1698-1939/ Constructing a Town-Wide Genealogy: Jewish Mattersdorf, Hungary, 1698–1939]. ''Avotaynu'', April 1, 2007
</div>

==דרויסנדיגע לינקס==
* {{דף שער בספרייה הלאומית|987007562443705171|מטרסדורף (אוסטריה)}}
*[http://www.forschungsgesellschaft.at/routes/mattersburg.html Die jüdische Gemeinde Mattersburg]
*{{קהילה לינקס|mattersburg}}
*[https://der-transkribierer.at/burgenland/juedischer-friedhof-mattersburg/galerie/ גאלעריע פון מציבות פון בית החיים אין מאטערסדארף], דער טראנסקיבירער
*[http://www.wir-erinnern.at/ מיר עראינערן], וועבזייטל צו געדענקן די אידישע מאטערסדארף {{לינקשפראך|דייטש}}
*[http://www.70haus.at/ 70er Haus]

==רעפערענצן==
{{רעפערענצן}}

[[קאַטעגאָריע:בורגנלאנד]]
[[קאַטעגאָריע:המכלול ארטיקלען]]
[[he:מטרסבורג]]
אכטונג: בלויז אריינלאגירטע באניצער קענען רעדאגירן בלעטער אויף המכלול.
מיר ווארטן אויף אייערע הוספות! ביטע זיך איינשרייבן אדער אריינלאגירן.