רוי:רבי צבי הירש פרידמאן פון ליסקא
 |
דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס). |
| געבורט |
מאי 2 1808 ה' אייר ה'תקס"ח |
|---|---|
| פטירה |
יולי 28 1874 (אלט: 66) י"ד אב ה'תרל"ד |
| ספרים | "אך פרי תבואה", "הישר והטוב" |
| רבי'ס |
רבי רבי משה טייטלבוים, רבי חיים האלבערשטאם |
| תלמידים | רבי ישעיה שטיינער |
| ווייב | קלרה קריינטשא |
| טאטע | ר' אהרן |
| מאמע | שרה |
רבי צבי הירש פרידמאן פון ליסקא (ה' אייר ה'תקס"ח, 2טן מאי 1808 – י"ד באב ה'תרל"ד, 28טן יולי 1874), באקאנט אויך אלס רבי הערשעלע ליסקער, איז געווען איינער פון די הויפט פירער פון דער חסידישער באוועגונג אין אונגארן אין 19טן יארהונדערט, דער מחבר פון אך פרי תבואה. ער איז איז געווען אקטיוו און באערדיגט געווארן אין ליסקא (Olaszliszka), א דארף אין אונגארן.
ביאגראפיע
רבי צבי הירש איז געבוירן געווארן אין איהעל (שאַטאָראַליאַויהיי) אין צפון-מזרח אונגארן צו זיינע עלטערן דער צדיק נסתר ר' אהרן פרישמאן (נפ' כ' אב תקע"ו)[1] און שרה ("די בעקערין"), טאכטער פון רפאל כ"ץ. זיין מוטער פלעגט וויינען מיט טרערן אין האלבער נאכט איבער דעם צער השכינה און חורבן בית המקדש, און פלעגט וואשן זיין שטערן מיט די טרערן[2]. ר' הערשעלע האט געענדערט זיין פאמיליע נאמען פון פרישמאן צו פרידמאן כדי אויסצומיידן גיוס אין דער ארמיי. ער איז פאר'יתומ'ט געווארן פון זיין פאטער אין א יונגן עלטער.
יונגערהייט איז ער אויפגעוואקסן אינעם הויז פון רבי משה טייטלבוים, דער בעל "ישמח משה" פון אויהעל, און איז געווארן זיין הויפּט תלמיד. ער האט אויך געלערנט אין דער ישיבה פון רבי צבי הירש העלער (חריף) אין באָניהאַד. שוין אין א יונגן עלטער האט ער געקענט אויף אויסנווייניג גאנץ חושן משפט און קצות החושן[2].
ער האָט חתונה געהאט מיט קריינטשע קלרה לעפקאוויטש פון איהעל. נאך זיין חתונה האט ער אנגעהויבן לערנען מיט אינגלעך. זיין ווייב האט געעפנט א קראָם אין א גאס וואו עס זענען נאך נישט געווען קיין אידישע קראמען, כדי נישט משיג גבול זיין אנדערע[2].
אויף דער המלצה פון זיין רבי'ן דער ישמח משה, איז ער אויסגעקליבן געווארן צו דינען אלס רב אין ליסקא, א דאָרף אין באָרשאָד-אַבאַאוּי-זעמפּלען געגנט. נאך דער פטירה פון זיין רבי'ן בעל ישמח משה (תר"א), איז ער אנגעקוקט געווארן אלס דער אויסגעצייכנטער און וויכטיגסטער פירער פון חסידות אין אונגארן.
התקשרות צו צדיקים
פון א יונגן עלטער ביז זיין פטירה, איז רבי צבי הירש פיל געפאָרן צו די חסידישע הויפן אין גאליציע און אוקראינע, אפילו נאכדעם ווי ער איז געווארן א רבי מיט טויזנטער חסידים. יעדן יאר פלעגט ער פארן קיין איהעל אין טאג פון דער הילולא פון זיין רבין, רבי משה טייטלבוים, און פלעגט אים זען בהקיץ[2]. ער איז אויך געווען נאנט צו רבי חיים האלבערשטאם פון צאנז (דער "דברי חיים"), וועלכער האט שפּעטער געגעבן א הסכמה אויף זיין ספר "אך פרי תבואה".
ער האט אויך באזוכט צדיקים ווי רבי ישראל פון רוזשין און סאדיגורא, רבי מאיר פון פרעמישלאן, רבי שלום פון בעלזא, און אנדערע אין שטעט ווי רימנוב, ראפּשיץ, אפּטא, קאמארנא, זידיטשוב און דזשיקוב. ער האט געזוכט צו ברענגען זייערע צוגאנגען און לעבנסשטייגער קיין אונגארן.
ער האָט באזוכט רבי מאיר פון פּרעמישלאן צוזאמען מיט רבי מנחם גרשון גרינוואלד פון קערעסטיר. די ערשטע מאל האט זיי נישט געפעלן זיין וועג, אבער נאכן צוריקקומען אהיים און נישט קענען דאוונען אדער לערנען ווי פריער, האבן זיי פארשטאנען אז דאס איז פון רבי מאיר'לס הקפּדה און זענען צוריקגעפארן, וואו רבי מאיר'ל האט געזאגט אז ער האט זיי צוגענומען א משכון[3].
פירערשאַפט און ווירקונג
אלס ליסקער רבי, האט רבי צבי הירש געהאט א באדייטנדן איינפלוס אדאנק זיין כאריזמאטישער פּערזענליכקייט. ער איז געווען בארימט אלס א "בעל מופת" (וואונדער רבי), און טויזנטער מענטשן פון גאנץ אונגארן און די שכנישע לענדער פלעגן שטראמען צו אים, זוכן זיין ברכה און עצה. פיל לעגענדעס זענען געווען ארום זיין לעבן.
רבי צבי הירש איז געווען א געשעצטער תלמיד חכם. כאטש ער האט געהאט גוטע באציאונגען מיט רוב פון די אשכנזישע (נישט-חסידישע) ארטאדאקסישע רבנים אין לאנד, איז ער אריינגעשלעפּט געווארן אין אן זייער ביטערן מחלוקת מיט רבי ירמיה לעוו, דער רב פון אויהעל, וועלכער האט געפירט אן אומאויפהערליכן קאַמף קעגן חסידות. אין א בריוו צו א געמיינזאמען פריינד, האט רבי צבי הירש פארטיידיגט די חסידים און זייער צוגאנג צו לערנען, הגם ער האט מודה געווען אז טייל מאל זענען זייערע ריטואלן טאקע חידושים. כאטש ער האט זיך אנגעשלאסן אינעם אולטראַ־ארטאדאקסישן לאגער און אונטערגעשריבן זייער מאניפעסט, דער באקאנטער מיהאלאוויצער פּסק דין אין תרכ"ו, איז ער נאָר געווען א ווידערוויליגער אליאירטער אין זייערע קאמפּיינס קעגן די נעאלאגן ביים צייט פונעם אידישן קאנגרעס[4].
לגבי דאוונען, פלעגט רבי צבי הירש אליין דאוונען נוסח ספרד אין זיין בית המדרש. אבער, צוליב דעם דרוק פונעם ציבור וואס האט געוואלט אנהאלטן די טראדיציע פון די עלטערן, האט ער געלזאט בלייבן נוסח אשכנז אין דער הויפט שול אין ליסקא. געוויסע אנדערע אדמו"רים האבן זיך אויך אזוי געפירט.
מידות און התנהגות
רבי הערשלע ליסקער האט געפירט א באשיידן און שפּארזאם לעבן. הגם די קהילה האט גענאסן פון גרויס וואוילשטאנד, האט ער נישט דערלזאט די פירער פון דער קהילה צו העכערן זיין געהאלט פון איין פאָרינט, דאס וואס ער האט באקומען ווען ער איז צום ערשטן מאל באשטימט געווארן אלס רב. דאס געלט וואס ער האט באקומען פון מענטשן וואס זענען געקומען צו אים, האט ער צעטיילט פאר די ארימע און צו שטיצן די פארשידענע פּראגראמען וואס ער האט איינגעשטעלט. ער האט אויפגעבויט פאר זיך א באשיידן הויז כדי צו קענען אקאמאדירן דעם עולם וואס איז געקומען צו אים[5].
זיינע חסידים פלעגן דערציילן אז ער האט געהאט א צעטל פון טויזנטער אָרימע פאמיליעס אין אונגארן, גאליציע, און ארץ ישראל, וועמען ער פלעגט שיקן פּרנסה וואָך נאך וואָך. פאַר זיך און פאר זיין בני בית האט ער אבער שטארק מקמץ געווען. ער האט אוועקגעגעבן אלץ וואס ער האט געהאט, און ער מיט זיין משפחה האבן געלעבט בצמצום גדול, אפט מאל פּשוט געהונגערט. עס ווערט דערציילט א שמועס מיט א גאסט (דער נאַנאַשער רב) וועגן געלט וואָס זאָל געגעבן ווערן צו אן אָרימאַן וואָס האט אים אמאל געהאלפן, אפילו מער ווי געלט פאַר קליידער פאַר די קינדער, וואָס לויט א געוויסן חשבון האט דאָס געלט באַדאַרפט "שרפה" (פאַרברענט ווערן), און דער איידעם האט געגעבן אן עצה אז מען זאָל עס געבן צו אן אָרימאַן וואָס וועט קויפן האָלץ דערמיט. דאָס האט געצייגט זיין אָפּהיטונג פון געלט וואָס קומט דורך אן איסור אדער פון א טומאה'דיגע קוואַל[6].
די מדה פון סבלנות איז ביי רבי הערשלע ליסקער געווען אויסגעארבעט ממש עד קצה האחרון; ער האט זיך קיינמאל אויף קיינעם נישט געבייזערט און קיינער האט אים נישט געקענט דערצערענען.
מענטשן וואס האבן אים געזען אין צייטן פון אומגליקן פלעגן פארגיסן הייסע טרערן, דערציילנדיג וועגן דער קדושה און טהרה וואס ער האט ארויסגעצייגט, און די יראת הרוממות און התלהבות ווען ער פלעגט זאגן דעם פסוק "ה' נתן וה' לקח, יהי שם השם מבורך". איין מאל אבער, ווען זיין 8-יעריג אינגל איז נפטר געווארן, האט דער צדיק ביטער געוויינט, און שפּעטער זיך פארענטפערט אז דאס וויינען איז געווען פון תשובה, ווי ביי א קרבן[7].
הויפטזעכליך האט מען געזען זיין הייליגן כח ווען ער האט געזאגט זיינע מוסר דרשות. מענטשן וואס האבן אים געהערט דרש'נען פלעגן צעגיין פון געוויין שוין פון אריינקוקן אין זיין צורה. כאָטש ער איז געווען שוואך ווי א פליג, איז ער שטייענדיג אויפן קאַנצל אומגעוואַנדלט געווארן אין א לייב. ער האט מיט זיינע דרשות פּשוט מרעיש עולמות געווען, און זיין שטימע האט אויפגעשטורעמט הערצער. ער פלעגט שטיין ווי א נביא פון ג-ט, אויפצייגנדיג די אומגליקן וואס אידן ציען אויף זיך ווען זיי גייען נישט אין דעם דרך פון די תורה[8].
ער פלעגט פארלערנען א בלאט גמרא יעדן טאג נאך שחרית לויטן סדר פון ש"ס, און פאר שבתים און ימים טובים, ענינים פון מועדים. נאך מעריב פלעגט ער פארלערנען א פּרק משניות אויפן סדר און ענינים פון מוסר פון די ספרים "חובות הלבבות" און "קב הישר". עטליכע וואכן פאר זיין פּטירה, ווען ער איז געווען אינעם וואַרעמבאד ליפּינא, האט ער מיט א קליינער צאל אויסדערוועלטע תלמידים געלערנט דעם "שער היחוד" פון חובות הלבבות, פארשליסנדיג די טיר[9][2].
ער האָט מחבר געווען ניגונים וואס מען פלעגט זינגען ביים דאוונען. אויף שבועות פלעגט ער זינגען די אקדמות מיט גרויס התלהבות און דבקות[2].
חיבורים
רבי צבי הירש האט מחבר געווען עטליכע ספרים. די צוויי גרעסטע און באקאנטסטע זענען:
- אך פרי תבואה (מונקאטש, ערשטער טייל, תרל"ה; צווייטער, תרל"ו) – אויף דער תורה. עס אנטהאלט לערנונגען פון חז"ל, א סך לערנונגען פון תניא און בעל התניא, פריערדיגע חסידים, ווי אויך ווערק פון קבלת האר"י. עס באהאנדלט טעמעס ווי צמצום און די דיאלעקטיק צווישן גוטס און שלעכטס[10].
- הישר והטוב (מונקאטש, ערשטער טייל, תר"מ; צווייטער, תקמ"ט) – דרושי חסידות אויף די מועדים, חידושים אויף ש"ס סוגיות און דברי מוסר והספדים.
די קהילה אין ליסקא
איינער פון זיינע הויפט אויפטואונגען איז געווען דער בנין פון דער שול אין ליסקא. די שול איז געבויט געווארן אויף א גרויסן פארנעם, מיט פּלאץ פאר 500 מענטשן, און איז געווען איינע פון די גרעסטע אין אונגארן אין יענער צייט. די שול איז געבויט געווארן אָן א יסוד לזכר חורבן בית המקדש – אלס עדות צו דעם צייטווייליגן מצב פון גלות[5]. אין ליסקא איז אויך געווען א ישיבה. וויבאלד ליסקא איז געווען א שטאָט מיט אָרימע בעלי בתים, האבן רוב בחורים געגעסן ביי ר' הערשלע'ן אין הויז אנשטאט "טעג" ביי בעלי בתים[11].
פטירה און ירושה
רבי צבי הירש איז נפטר געווארן י"ד באב תרל"ד. נאך זיין פּטירה איז די עקאנאמישע לאגע אין ליסקא אפּגעשוואכט געווארן, און די פריערדיגע גוטע צייטן האבן זיך געענדיגט[12]. ער איז באגראבן אין בית החיים אין ליסקא, אונגארן. זיין קבר איז געוואָרן אַ מקום קדוש און טויזנטער מענטשן קומען צו זיין ציון (אוהל) דאוונען, ספּעציעל אינעם טאָג פון זיין יארצייט. די אדרעס פון בית החיים איז Olaszliszka, Belsőkocsord Ut 31. אין דעם אהל ליגן אויך זיין ווייב קריינטשע און זיין איידעם רבי חיים פרידלענדער.
מיט רעביצין קריינטשא האט ער געהאט כאטש צוויי זין, אהרן און רפאל, וועלכע זענען אוועק אינגערהייט. רבי הערשעלע האט איבערגעלאזט די טעכטער:
- הענא, ווייב פון רבי יוזעפף גאדבערגער.
- חי' שרה ראזאליע, ווייב פון רבי חיים פרידלענדער (דער בעל "טל חיים").
- זלאטע, ווייב פון רבי אברהם שווארץ.
נאך זיין פטירה איז דער פירערשאפט געפאלן אויף זיין איידעם, רבי חיים פרידלענדער (מחבר פון "טל חיים" און "טל חיים וברכה"), וועלכער איז געווען דער רב פון ערדאָבעניע (Erdőbénye). רבי חיים איז נפטר געווארן ט' אייר תרס"ד. נאך אים איז זיין זוהן רבי צבי הירש פרידלענדער געווארן דער דריטער ליסקער רבי. ער איז געווען א גאון און מחבר פון ארום 30 ספרים. ביים חורבן איז ער אומגעקומען צוזאַמען מיט רוב פון זיינע חסידים, נאכדעם וואס ער האט געוואלט בלייבן מיט זיינע שטאטס-מענטשן[5]. זיינע אייניקלעך פירן נאָך היינט אַ קליינע גרופּע ליסקער חסידים אין ברוקלין, ניו יארק.
רבי הערשעלע'ס משמש בקודש, רבי ישעיה שטיינער פון קערעסטיר, איז נאך דער פטירה פון רבי הערשלע אנגעקוקט געווארן ביי פיל אלס זיין אמת'ער ממשיך דרך, און איז באקאנט געווארן אלס צדיק ופועל ישועות. רבי ישעיה'לע איז געווען זייער באליבט ביי די ליסקער חסידים און איז נאכגעגאנגען אין די טריט פון זיין רבי'ן, געבנדיג אלץ וואס ער האט געהאט פאר אָרימע לייט, און זיך געקימערט פאר יעדן איינעם, תלמידי חכמים, קראנקע און אָרימע יתומים[11].
ביבליאגראפיע
- רבי זאב וואלף גאלדבערגער, דרכי הישר והטוב, מונקאטש, תר"ע
- רבי אברהם שטערן, מליצי אש מנחם אב אלול, ווראנוב, תרצ"ג, עמ' 32–33
- יהושע ראקער, תולדות אנשי שם, קליוולאנד, תרצ"ט, זז' 161–215
רעפערענצן
- ↑ מליצי אש, עמ' 39, כ' מנחם אב; יצחק ורפל, ספר החסידות תש"ז, צבי הירש מליסקה, אין "אנציקלופדיה יהודית" אויף "דעת"
- ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 אדמו"ר רבי צבי הירש פרידמן מליסקא, MyTzadik
- ↑ יעקב מאיר רוזנבוים, מרגליות טובה, תש"ל, עמ' ו
- ↑ Yehuda Aharon Horovitz, Friedman, Tsevi Hirsh - YIVO Encyclopedia
- ↑ 5.0 5.1 5.2 Liska (Hasidic dynasty), אויף Wikipedia.
- ↑ ראקער, תולדות אנשי שם, ז' 178 א"וו.
- ↑ ראקער, תולדות אנשי שם, ז' 186 א"וו.
- ↑ ראקער, תולדות אנשי שם, ז' 207 א"וו.
- ↑ ראקער, תולדות אנשי שם, ז' 207.
- ↑ Esther (Zweig) Liebes, "Ẓevi Hirsch Friedman of Lesko", Encyclopaedia Judaica, 2007.
- ↑ 11.0 11.1 ראקער, תולדות אנשי שם, ז' 214.
- ↑ Péter Ujvári, MAGYAR ZSIDÓ LEXIKON, 1929, p. 660