רוי:רבי מנחם בן יעקב שלם

רבי מנחם בן יעקב שלם, באקאנט אויך ווי רבי מנחם אגלער, איז געווען א אידישער למדן און פילאזאף וואס איז געווען טעטיג אין פּראג אין אנהייב פופצנטן יארהונדערט, ארום יאר ה' קע"ג (1413). ער ווערט אנגעזען דורך עטליכע געלערנטע ווי דער ערשטער אידישער אינטעלעקטואל אין מיטל אלטערליכן אשכנז וואס מען קען אים רופן א "פילאזאף" אָן איבערטרייבן.

ביאגראפיע און אקטיוויטעטן

רבי מנחם בן יעקב שלם האט געלעבט רוב זיין לעבן אין פּראג, וואו עס זענען ווארשיינליך פארפאסט געווארן זיינע ווערק. ער איז געווען א מיטגליד פון בית דין אין פּראג, צוזאמען מיט רבי יום טוב ליפּמאַן מיהלהויזן און רבי אביגדור קרא.

ר' מנחם האט קארעספּאנדירט מיט רבי אברהם קלויזנער, א פירנדער רבנישער אויטאריטעט פון דער נידער־עסטרייכישער שולע אין די לעצטע צענדליגער יארן פונעם פערצנטן יארהונדערט. ר' אברהם האט געבעטן ר' מנחם'ען פאר שריפטליכע אינסטרוקציעס וועגן די "טיפע סודות… וואס א מענטש דארף וויסן" בנוגע די הויפּט פּרינציפּן פון ג־טליכער איינהייט. ר' אברהמ'ס פראגע איז ארויסגעקומען פון זיין באגעגעניש מיט סתירה'דיגע סטעיטמענטס אין פארשידענע טעקסטן וועגן דער נאטור פון דער פאָרעם פון ג־ט וואס איז אנטפּלעקט געווארן צו נביאים. ער האט ציטירט רב סעדיה גאון, רמב"ם, דעם מחבר פון "שיר היחוד", און רבי אברהם אבן עזרא (וואס האבן געהאלטן אז די זעאונגען זענען באשאפן און אומקערפּערליך) פונאיינזייט, און פון אנדער זייט די מער ליטעראלע און אנטראָפּאָמאָרפישע אינטערפּרעטאציעס פון רבי אלחנן בן יקר פון לאנדאן און רבי משה תקו, צוויי אשכנזישע תלמידי חכמים פון דרייצנטן יארהונדערט.

פילאזאפישע מיינונגען און ווערק

איינע פון רבי מנחם שלם'ס הויפּט ווערק איז א סופּערקאמענטאר (א פירוש אויף א פירוש) אויף משה נרבוני'ס פירוש אויף רמב"ם'ס מורה נבוכים. נרבוני'ס קאמענטאר איז פארענדיגט געווארן אין סאָריאַ, שפּאניע אין 1362. ר' מנחם'ס שריפטן און הערות אויף כתבי־יד שפּיגלען אפּ די שטעלונגען און פּראקטיקן וואס זענען פארבונדן מיטן שטודירן דעם "מורה נבוכים".

ער האט געהאט א טיפן אינטערעס אין רמב"ם'ס פילאזאפיע, און זיין ארבעט גיט אונז א פארשטענדעניש פון דער ראלע פון פילאזאפיע אין שפּעט מיטל־עלטערליכן אשכנז'ישער קולטור. ער ווערט באטראכט ווי איינער פון די הויפּט פיגורן וואס זענען געווען פארנומען מיטן פארשפּרייטן פילאזאפישע קענטעניס אין פופצנטן יארהונדערט אשכנז, לויט אפרים קופּפער'ס ארטיקל וואס איז פּובליקירט געווארן אין 1972. אבער קופּפער'ס טעזיס איז ברייט אנגעצווייפלט און קריטיקירט געווארן.

ר' מנחם שלם האט זיך פארנומען מיט א קאנצענטרירטן שטודירן פון פילאזאפישע טעקסטן סיי פון אידישן און סיי פון נישט-אידישן אריגין, איינשליסנדיג די ווערק פון אריסטו און זיינע שפּעטערדיגע קאמענטאטארן. ער האט געלערנט די טעקסטן אין העברעאישע איבערזעצונגען וואס זענען פּראדוצירט געווארן צענדליגער יארן פריער, מערסטנס אין פּראָווענס. ער האט דיסקוטירט פילאזאפישע עקזעגעזע מיט אנדערע און געפּרואווט צו דעפינירן די באציאונג צווישן פילאזאפישער און וויסנשאפטלעכער קענטעניס פונאיינזייט, און די קענטעניס וואס איז באקומען דורך אידישע מסורה, איינשליסנדיג די מיסטישע און סודות'דיגע מסורה באקאנט אלס קבלה, פון אנדער זייט. ער איז אויך געווען אינטערעסירט אין פארשפּרייטן פילאזאפישע קענטעניס צו זיינע צייטלער. ער האט אפילו געשריבן טעקסטן וואס זענען געווידמעט צו דעטאלירטע ערקלערונג פון פילאזאפישע מאטיוון און צו אויספארשן די באציאונג צווישן אריסטאָטעלישער פילאזאפיע און טראדיציאנעלער אידישער רעליגיעזער פּראקטיק.

זיינע מוסטערן פון פילאזאפישן שטודיום זענען געווען באאיינפלוסט דורך די סודות'דיגע איבערגעבונג פון מיסטישע טעקסטן, ווי אויך דורך די אקומולאטיווע, גלאָס-אריענטירטע מעטאדן פון הלכה'דיגן שטודיום. ענליך צו זייער טראדיציאנעלן צוגאנג צו אויטאריטעטיווע טעקסטן פון אידישן רעליגיעזן געזעץ, האבן אשכנז'ישע געלערנטע וואס זענען געווען אינטערעסירט אין פילאזאפישן שטודיום קאנצענטרירט אויף א קליין צאל פון קאַנאָנישע טעקסטן וואס זענען פּראדוצירט געוואָרן דורך אנערקענטע אויטאריטעטן ווי רמב"ם און זיינע שפּעטערדיגע מפרשים, און האבן פארשפּרייט די טעקסטן צוזאמען מיט קאָמענטאַרן וואס ערקלערן און בארייכערן זייער אינהאלט.

ער האט באוויזן וויכטיגע מאטיוון וואס קומען ווידער ארויף אין זיינע שריפטן. אין איינע פון זיינע הגהות אויף דעם "מורה נבוכים" האט ער אויך אנגעוויזן אויף א באזונדערן מאמר וואס ער האט געשריבן וועגן השגחה פרטית.

קאנטעקסט אין אַשכּנזישער קולטור

די רבנישע קולטור אין בעהמען האט אנגעהויבן צו פאלן פון מיטעלן דרייצנטן יארהונדערט ווייטער. אבער א קליינע גרופּע פון אידישע לייענער און געלערנטע וואס זענען געווען אינטערעסירט אין אריסטאָטעלישער פילאזאפיע, בפארט דורך דער מיטלונג פון רמב"ם, איז אנטשטאנען אין פּראג ארום דער ווענדונג פון פופצנטן יארהונדערט.

אין אלגעמיין, האבן מיטל־עלטערליכע אשכנזישע אידן מערסטנס געפעלט צוטריט צו פילאזאפישע שריפטן ווי דער "מורה נבוכים", אדער זענען זיי געווען אומאינטערעסירט. פילאזאפיע איז אפט מאל אנגעזען געווארן אלס א געפאר פאר אידישער רעליגיעזקייט.

טראץ דעם כללית'דיגן קאנטעקסט, זענען ר' מנחם'ס קאלעגן אינעם פּראגער בית דין אויך געווען פארנומען מיט אינטעלעקטועלע אונטערנעמונגען וואס האבן אנגערירט פילאזאפיע. ר' יום טוב ליפּמאן מילהויזן, א מיטגליד פונעם זעלבן בית דין ווי ר' מנחם שלם און ר' אביגדור קרא, האט אויך שטודירט רמב"ם'דיגע פילאזאפישע טעקסטן. מילהויזן האט אונטערגעשטראכן די וויכטיגקייט פון דאקטרינע אין אידישקייט. מילהויזן האט געשריבן א פירוש אויף קבלה וואס איז געווען א רעאקציע צו ר' מנחם שלם, מיטן נאמען "קודש הילולים", געשריבן אין פארעם פון א לאנגן בריוו געשריבן צו ר' מנחם. ר' אביגדור האט געשריבן א ווערק מיטן נאמען "אבן ספיר" וואס האט געפּרואווט צו פארגלייכן סתירות צווישן קבלה און פילאזאפיע. ר' אביגדור האט אויך געשריבן א פּיוט אויף די דרייצן עיקרי אמונה.

איבערגעבונג און אפּקלייב פון זיינע ווערק

די איבערלעבענע כתבי־יד פון ר' מנחם שלם'ס ווערק זענען רעלאטיוו ווייניג באמערקט געווארן ביז לעצטנס. צוויי כתבי־יד וואס אנטהאלטן א גרויסן טייל פון ר' מנחם'ס ווערק, נעמליך א זאמלונג פון פארשידענע פילאזאפישע טעקסטן (אוניווערזיטעט פון אקספארד, באדלעיאן ביבליאטעק, MS Opp. 585) און א קאפּיע פון נרבוני'ס קאמענטאר אויפן "מורה נבוכים" מיט הגהות פון ר' מנחם (אוניווערזיטעט פון אקספארד, באדלעיאן ביבליאטעק, MS Opp. 573), זענען געשריבן געווארן דורך דעם זעלבן שרייבער, ירוחם בן שלמה פישל. דער כתב־יד MS Oxford, Bodleian Library, Opp. 585 איז אפּגעשריבן געווארן צווישן 1465 און 1467 אין די שטעטלעך יאראסלאוו (Jarosław) און סאנדאמיערז (Sandomierz). אויסער נרבוני'ס קאמענטאר מיט ר' מנחם'ס הגהות, אנטהאלט עס אויך ר' מנחם'ס הגהות אויף אל-גאזאלי'ס "כונות הפילוסופים" (مقاصد الفلاسفة), א טעקסט וואס איז געווארן פּאפּולער צווישן אידישע געלערנטע אינעם פערצנטן יארהונדערט אלס א גוטע זאמלונג פון פארשידענע פילאזאפישע מיינונגען.

צוויי טעקסטן איבערגעזעצט אויף רוטעניש פון העברעיש, נעמליך יוהאנעס דע סאַקראָבאָסקאָ'ס "De sphaera" און רמב"ם'ס "מאמר ההגיון", זענען איינגעשלאסן אין ר' יהודה בן יעקב'ס כתב־יד וואס אנטהאלט ר' מנחם'ס הגהות אויף נרבוני. אל-גאזאלי'ס "כונות הפילוסופים", וואס איז אויך טיילווייז איבערגעזעצט געווארן אויף רוטעניש פון העברעאיש מיטן נאמען "די בוך גערופן לאגיק" (Logika of the Judaizers), געפינט זיך אין ירוחם בן שלמה'ס אקספארד כתב־יד מיט ר' מנחם'ס קאמענטארן. לויט משה טויבע, האט דער סלאווישער איבערזעצער פון דער "לאגיק" ווארשיינליך גענוצט א "זייער נאנטן אור-עלטערן" פון דעם אקספארד כתב־יד אלס זיין מאדעל. דער איבערזעצער איז געווען א געלערנטער איד מיט אן אימפּאזאנטער קענטעניס פון מיטל־עלטערליכער פילאזאפיע, וועלכער האט אפט צוגעלייגט ערקלערונגען אין זיין איבערזעצונג.

בשעת דער אינטערעס אינעם שטודירן דעם "מורה נבוכים", באגלייט מיט סודות'דיגע קאָמענטאַרן און אנדערע פילאזאפישע טעקסטן, איז געווען טעטיג אין די געגנטן מזרח פון פּראג, אין קליין פּוילן, במהלך פופצנטן יארהונדערט, לויט די איבערלעבענע כתבי־יד, איז אויך דא באווייז אז זיין איינפלוס אויף דער "הויפּטשטראם" אשכנזישער קולטור איז געווען פיל מער באַגרענעצט ווי קופּפער האט פארגעשלאגן.

ביבליאגראפיע

• אפרים קופפר, "לדמותה התרבותית של יהודות אשכנז וחכמיה במאות הי״ד-הט״ו", תרביץ מב (תשל"ב-תשל״ג), עמ' 147-113.
• הרב יהודה זייבלד, "פירוש יוסף המשכיל למורה נבוכים – חוג קראי של לומדי מורה נבוכים ומפרשיו בביזנטיון", גילוי מילתא בעלמא, מאי 5, 2022
• Milan Žonca, "Menaḥem ben Jacob Shalem and the Study of Philosophy in Late Medieval Prague", Studying the Arts in Late Medieval Bohemia: Production, Reception and Transmission of Knowledge, ed. by Ota Pavlíček, Turnhout, 2021 (Studia Artistarum, 48), p. 27–47