רוי:רבי יוסף גאנסו

רבי יוסף גאנסו (אין דער ערשטער העלפט פון 17טן יארהונדערט – ?) איז געווען א רב, שרייבער, און פייטן. ער איז געווען פון איטאליענישן אפשטאם, געבוירן אין פערדזשיא (Perugia), ווארשיינליך צווישן די יארן 1565 און 1567. מען האט אים גערופן איינער פון די הויפט הימנאלאגן (שרייבער פון הימנס) אין זיין צייט.

ער האט געוואוינט און געארבעט די מערהייט פון זיין לעבן אין דער שטאט בורסא, אין דער אטאמאנישער אימפעריע. אין בורסא האט ער געדינט אלס רב, מרביץ תורה, דיין, לערער, און תלמיד חכם אין הלכה. לויט געוויסע קוועלער, האט ער אין זיין עלטער עמיגרירט קיין ירושלים, וואו ער איז געשטארבן. אנדערע קוועלער זאגן אז ער איז ווארשיינליך געשטארבן אין בורסא אין דער ערשטער העלפט פון 17טן יארהונדערט, ארום 1640, און די צייט און פלאץ פון זיין פטירה זענען אומבאקאנט. זיין וויכטיגסטער תלמיד איז געווען רבי שלמה אלגאזי. אין טייל פון זיינע לידער האט ער מעגליך אונטערגעשריבן אלס יושף אדער יוסף גנשו.

שיריו און ווערק

רבי יוסף גאנסו האט פארפאסט א בוך מיט פיוטים. דאס בוך טראגט דעם נאמען "פזמונים בקשות תחינות ותוכחות". ער האט געשריבן אויסשליסליך שירי קודש. די זשאנערס פון זיינע פיוטים געהערן בעיקר צו דער גרופע פון סליחות, וואס כולל תחינה, תוכחה, בקשה, וידוי, און קינה. אנדערע זשאנערס וואס ער האט געשריבן אריינרעכן אויך פזמון און חתונה לידער. זיינע לידער ווערן קלאסיפיצירט אלס פארא-ליטורגישע לידער. דאס מיינט אז זיי זענען נישט געבונדן געווען צו דעם איינגעפירטן ליטורגישן ראם אין די סטאנדארטע תפילות.

דאס בוך מיט זיינע לידער איז געדרוקט געווארן בלויז איין מאל, אין יאר ה'ת"ב, אין קושטא (קאנטשאנטינאפאל) דורך די דרוקערס אברהם פראנקו און יעקב גבאי. פון דעם דרוק איז געבליבן בלויז א איין פגום עקזעמפלאר, וואס געפינט זיך היינט אין דער ביבליאטעק פון דער אידישער טעאלאגישער סעמינאר (JTS) אין ניו יארק. דער ארגינעלער בוך האט געהאט 232 לידער און נאך א שליס ליד. אין דעם עקזעמפלאר וואס איז געבליבן, געפינען זיך נאר 191 פון די לידער.

טייל פון ר' יוסף'ס לידער זענען אויך געדרוקט געווארן אין אנדערע שירה ביכער פון זיינע צייטן, ווי למשל אין "זמירות ישראל" פון רבי ישראל נג'ארה, וואו עס זענען געדרוקט 12 לידער. טייל פון זיינע פיוטים זענען געפונען אין כתבי ידות און אין פראגמענטן פון דער גניזה.

די לידער זענען געשריבן אין א קלארן סטיל. עטליכע פון די הימנס זענען אויף אראמיש. זיינע לידער ווייזן די איינפלוס פון רבי ישראל נג'ארה, אבער זיי זענען אויך ארגינעל אין דעם שטייגער וואס איז געווען טיפיש פאר זיינע צייטגענאסן.

טעמעס און איינפלוסן

ר' יוסף'ס לידער זענען פארפאסט געווארן אין א פעריאד פון שינוי און ערנערייונג אין דער יידישער רעליגיעזער לעבן, אינספירירט דורך דער צפתישער קבלה. זיינע לידער האבן געפונען זייער פלאץ אין דער ענטוויקלונג פון דער נייער ליטורגיע. ווי ביי רבי ישראל נג'ארה, ברענגט ר' יוסף אויך ארויף דעם געדאנק אז זיינע לידער זענען באשטימט פארן אייבערשטן אלס אַן ערזאץ פאר די קרבנות. דער צייט פון טאג וואס ווערט דערמאנט אין זיינע לידער שטימט מיט די שעות פון זאגן סליחות - פארטאגס אדער ביי חצות נאכט - די שעות פון די ריטואלן וואס זענען געווארן באנייט אונטער דעם איינפלוס פון דער צפתישער קבלה. עס זעט אויס אז ר' יוסף'ס בוך לידער איז א סדר סליחות, איינגעטיילט לויט די טעג ווען די לידער זאלן געזונגען ווערן.

די לידער באהאנדלען טעמעס פון חרבן, גלות, נקמה, און גאולה. גאולה איז א הויפט טעמע אין זיינע לידער. א טייל פון זיינע לידער זענען אלעגארישע גאולה לידער, און א טייל זענען נישט-אלעגארישע. אין די אלעגארישע לידער, בפרט די אלעגארישע גאולה לידער וועלכע באהאנדלען ליבע און בענקשאפט, און וואו דער רעדנער איז ג-ט, קען פאסירן א גראמאטישער בייט פון מענלעכן צו ווייבלעכן גענדער. דאס קען שטאמען פון די כאראקטערן אין די לידער, אדער פון אויסערליכע איינפלוסן ווי די טערקישע שפראך.

שייכות צו מוזיק און טערקישע קולטור

דער מוזיקאלישער עלעמענט אין ר' יוסף'ס לידער איז שטארק פארבונדן מיט טערקישער מוזיק. דאס בוך איז איינגעטיילט לויט די אטאמאנישע מאקאמען (מאקאמען זענען מוזיקאלישע מעטאדן אדער פארמען). ר' יוסף האט אויסדערוויילט טערקישע ניגונים צו באגלייטן זיינע לידער. דער איינפלוס פון דער פאראויסגעוויילטער פרעמדער מעלאדיע האט באאיינפלוסט די פארם פון די לידער זעלבסט.

אין זיינע לידער, נוצט ר' יוסף אין כמעט אלע פעלער א פונעטישע הברה-מאס (phonetic syllabic meter), וואס איז נישט ספרדיש. דאס באטאנונג אויף קלאנג ווערט פארשטארקט דורך פיל גראמען און אינערליכע גראמען. די וואלן פון מעטער און גראנען שאפן א געפיל פון לייטקייט און פליסיקייט, וואס פאסט פאר לידער וואס ווערן געזונגען.

עס איז קלאר אז עס איז פאראן א טיפער טערקישער איינפלוס אויף דער פארם פון זיינע לידער. דער דאזיגער איינפלוס קומט צום אויסדרוק אין דער פילזייטיקייט פון די סטראפישע פארמען, אין דער באנוצונג פון רעפרענען, און אין דער אפטער באנוצונג פון גראמען. ר' יוסף האט אדאפטירט די גאנצע טערקישע מוזיקאלישע רייע וואס איז געווען פאסיג פאר דעם וואקאלן אויספירן פון די לידער. ער האט איינגעארבעט נייע מאדעלן, אויסגעקליבן עקזיסטירנדע העברעישע פארמען, אדער צוגעפאסט פארמען פון דער ספרדישער חדר צו די טערקישע מוזיק-באאיינפלוסטע פארמען. דער דאזיגער פארמאטער פארשיידנארטיקייט איז א קלארער אויסדרוק פון דעם שטארקן טערקישן איינפלוס.

איינפלוסן פון ספרדישער פאעזיע

די איינפלוסן פון דער ספרדישער מיטלעלטערליכער העברעישער פאעזיע אויף ר' יוסף'ס לידער ווייזט א פאקלענערונג פון די ספרדישע מאטיוון, וועלכע גיבן פלאץ פאר די טעמעס פון גאולה. הגם אין טייל לידער קומען פאר כאראקטערן און מאטיוון פון דער ספרדישער וועלטליכער פאעזיע, איז די ענליכקייט נאר טיילווייז און זיי דריקן שוין נישט אויס דיאליטי אדער פאראדאקס. אין רוב פון די לידער, ווערן די ספרדישע מאטיוון געקאנאליזירט אין דער טעמע פון גאולה. די פאעטישע צירונגען וואס ר' יוסף נוצט זענען ספרדיש. זייער אפטקייט איז נידריג און זייער פשטות איז אפיסנטליך. אנשטאט דעם, נוצן די לידער צירונגען וואס בארייכערן זייער מוזיקאלישע דימענסיע.

ר' יוסף שטעלט מיט זיך פאר א נייע פאעטישע שולע, און מען זעט דאס אין אסאך הינזיכטן אין זיינע לידער. ער רעפרעזענטירט א ווייטערדיגע שטאפל אין דער דערהייטערונג פון דער ספרדישער טראדיציע און אין דער אינטעגראציע אין דער טערקישער געזעלשאפט און קולטור. זיינע לידער, געשריבן נאך דעם גירוש ספרד, דריקן אויס די צרות פון די צייטן און די פארנומענקייט מיט גאולה, און ווייזן דעם איינפלוס פון דער צפתישער קבלה. גאנסוס פאעזיע איז פאפולער, ווייל עס איז די פאעזיע פונעם פאלק.

וויסנשאפטליכע שטודיעס

די וויסנשאפטליכע שטודיעס וועגן ר' יוסף'ס פאעזיע געפינען זיך נאך אין די אנהייב-שטאפלען. ער ווערט דערמאנט טיילווייז און פוסט אין געוויסע קוועלער, ענציקלאפעדיעס, און אין עטליכע ארטיקלען וועגן פאעזיע, מוזיק און היסטאריע.

שמעון ברנשטיין האט פארעפנטליכט א באזונדערע שטודיע וועגן דעם פייטן און זיינע ווערק, און 50 פון זיינע לידער. ברנשטיינס שטודיע ווערט באטראכט אלס א פּיאָנערישע, אָבער מיט פּראָבלעמען.

ביז לעצטנס איז נאך נישט געמאכט געווארן קיין שום אויספירליכע שטודיע וועגן ר' יוסף, און זיינע לידער זענען אויך נישט צוזאמגעשטעלט געווארן אין א וויסנשאפטליכער אויסגאבע. די דאקטאר-ארבעט פון כנרת שוצמן, מיטן נאמען "יוסף גאנשו - משורר עברי בתורכיה במאות השש עשרה והשבע עשרה", איז די ערשטע פולשטענדיגע שטודיע וועגן ר' יוסף'ס לעבן און ווערק. שוצמאַנ'ס אַרבעט שליסט איין א קריטישע אויסגאבע פון גאנץ ר' יוסף'ס פּאָעטישע שאפונג, באזירט אויף דעם איינציקן עקזעמפלאר פונעם בוך, מיט הוספות פון אנדערע כתבי ידות און דרוקן. אין דער דאזיגער אויסגאבע זענען די לידער פרעזענטירט אין זייער ארגינעלן סדר, מיט צוגעגעבן וואקאליזאציע, אידענטיפיצירטער מעטער, נאטירטער פארם און גראמען סכעמע, ווי אויך דער ניגון און זיין מקור.

די דאזיגע שטודיע ביישטייערט צו דעם פארשטאנד פון דער העברעישער פאעזיע אין מזרח נאכן גירוש ספרד און העלפט פארשטיין דעם כאראקטער און אייגנארטיקייט פון דער נייער פאעטיק וואס האט זיך קאנסאלידירט אין דער עפאכע.

ביבליאגראפיע

• כנרת שוצמן, יוסף גאנשו - משורר עברי בתורכיה במאות השש עשרה והשבע עשרה, חיבור לשם קבלת תואר דוקטור לפילוסופיה, אוניברסיטת תל אביב, 2015.