רוי:מאריץ שטיינשניידער
מאריץ שטיינשניידער (1816–1907), דער פאָטער פון מאָדערנער אידישער ביבליאָגראַפיע, צווישן די גרינדער פון דער "וויסנשאפט פון אידישקייט" (חכמת ישראל). געבוירן דער זון פון דעם תלמיד חכם ר' יעקב שטיינשניידער (1781–1856) און האַני זאַדעק-ווייזנקורן (1792–1859) אין פּראָסניץ, מעהרן, האט שטיינשניידער באַקומען זיין פריע בילדונג אין זיין היימשטאָט, וואו ער איז געווען באַאיינפלוסט דורך זיין פעטער גדעון ברעכער. ער האָט אויך באַזוכט אַ קריסטליכע שולע און שטודירט מוזיק, אַן אינטערעס וואָס ער האָט געהאַלטן זיין גאַנצע לעבן. אין עלטער פון 13 יאָר איז ער אַריין אין דער ישיבה פון רבי נחמיה טרעביטש און אין 1833 איז ער אַוועק קיין פּראָג צו נעמען וועלטליכע שטודיעס. ביז דעמאלט האָט שטיינשניידער שוין באַקומען אַ גרונטליכע קענטעניס פון פראנצויזיש און איטאַליעניש פון פריוואטע לערערס. ער איז געוואָרן אַ לערער אין די דאָזיקע שפּראַכן, און אין 1836 האָט ער באַקומען אַ לערער דיפּלאָם פאר העברעאיש אין דער העברעאישע לעהראַנשטאַלט אין פּראָג. דאָס זעלבע יאָר איז ער אַוועק קיין וויען, וואו ער האָט אָנגעהויבן שטודירן סעמיטישע שפּראַכן; דאָרטן האָט ער זיך באַקענט מיט לעאָפּאָלד דוקעס, וועלכער האָט אויפגעוועקט זיין אינטערעס אין שטודירן מיטלעלטערליכע ליטעראַטור, העברעאישע כתבי-יד, און אידישע ביבליאָגראַפיע.
אין 1839 איז שטיינשניידער געגאנגען קיין לייפּציג. כאָטש ער איז דאָרטן געבליבן בלויז אַ האַלב יאָר, איז דער קורצער וויזיט געווען קריטיש פאר זיין קאַריערע, ווי ער האָט ביידע שטודירט און געגרינדעט נאָענטע באַציאונגען מיט היינריך ל. פליישער און פראנץ דעליטש. נאָך זעקס חדשים איז שטיינשניידער ווייטער געגאנגען צום אוניווערזיטעט אין בערלין, וואו ער האָט זיך אויך באַקענט מיט לעאָפּאָלד צונץ און אברהם גייגער; צונץ האָט ספּעציעל מעודד געווען דעם יונגן געלערנטן און צוגעשטעלט אַנדערע פארמען פון הילף. צוריקקומענדיג קיין פּראָג אין 1841, האָט שטיינשניידער פארדינט אַ לעבן פאר דריי יאָר ווי אַ פריוואטער לערער און לערער אין אַ אידישער מיידל שולע. אין 1843 האָט ער באַקומען אַ פארמעלע רבנישע דיפּלאָם פון דעם רב פון זיין היימשטאָט, הירש ב. פאַסעל, און אויך אַ זייער וואַרעמע רעקאָמענדאַציע פון שלמה ל. ראַפּאָפּאָרט. בשעת ער איז געווען אין פּראָג, האָט שטיינשניידער אומערפאלגרייך אַפּליצירט פאר אַ צאָל שטעלעס, אריינגערעכנט צענזור פון אידישע ביכער. נאָכדעם ווי זיין פריינד מיכאל זאַקס האָט פארלאזט פּראָג נאָך דעם ווי ער האָט אָנגענומען אַן איינלאדונג קיין בערלין, האָט שטיינשניידער באַלד נאכגעפאלגט אין 1845. שפּעטער, די פריינדשאַפט מיט זאַקס איז פארקילט געוואָרן צוליב זיין מיאוס צו זאַקס' ארטאדאקסישע רעליגיעזע טענדענצן. אין בערלין האָט שטיינשניידער געגעבן פריוואטע לעקציעס, געהאלטן דרשות, געדינט ביי חתונה'ס, און זיך באַשעפטיגט מיט געלעגנהייט ארבעט ווי אַ איבערזעצער און מחבר פון לערנביכער פארן עלעמענטאַרן שטודיום פון העברעאיש. אין 1848 האָט ער באַקומען פּרייסישע בירגערשאַפט.
אין 1859 האָט ער באַקומען זיין ערשטע רעגולערע באַשטעלונג ווי לעקטאָר אין דער ווייטל-היינע-אפריםשע לעהראַנשטאַלט, וואו ער האָט געלערנט פאר 48 יאָר. פילע פון זיינע סטודענטן זענען שפּעטער געוואָרן באַרימטע אידישע געלערנטע, אריינגערעכנט י. גאָלדציהער, שלמה שעכטער, חיים בראָדי, יהודה ל. מאַגנעס, ה. מאַלטער, א. מאַרקס, דזשארדזש א. קאָהוט. פון 1860 ביז 1869 איז ער געווען אין באַשולדיגונג פון אַדמיניסטרירן דעם אייד מער יודאיקאָ, דעם אידישן אייד. אן אנדער רעגולערע באַשטעלונג איז געקומען אין 1869, ווען שטיין-שניידער איז געוואָרן אַסיסטענט אין דער בערלינער קעניגלעכער ביבליאָטעק, אַ שטעלע וואָס ער האָט געהאַלטן ביז זיין טויט. אין דעם זעלבן יאָר איז ער אויך געוואָרן דער הויפּט פון דער מיידל שולע פון דער אידישער קהילה, אַ שטעלע פון וואָס ער איז רעטירירט געוואָרן אין 1890. אין אַפּריסייישן פון זיינע געלערנטע ביישטייערונגען, האָט די פּרייסישע רעגירונג אים געמאַכט אַן עהרענפראפעסאָר אין 1894. שטיינשניידער האָט אויך באַקומען עטליכע אנדערע עהרעס פון פארשידענע אוניווערזיטעטן און אַקאַדעמיעס, אריינגערעכנט קאָלאָמביע אוניווערזיטעט אין ניו יארק (1887). געלעגנהייט פון זיין 80סטן געבורטסטאָג איז אַ פעסטשריפט פובליצירט געוואָרן צו זיין עהרע. שטיינשניידער איז באגראבן געוואָרן ווי אַן עהרענמיטגליד פון דער בערלינער אידישער קהילה אין ווייסענזע בית-עולם.
שטיינשניידערס ליטערארישע פראדוקציע איז געווען געוואלדיג; זיין ביבליאָגראַפיע האַלט מער ווי 1,400 זאכן. זיין הויפּט לעבנסלאַנגע אינטערעס איז געווען דאָס שטודירן פון דער באַציאונג צווישן אידישע און אלגעמיינע קולטורן, ספּעציעל אין מיטלעלטערליכע צייטן. נאך זיין פריער פאַרשטאַנד אַז די ערשטע פארפאדערונג פאר דורכפירן אַזעלכע שטודיעס איז געווען אַ גרונטליכע און וויסנשאפטליכע ביבליאָגראַפישע רעקאָרד פון אלע אוועילעבעל געדרוקטע און כתבי-יד מאַטעריאַלן, האָט שטיינשניידער זיך געווידמעט צום צוגרייטן ביבליאָטעק קאַטאַלאָגן און טעמע ביבליאָגראַפיעס. אין צוגאב צו קאַטאַלאָגן און ביבליאָגראַפיעס, האָט ער אויך צוגעשטעלט אַלגעמיינע איינפירונגען צו דער אידישער ליטערארישער געשיכטע און אידישער ביכער-ווייסונג. בייַם איינזאמלען און ארגאניזירן די מאַטעריאַלן פאר זיינע שטודיעס וועגן דער ראָלע פון די אידן אין מיטלעלטערליכער קולטור, האָט זיין פארשונג אים אויך געפירט צום שטודיום פון דער געשיכטע פון מיטלעלטערליכער פילאָסאָפיע, ספּעציעל מיטלעלטערליכע מעדיצין, די וויסנשאפטן און מאַטעמאַטיק. זיינע ווערק זענען נישט נאָר אַ ביישטייערונג צו אידישער לימוד, נאָר אויך צו אַראַבישער ליטעראַטור און צו דער אלגעמיינער מיטלעלטערליכער קולטורעלער געשיכטע. שטיינשניידער האָט באַטראַכט זיינע ביבליאָגראַפישע, פילאָלאָגישע און אָריענטאַלישע שטודיעס אין אידישער ליטעראַטור ווי אַ ביישטייערונג צו דער אלגעמיינער קולטורעלער געשיכטע, וואָס איז לויט אים געווען דער אָריגינעלער ציל פון וועלט געשיכטע און פון אלע אינטעלעקטואַלע באַמיאונגען. מיט דעם געלערנטן פּראָגראַם האָט ער זיך געשטעלט אין דער טראַדיציע פון זיין פאטערליכן פריינד זונץ.
די פאלגענדע ווערק זענען פון באַזונדערער באַמערקונג: די העברעאישען יובערזעצונגען דעס מיטללטערס אונד די יודען אַלס דאָלמעטשער (1893), זיין מאַגנום אָפּוס וואָס האַלט אַ רייכקייט פון אינפארמאציע באַזירט אויף כתבי-יד און געדרוקטע מקורים אין פילע שפּראַכן וועגן דער טראַנסמיסיע פון פילאָסאָפיע און די וויסנשאפטן איבערן מיטלעלטער. עס ווייזט אויך ווי קלאַסישע גריכישע קענטעניס האָט דערגרייכט אייראָפּע און וועסטליכע קולטור דורך דער אינטערווענץ פון אַראַבישע און העברעאישע שרייבער. די אַראַבישען יובערזעצונגען אויס דעם גריכישען (1897) און די אייראָפּעאישען יובערזעצונגען אויס דעם אַראַבישען (1904–05) האָבן דאָס ווערק ערגאַנצט און געטראָגן זיין טעמע ווייט איבער ריין אידישע אינטערעסן. די דאָזיקע דריי ווערק האָבן צוזאַמען צוגעשטעלט אַ פּיאָנערישע ביישטייערונג צום פארשטיין פון דער וועסטליכער ציוויליזאציעס אפהענגיקייט פון קלאַסישע מקורים און דער ביישטייערונג פון מוסולמענישע און אידישע ציוויליזאציעס צו זיי.
אן אנדער פון שטיינשניידערס הויפּט ווערק, די אַראַבישע ליטעראַטור דער יודען (1902), צייכנט אויף אלע אידישע מחברים וואָס האָבן געשריבן אויף אַראַביש און האַלט דיטיילדע ביאגראפיעס און ביבליאָגראַפיעס. זיינע לעקציעס וועגן דער זעלבער טעמע זענען דערשינען אויף ענגליש אין דער אידישער קוואַרטערלי רעוויואַ (1897–1901). אַ ווייטערדיגע ווערק וואָס האַנדלט וועגן די באַציאונגען צווישן אידן, אַראַבער און קריסטן איז זיין פּאָלעמישע אונד אַפּאָלאָגעטישע ליטעראַטור אין אַראַבישער שפּראַכע צווישען מוסלימען, קריסטען אונד יודען (1877). נישט נאָר דער טיפישער פולער ביבליאָגראַפישער און ביאגראפישער אַפּאַראַט איז צוגעשטעלט אין דעם ווערק, נאָר עס קלאַסיפיצירט און רעכענט אויך אויס די הויפּט געביטן פון רעליגיעזן קאָנטראָווערסיע. שטיינשניידערס אומגלויבליכע אינדוסטריע און ערודיציע האָט זיך אויך באוויזן אין אַ סעריע פון קאַטאַלאָגן און ביבליאָגראַפיעס, צווישן וועלכע דער וויכטיגסטער איז זיין קאַטאַלאָגוס ליבראָרום העברעאיארום אין ביבליאָטעקאַ באָדלעאַנאַ (1852–60). אויף דער בקשה פון הויפּט ביבליאָטעקאַר פון דער באָדלעאַן ביבליאָטעק אין אָקספאָרד אוניווערזיטעט, האָט שטיינשניידער צוגעגרייט אַ קאַטאַלאָג פון אלע געדרוקטע ביכער ביז 1732 אין דער גרויסער ביבליאָטעק איבער אַ תקופה פון פילע יאָרן, אין וועלכע צייט די ביבליאָטעק האָט אויך דינאמיש בארייכערט אירע העברעאישע זאַמלונגען דורך דער אַקוויזיציע פון וויכטיגע פריוואטע ביבליאָטעקן. איבערן פארלויף פון פינף זומערס אין אָקספאָרד האָט שטיינשניידער באַשריבן אלע העברעאישע זאכן דאָרטן, אין וועלכע צייט ער האָט אויך געמאַכט גרויס געלעגנהייט פון אלע העברעאישע כתבי-יד מאַטעריאַלן. דער קאַטאַלאָג איז צוגעארדנט לויט די נעמען פון די מחברים (מיט דער אויסנאם פון אַנאָנימע ווערק), גיט אלע אוועילעבעל אינפארמאציע וועגן זייער לעבן, און איז נאכגעפאלגט פון אַ רשימה פון זייערע ווערק און אלע רעפערענצן צו זיי אין דער סעקונדערער ליטעראַטור אוועילעבעל אין דער צייט. בייַם סוף פאלגט אַ רשימה פון אלע דרוקער, פּאַטראנען, א.א.וו., וואָס זענען געווען פארבונדן מיט דער פובליקאַציע פון די ווערק, ווי אויך אַ געאָגראַפישער אינדעקס וואָס שטעלט צו די העברעאישע פארמען פון פילע געאָגראַפישע נעמען. מיט דעם דאָזיקן בוך האָט שטיינשניידער געהויבן העברעאישע ביבליאָגראַפיע צו אַ געלערנטן ניוואָ און פארראַכטן מיס אינפארמאציע. שטיינשניידער האָט אויך פובליצירט קלאַסישע קאַטאַלאָגן פון די העברעאישע כתבי-יד זאַמלונגען פון די פאלגענדע ביבליאָטעקן: ליידן (1858), מינכן (1875; 2טע אַדיציע פארגרעסערט, 1896), האַמבורג (1878, איבערדרוק מיט נייער איינפירונג, העלמוט ברויון, 1969), און בערלין (1878–97). אין אלע פון די האָט ער אידענטיפיצירט פילע ביז איצט אומבאַקאַנטע שריפטן און היסטארישע פארשונג.
עטליכע אַספּעקטן פון זיין דיטיילטע, אָפּגעהיטער פארשונג זענען ארגאניזירט געוואָרן אין מער אלגעמיינע פרעזענטאציעס. פאר דער ערש אונד גרובער אַלגעמיינע ענציקלאפעדיע, האָט ער געשריבן אַ סיסטעמאטישע איבערזיכט פון אידישער ליטעראַטור (1850) וואָס איז איבערגעזעצט געוואָרן אויף ענגליש (Jewish Literature from the 8th to the 18th Century, 1857) און שפּעטער אויף העברעאיש דורך הענרי מאַלטער, איינער פון זיינע תלמידים (ספרות ישראל, 1897–99). פאר דער זעלבער ענציקלאפעדיע האָט ער צוזאַמען געשריבן, צוזאַמען מיט דוד קאַסעל, יידישע טיפּאָגראַפיע אונד יידישער בוכהאנדעל (1851), אַ נאָך-ווערטפולע אַלגעמיינע איבערזיכט פון אידישן דרוק און בוך האַנדל. אָבער ביידע געלערנטע האָבן נישט געקענט פובליצירן אַ געפּלאנטע רעאַל-ענציקלאָפּעדיע דעס יודענטומס (1843) פאר אומבאַקאַנטע סיבות טראָץ עטליכע יאָרן פון אינטענסיווע צוגרייטונג. אן אנדער ווערק פון שטיינשניידער וואָס בלייבט נאָך די מערסט סיסטעמאטישע און ברייטסטע באַהאַנדלונג פון דער טעמע, איז וואָרלעסונגען אובער די קונדע העברעאישער האַנדשריפטען (1897; העברעאישע איבערזעצונגען, מיט צולייגונגען פון א.מ. האבערמאן הרצאות על כתבי יד עבריים, 1965; אויך געדרוקט אין ארשת, 84 (1966)). אויך באַדייטענד זענען זיינע ביישטייערונגען צו דער געשיכטע פון דעם שטודיום פון דער העברעאישער שפּראַך און זיין ארבעט וועגן אידישע שרייבער פון געשיכטע און היסטאָריאָגראַפיע (די געשיכטסליטעראַטור דער יודען, 1905). צום סוף האָט ער פובליצירט דעם זשורנאַל הא-מזכיר (הבראישע ביבליאָגראַפיע. בלאַטער פיר נויערע אונד עלטערע ליטעראַטור דעס יודענטומס, 1858–65, 1869–81) צו וועלכן ער האָט בייגעשטייערט מער ווי 500 אַרטיקלען וועגן ביבליאָגראַפיע, ביבליאָטעק געשיכטע, ביכער-ווייסונג, פילאָלאָגיע און קולטורעלע געשיכטע.
שטיינשניידערס הויפּט ווערק זענען איבערגעדרוקט געוואָרן עטליכע מאָל אין זייער אָריגינעלער פארם אין די 1930ער, 1960ער, 1970ער, און 1980ער יאָרן; דער לעצטער איבערדרוק פון זיין באָדלעאַנער קאַטאַלאָג דאַטעס פון 1998. צום באַדויערן, דעם מחברס אייגענע צאָלרייכע צולייגונגען און פארראַכטונגען צו זיינע ווערק, ווי באַהיט אין די קאָפּיעס פון זיינע ווערק אין דעם אידישן טעאָלאָגישן סעמינאַר אין ניו יארק, ווי אויך אנדערע נייע מאַטעריאַלן, זענען נישט אריינגענומען געוואָרן אין די דאָזיקע איבערדרוקן. אין די פריע 2000ער יאָרן איז געווען אין צוגרייטונג אַ וועב-באזירטע איבערזעצונג און רעוויזיע פון די העברעאישע יובערזעצונגען דעס מיטללטערס דורך טשאַרלס ה. מאַנעקין (אוניווערזיטעט פון מערילאַנד) אין צוזאַמענאַרבעט מיט י. צבי לאַנגערמאַן (באַר-אילן אוניווערזיטעט), און האַנס היינריך ביעסטערפעלד (באָכום אוניווערזיטעט).
שטיינשניידער האָט פארברענגט רוב פון זיין לעבן אין דעם נאָכגיין פון זיינע גרויסע געלערנטע פּראָיעקטן, אָבער ער האָט אויך געשריבן עטליכע לייכטערע בעלעטריסטישע און זשורנאַליסטישע ווערק. ער האָט זיך אויך באַמערקט – כאָטש זעלטן – וועגן די הויפּט היינטיגע געשעענישן פון זיין טאָג און פאר אַ וויילע איז ער אַקטיוו באַטייליגט געווען אין אַ געזעלשאַפט געגרינדעט דורך זיין פריינד אברהם בעניש, דער ציל פון וועלכן איז געווען די פארבעסערונג פון אידישע ווידער באַזעצונג אין ארץ ישראל. ער האָט זיך צוריקגעצויגן פון דער גרופּע אין די פריע 1840ער יאָרן און שפּעטער האָט ער אנגענומען אַ זייער נעגאַטיווע שטעלונג צו פּאָליטישן ציוניזם. אָבער, ער האָט באַגריסט די 1848ער רעוואָלוציע אין דייטשלאַנד, און אפילו געהאָלפן בויען באַריקאַדן אין בערלין, אָבער זיך אַוועקגעשעמט פון ראַדיקאַלן. שטיינשניידער האָט פובליצירט עטליכע בריוו פון הירש ב. פאַסעל, וואָס האַנדלען וועגן רבי שמשון ר. הירש'ס רעליגיעזע מיינונגען (הערב ציון, 1839); פאר דער דאָזיקער אויסגאַבע האָט ער געשריבן אונטערן פּען נאָמען פון מ.ס. טשאַרבאָנאַ, צולייגנדיג עטליכע פון זיינע אייגענע באַמערקונגען וואָס האָבן אַנטפלעקט זיין שטעלונג צו דער רעפאָרם באוועגונג, וועגן וועלכער ער האָט געהאַלטן אַ גאַנץ קאָנסערוואטיווע מיינונג, ספּעציעל אין זיין אַדוואָקאַציע פון דער העברעאישער שפּראַך אין דער שול און אין אידישער געלערנטער ליטעראַטור. אין דער דאָזיקער פובליקאַציע האָט ער פארמולירט זיינע מיינונגען וועגן די אויפגאַבן און מעטאָדן פון אידישער געלערנטקייט, צילנדיג אויף אָביעקטיווע אמת און אומפאַרטייאישע פארשונג ווי אויך די שאפונג פון די געלערנטע יסודות פון אידישער לימוד. ער האָט מיט העס פארוואָרפן איבערפלעכליכע פרואוון ביי פּאָפּולאַריזאַציע און דער ערזעצונג פון אָריגינעלער פארשונג מיט ליידיגע פראַזעס. ער האָט אויך אָפּגעשטעלט, ווי צונץ, רבנישע סעמינאַרן אלס צענטערס פון געלערנטער פארשונג, מורא האבענדיג די איינפירונג פון טעאָלאָגישע באַטראַכטונגען אין דעם וואָס ער האָט באַטראַכט ווי ריינע, אָביעקטיווע געלערנטקייט.
ביבליאָגראַפיע
ג.א. קאָהוט, אין: פעסטשריפט… מ. שטיינשניידער (1896), v–xxxix; איידעם, אַ טריביוט צו זיין אייטי-פארט געבורטסטאָג (1900); איידעם, אַ טריביוט געשריבן אויף דער געלעגנהייט פון זיין 90סטן געבורטסטאָג (1906); איידעם, אין: שטודיעס אין אידישער ביבליאָגראַפיע און פארבונדענע טעמעס (1929), 65–127; איידעם, אין: מגוויי, 78 (1934), 211–32; א. גאָלדערג, אין: זב, 5 (1901), 189–91; 9 (1905), 90–92; 13 (1909), 94–95; פ.ה. געריסאן, אין: סודאף'ס אַרטשיוו פיר געשיכטע דער מעדיצין, 25 (1932), 249–78; א. מאַרקס, עסייס אין אידישער ביאגראַפיע (1947), 112–84, אריינגערעכנט ברייטע ביבל. ביז 1947, 294–6; איידעם, אין: שטודיעס אין אידישער געשיכטע און בוכהאנדלונג (1944), 346–68; איידעם, אין: פאאייר, 5 (1934), 95–153; איידעם, אין: אידישע שטודיעס אין דער זכרונה פון דזשארדזש א. קאָהוט (1935), 492–527; ש. באַרון, אין: אלעקסאנדער מאַרקס דזשוביליום וואָליום (1950), 83–148 (ענגלישע אפטיילונג) (איבערדרוק אין: איידעם, געשיכטע און אידישע היסטאריקער (1964), 276–312); פּ.א. קריסטעלער, אין: פאאייר, 27 (1958), 59–66; פ. ראָזענטאַל, איביד., 67–81; י. דינסטאג, אין: סיני, 66 (1970), 347–66; א. פּאַוקער, אין: ילבי, 11 (1966), 242–61; ק. ווילהעלם, אין: בליבי, 1 (1957), 35–42. צו. ביבליאָגראַפיע: וואָרזבאַך, ביאגראַפישעס לעקסיקאָן דעס קייזערטומס אָעסטעררייך, 38 (1878), 160–67; ש. שעכטער, אין: סעמינאַרי אַדרעסעס און אַנדערע פּאַפּערס (1915), 119–24; ש. אַלמאני, אין: אָסט אונד וועסט (1907), 181–86; איך. עלבאָגען/א. גאָלדבערג, אין: אזוי, 13 (1916), 149–54; איך. עלבאָגען, אין: סאָנסינאָ-בלאַטער, 1 (1925–1926), 155–58; איך. שאָרש, אין: הוקאַ, 53 (1982), 241–64; י. ציגלער, אין: מיטלעלטערליכע ענקאַונטערס, 3/1 (1997) 94–102; ל. פוקס, אין: סטודיאַ ראָזענטאַליאַנאַ, 13/1 (1979), 45–100; מ. שטיינשניידער; בריעפוועקסעל מיט זיינער פערלאבטען אויגוסטע אויערבאך (1995); מ.ל. שטיינשניידער, אין: אַרטשיוו ביבליאָגראַפיאַ יודאיקאַ, 2–3 (1990), 195–210; ה.י. שמעלצער, אין: אָקסידענט און אָריענט (1988), 319–29; טש. ה. מאַנעקין, אין: דזשסק, 7/2 (2000), 141–59."