רוי:יעקב קאפל טהעבן
 |
דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס). |
ר' משה[1] יעקב קאפל טעבן (אויך באקאנט אלס מאַנדל; פּרעסבורג, תצ"ב – פּראג, כ"ה אב תקנ"ט), איז געווען א בארימטער פירער און שתדלן פון אונגארישן אידנטום אין דעם 18טן יאָרהונדערט. ער האט געדינט ווי דער ראש הקהל און פרנס פון דער אידישער קהילה אין פרעסבורג און האט געשפּילט א וויכטיגע ראָלע אין רעפּרעזענטירן די אינטערעסן פון אידן איבער גאנץ אונגארן און דעם האבסבורגער אימפּעריע צו דעם קייסערישן הויף.
יונגע יארן און משפּחה
ר' יעקב קאפּל טהעבן איז געבוירן געווארן אין תצ"ב (1732) אין פרעסבורג (סלאָוואַקיי), צו ר' אברהם מאנדל. זיין משפּחה, וואס איז אלטערנאטיוו באקאנט געווען ווי מאנדל אדער טעבן (נאך א קליין אונגאריש דאָרף דעוועני (Devín) אויף דער דונאי נעבן פרעסבורג), האט געשפּילט א צענטראלע ראָלע אין דער פירערשאפט פון דער פרעסבורגער קהילה, די וויכטיגסטע אונגארישע קהילה אין דעם 18טן יאָרהונדערט. זיין פאטער, אברהם טעבן (נפטר 1768), האט נישט בלויז געדינט אלס דער ראש הקהל פון פרעסבורג, נאר אויך א לאַנדווייטער פירער און שתדלן. ער האט געהאלטן די אויסשליסליכע אימפּאָרט רעכט פאר טעקסטיל פון דער קייסערליכער לינץ פאבריק. די טעבן משפּחה האט געהאט באדייטנדע פארבינדונגען מיט פירנדע משפּחות אין אונגארן און די שכנות'דיגע בעהמישע לענדער, און זייער רעפּוטאציע האט זיך ווייט אויסגעשפּרייט. איינע פון ר' אברהמ'ס טעכטער האט חתונה געהאט מיט א זון פון דעם בארימטן רבי יונתן אייבעשיץ, מרדכי, וועמענס פארדעכטיגטע שבתי־צבי־סימפּאטיעס האט אריינגעצויגן די טעבנס אין א פארצויגענער קהילה־קאנפליקט.
פירערשאפט אין פרעסבורג
ר' קאפּל האט נאכגעפאלגט אין די פוסטריט פון זיין פאטער אין קהילה־דינסט, און אין 1768 האט ער שוין געדינט אלס אַן עלטערער פון דער פּרעסבורגער קהילה. ער איז פארמאל ערוועלט געווארן אלס פרנס פון דער קהילה אין 1783.
אין זיין קהילה איז ר' קאפּל געווען הויך־בארימט פאר זיינע צדקה־אקטן, ברייטהארציג פאַרזאָרגנדיג שפּייז פאר די ארעמע יעדן ערב שבת און יום־טוב, און זיין הויז איז שטענדיג געווען אפן פאר די וואס האבן געדארפט. ער איז געווען באקאנט פאר זיין געטריישאפט צו העלפן די ווייניגער גליקליכע, אפילו אויב דאס האט געמיינט פּערזענליכע פינאַנציעלע שוועריגקייטן פאר זיין משפּחה. ר' קאפּל האט אויך געשפּילט א באדייטנדע ראָלע ווי א שלום־מאכער אין זיין קהילה, באַזונדערס ארבעטנדיג צו לייזן מחלוקת'ן צווישן פּאָרפאלק און פארמיידן א גט. זיין איבערגעגעבנקייט צו דער וואוילטעט פון זיין קהילה איז געווען אָן א שיעור, ער האט פיל פון זיין צייט אפּגעגעבן צו זייערע באדערפענישן טראץ זיין אייגענעם בליענדיגן ביזנעס.
טעטיגקייטן ווי אַ שתדלן
ר' קאפל איז געוואָרן דער הויפּט שתדלן פאַרן אונגאַרישן אידנטום פון די מיטן 1780ער יאָרן ביז זיין טויט, און האָט ענדליך רעפּרעזענטירט די אינטערעסן פון אידן איבער דער גאַנצער האַבסבורגער אימפּעריע צום קייסערישן הויף. ער האט געהאלטן נאנטע און אפילו פריינטליכע באציאונגען מיט אונגארישע אריסטאקראטן און הויכראנגיגע רעגירונגס־ביוראקראטן. דער אונגארישער קאנצלער, גראף קאַראָלי פּאַלפי, וועלכער האָט אויך באַזיצט דעם פּרעסבורגער פארשטאט, אין וועלכן דער אידישער געטא איז געווען סיטואירט, האט אים אדרעסירט מיט גרויס ליבשאפט אין זיינע בריוו. טעבן איז געווען גוט באקאנט ביים קייסערישן הויף; נאָכפאָלגנדיגע קייסער האבן אים דערקענט און זיך אפט געווענדט צו אים אין צייט פון מלחמה צו זאמלען געלט ביי זייערע אידישע אונטערטאנען.
איינע פון זיינע מערסט באַרימטע דערגרייכונגען איז געווען זיין געראטענע שתדלנות אין 1791 קעגן בלוט־בלבול באַשולדיגונגען וואס האבן געפירט צו דער אַרעסט און פּייניגונג פון אידן אין טשענגער און פּער. ער האָט אויך אקטיוו קעגנגעשטעלט גזירות וואס האבן נעגאטיוו באאיינפלוסט די אידישע קהילה. ער האט געפירט אַ קאַמף קעגן די דעקרעטן פון קייסערין מאריא טערעזא און די דערנידערנדע פּראָיעקטן פון קייסער יאזעף דעם צווייטער, אריינגערעכנט א באפעל וואס האט געפאדערט פון אידן צו שערן זייערע בערד, א פּונקט וואס טעבן האט מצליח געווען צו מבטל זיין. ער האָט אויך פּראטעסטירט קעגן הייבונג פון בריקן־שטייערן ספּעציעל פאר אידן אין פרעסבורג, און ענדליך אליין אויסגעדינגען די זאמלונג פון צאלן און רעדוצירט די שטייער.
ר' קאפּל'ס וויכטיגסטע מיסיע איז געווען דער קאמף קעגן געצווינגענעם מיליטער־דינסט פאר אידן, א באפעל פון יאזעף דעם צווייטן. ער האט געהאט עטליכע נישט־סוקסעספולע אוידיענצן מיט'ן קייזער אין תקמ"ח (1788)[2] און תקמ"ט (1789) אין אַן אנשטרענגונג אפּצורופן די מיליטער־קאנסקריפּציע פאר אידן[3]. ווען יאזעף דער צווייטער איז געשטארבן אין ג' אדר תק"נ (1790) און זיין ברודער לעאפּאלד דער צווייטער איז געווארן קייסער, האט ר' קאפּל באלד אויסגענוצט די געלעגנהייט צו שטופּן פאר א ענדערונג[4]. (נאכן קרוינונג אום חשון תקנ"א, איז ר' קאפּל געשטאנען אין שפּיץ פון די אידישע אויפנאמע צום נייעם קייסער אין פּרעשבורג, און ר' קאפּל איז באערט געווארן דורך אים[5]). בשעת זיין מחותן, נפתלי ראָזענטאַל, האט פארגעלייגט אז אידן זאלן גרייט זיין אננעמען מיליטערישע פליכטן ווי בירגער, האט ר' קאפּל זיך געהאלטן צו דעם מער טראדיציאעלן צוגאנג פון אויסלייזן פּערזענליכן דינסט מיט א געצאלט. ר' קאפּל'ס מיינונג האט געזיגט, און ער האט מצליח געווען צו פארהאנדלען מיט קייסער לעאפּאלד דעם צווייטן וועגן דעם ענין. אפילו אויף זיין טויט־בעט אין 1799, איז ער געווען פארטון אין באמיאונגען צו פארמינערן די פּרואוון צו פארפליכטן אידן צו דינען אין דער ארמיי. אין תקנ"ז (1796), האט ער איבערגעגעבן דעם קייסער פראנץ דער ערשטער א מתנה פון 20,000 גאלדענע דוקאטן אין נאמען פון דער אידישער קהילה, ברעגענדיג א באפרייאונג פון מיליטער־דינסט[6], כאטש אָן צו געווינען ברייטערע בירגער־רעכט.
ר' קאפּל האט קלוג אויסגענוצט דעם אונגארישן אייגנארטיגן קאנסטיטוציאנעלן סטאטוס אין דער האבסבורגער אימפּעריע צו באקומען א מאנעווער־ראַם אין זיין אַדוואָקאַציע. ער האט געפּלעגט באציאונגען מיט האבסבורגער ביוראקראטן און אויך פארבונדן זיך מיט פּעטער באלאג פון אָטשא, א פירער פון דער אריסטאקראטישער אפּאזיציע צו יאזעף דעם צווייטן, אַריינברענגענדיג אַז די טאָלעראַנץ־שטייער און די קאָנסקריפּציע פון אידן האָבן פאַרקריפּלט אונגאַרנס קאָנסטיטוציע.
געשעפטלעכע טעטיקייטן
טהעבן האָט געירשנט פון זיין פאָטער די אויסשליסלעכע רעפּרעזענטאַציע אין דער טעקסטיל־אינדוסטריע און האָט אויסגעברייטערט די פאַמיליען־פירמעס טעטיקייטן, אימפּאָרטירנדיג טעקסטיל פון ווייטע ערטער ווי די נעדערלאַנדן. זיינע געשעפטלעכע פאַרבינדונגען האָבן גרינגער געמאַכט זיינע באַציאונגען מיט אונגאַרישע אַריסטאָקראַטן און רעגירונגס־באַאַמטע.
באַציאונגען מיט די אויטאריטעטן
טהעבנס פעאיגקייט צו פאַרבינדן זיך מיט און באַאיינפלוסן אויטאריטעטן איז געווען אַ שליסל־אַספּעקט פון זיין הצלחה ווי אַ שתדלן. ער האָט אַנטוויקלט שטאַרקע באַציאונגען מיט פאַרשידענע פיגורן אין דער רעגירונג און ביים הויף. זיין פאַרשטאַנד פון פּראָטאָקאָל און זיין איבעררעדנדיגער אופן האָבן אים ערמעגלעכט עפעקטיוו צו רעפּרעזענטירן די באַזאָרגנישן פון דער יידישער קהילה.
שפּעטערע יאָרן און טויט
יעקב קאפל טהעבן איז געשטאָרבן דעם 26טן אויגוסט 1799, בשעת ער האָט זיך "געקורירט" אין קאַרלסבאַד. ער איז באַערדיגט געוואָרן אין פּראָג, נעבן דעם קבר פון דעם געערטן רבי יחזקאל לאַנדוי. אַפילו אין זיינע לעצטע טעג האָט ער זיך געטריי געווידמעט זיין קהילה־אַרבעט, ווייטער אָרגאַניזירנדיג באַמיאונגען פאַר דער יידישער קהילה.
כאַראַקטער און ירושה
כאָטש טהעבן אַליין איז ניט באַשריבן געוואָרן ווי אַ באַזונדער געלערנטער למדן, האָט ער פארמאָגט באַמערקענסווערטע אינטעליגענץ, אַ שאַרפן מוח און אַן אויסגעצייכנטן זכרון, וואָס האָט אים דערמעגלעכט עפעקטיוו צו האַנדלען מיט פילע אַרבעטן גלייכצייטיג. זיין ברודער, מנחם מענדל (נפטר 1824), איז געווען אַ פרומער למדן און ביבליאָפיל, און זיין קוזין, בנימין וואָלף טהעבן, איז אויך געווען אַ געלערנטער און פרומער שתדלן. יעקב קאפל טהעבן ווערט דערמאָנט ווי אַ געטרייער, געניטער און איינפלוסרייכער פירער וואָס האָט אומדערמידלעך אַדוואָקאַטירט פאַר די רעכט און וואוילזיין פון דער יידישער קהילה אין אונגאַרן און דער האַבסבורגער אימפּעריע אין אַ קריטישער תקופה. זיינע באַמיאונגען האָבן איבערגעלאָזט אַ בלייבנדיגן איינדרוק אויף די יידישע קהילות וועמען ער האָט געדינט.
ביבליאָגראַפיע
- ש. בעטעלהיים, "קאָפּל טהעבן: איין צייטבילד," יידישע פאַמיליען-בלאַט (בראַטיסלאַווע) 1 (1926).
- יהושע לעווינזאָהן, יעקב קאָפּל טהעבן (וואַרשע, תרנ"ט). (האטיטראסט; טעקסט)
- לעאָפּאָלד לוי, "געשיכטע דער אידן אין אונגאַרן," קאַלענדער און יאָרבוך פאַר ישראלייטן 5 (תר"ז): 96–98.
- איגנאַץ רייך, "ר' קאָפּל טהעבן," אין בית־אל: עהרענטעמפל פאַרדינטער אונגאַרישער איזראעליטן, באַנד 2, טייל 2, זז' 99–117 (פּעסט, 1867).
- ר' מיכאל שאי, "די פאַמיליע מאַנדל טהעבן," יידישע פאַמיליען־פאָרשונג 1 (1925–1927): 115–124.
- אברהם טרעביטש (משה אברהם בן ראובן חייט), קורות העתים (ברין, תקס"א). (טעקסט).
- וייס, יצחק. אבני בית היוצר (1900; רפּט., ירושלים, 1969/70).
ויס, יצחק בן ישעיהו יששכר דב, 1873-1942, אבני בית היוצר ויס, יצחק בן ישעיהו יששכר דב, 1873-1942, אבני בית היוצר
- מיכאל ק. זילבער, "טהעבן, קאָפּל", ייוואָ־ענציקלאפּעדיע פון אידן אין מזרח־אייראָפּע.
- "טהעבן, קאָפּל (יעקב בן אברהם מאַנדל)." JewishEncyclopedia.com.
- "טהעבן (מאַנדל), יעקב קאָפּל." Encyclopaedia Judaica.
- גדעון רפאל בן מיכאל, יעקב קאפל טהאבן: מנהיג מופת הראוי לחיקוי וההערכה.
- רבי אברהם שטערן, מליצי אש - מנחם אב, אלול.
- משה רובין, האנטבוך פאר אידישע געשיכטע און כראנאלאגיע 2, בוענאס איירעס, 1933, זז' 30–37.
- Constantin von Wurzbach: Theben, Koppel R. In: Biographisches Lexikon des Kaiserthums Oesterreich. 44. Theil. Kaiserlich-königliche Hof- und Staatsdruckerei, Wien 1882, S. 189 (Digitalisat).
רעפערענצן
- ↑ אין די פּרעמונעראנטן צו שו"ת בשמים ראש, בערלין תקנ"ג (???)
- ↑ קורות העיתים, אות נט: והנגיד הקצין ר' קאפל טעבן ז"ל מפרעשבורג התאמץ בהשתדלות רב, זכרה לו אלקי לטוב וכל היגיעות ריקם הושב, ודבר המלך אין להשיב, איש לאחיו אומר מי יתן לי אבר כיונה, וגם חבירו כנגדו עונה, מי יתן והיה שש כנפים לאחד אעופה ואשכונה, ארחיק נדוד חוץ למדינה, לרעות כמדבריות ולא כבייתות, אי אתה יודע שהמדינה הזאת משובשת בגייסות, אך עילה מצא, גדר בעדי ולא אצא, כי פקד להיושבים בכל ספר ופינה, שאל יניחו שום אחד חוץ למדינה, והרבה שרים המליצו בעדינו המכה לרפא, ובכל זאת לא שב אפו, קסם על שפת מלך, ובכל יום מוסיף והולך.
- ↑ קורות העיתים, אות סב: כנסו והתנדבו איזה יחידי סגולה, מהם בני תורה וגדולה, והלכו לבקש על שארית הגולה, הגביר ר' קאפל טעבן, ומקהלתינו נ"ש [=ניקלשבורג] ר' אהרן לבוב חכם ונבון, והרבני הקצין ר' נפתלי מאר המשתתף בעסקינו, והרב דרויזניץ מו”ה יוסף דייטש מילידי קהלתינו, ארבעה המה מטיבי לכת, מליצתם בכתב ובע"פ נערכת, לדבר עם הקיסר את כל ונוכחת, מפיהם ולא מפי כתבם, והמה יברכו את המלך ועל ה' השליכו יהבם, ונתקבלו לאודיענץ בערב שבת קודש, משנכנס אדר בראש חדש. ... ויבואו ויברכו את המלך כדינה, ובפנים יפות אליהם פונה, ועכ"ז השיבם שלא בדרא דעונה, מים עמוקים עצה בלב איש ואין איש תבונות להדלנה. שוב ביום ד' שלאחריו, שנית עם אגענט חלו פניו, כדי מלא דבר להשיבנו, הלנו או לצרינו, ובכל זאת לא עלתה אספלנית, זו היא שיבה זו היא ביאה רקנית.
- ↑ קורות הדורות אות עז: אחרי מות הקיסר והנה יאזעף איננו, האח האח ראתה עינינו, אחיו של ראש הוא לעפאלד השני, לאחר שלשה שבועות בא בגבולינו ... בין גאולה לגאולה, פעל הנגיד ר' קאפל טעבן שלא ליקח יהודים למלחמה במדינת הגר כולה, והמלך לעפאלד חפץ חסד מעודו...
- ↑ קורות הדורות אות פב: והיהודים שם עשו אויפווארטונג כנמוסיהם, והגביר ר’ קאפל טעבן בראשיהם, ונתקבלו בחסד באור פני מלך אליהם, וביחוד לר' קאפל הנ”ל נתן מטבע של זהב (גאלדמינץ) משקלו ט"ז אדומים לכבודיהם.
- ↑ קורות הדורות אות קמה: וגם היהודים שבמדינה בדורון נגשים, קערת כסף אחת מוזהבת ובתוכה אדומים סך עשרים אלף זהובים, אח"כ הביאו עוד י"ב מאות, והכל נמסר לו ע"י הנגיד ר' קאפל טעבן ז"ל, ובאותו הוועד השתדלו ע"י השרים היושבים ראשונה, וגם עלתה בידם שלא יקחו יהודים למלחמה באותם מדינה.