רוי:גוואטעמאלע

מאפע

גואטעמאלע, אויך באקאנט ווי די רעפּובליק פון גואטעמאלא (שפּאַניש: República de Guatemala), איז א לאנד אין צענטראַל־אַמעריקע. זי גרעניצט זיך מיט מעקסיקא אויף צפון און מערב, דער פאציפישער אקעאן אויף דרום-מערב, בעליז אויף צפון-מזרח, דער קאראאיבישער ים אין דעם אטלאנטישן אקעאן אויף מזרח, האנדוראס אויף מזרח, און על סאלוואדאר אויף דרום-מזרח.

עס איז אמאל געווען די הארץ פון די מאיא ציוויליזאציע און איז שפּעטער געווארן טייל פון שפאניע'ס ניי שפאניע. דאס לאנד האט באקומען זעלבסטשטענדיגקייט אין 1821 און געווארן טייל פון די פעדעראלע רעפובליק פון צענטראַל אמעריקע.

גואטעמאלע'ס היסטאריע רעכנט אריין תקופות פון אומסטאביליטעט, דיקטאטארשאפטן, און א בירגער-קריג (1960-1996) מיט מאיא באפעלקערונג שחיטות.

שלום אפמאכן האבן געבראכט דעמאָקראַטישע וואלן און עקאָנאָמישע וואוקס.

גואטעמאלע איז באוואוסט פאר אירע אייגנארטיגע עקאסיסטעמען און בייאָדייווערסיטי אָבער מיטשעט זיך מיט אזעלכע פראבלעמען ווי אָרעמקייט, פארברעכן און עסנווארג אינסעקיוריטי.

מיט איבער 17 מיליאן מענטשן איז עס די מערסט באפעלקערטע מדינה אין צענטראל אמעריקע.

Great Plaza, Temple II, Tikal, Guatemala

די נאָמען גואטעמאלא שטאמט פון אַן איינגעבוירענעם מקור, אָבער איר אָפּלייטונג און טייטש זענען אומבאַשטימט. טייל האַלטן אַז די אָריגינעלע פאָרם איז געווען קוואַהוטעמאַלאַן (וואָס ווייזט אָן אַן אַזטעקישן אָפּשטאַם), וואָס מיינט "לאַנד פון ביימער", און אַנדערע האַלטן אַז עס איז אַפגעשטאַמט פון גואַהאַטעזמאַלהאַ, וואָס מיינט "באַרג פון איבערגעבענע וואַסער" – וואָס באַציט זיך זיכער צו געוויסע וואולקאַנישע אויסברעכן.

די היינטיקע הויפּטשטאָט, גואטעמאלא שטאָט, איז אַ גרויסער מעטראָפּאָליטאַנער צענטער. קוועצאַלטענאַנגאָ, אין די מערבדיקע הויכלאַנדן, איז דער צענטער פאַר דער איינגעבוירענער באַפעלקערונג.

געאָגראַפיע

די אויבערפלאַך פון גואטעמאלא איז כאָראַקטעריזירט מיט פיר הויפּט טאָפּאָגראַפישע פעיִקייטן:

• דרום גואטעמאלא ווערט דאָמינירט דורך אַ ריי פון 27 וואולקאַנען, וואָס ציען זיך בערך 180 מייל (300 קילאָמעטער) צווישן מעקסיקאָ און על סאַלוואַדאָר. צווישן די וואולקאַנען און דעם פּאַציפישן אָקעאַן געפינט זיך אַ פרוכטבאַרע פלאַך לאַנד, וואָס איז צווישן 25–30 מייל (40–50 קילאָמעטער) ברייט.
• די פּעטענער געגנט, אַ גרויסע, נידעריק־געלאַגענע, רעקטאַנגולערע געגנט, שטרעקט זיך צפונדיק אויף צו באַנעמען אַ טייל פון דער יוקאַטאַן האַלבאינדזל.
• איינגעקלעמט צווישן דער וואולקאַנישער לאַנדשאַפט און דער פּעטענער געגנט זענען די הויכע באַרגקייטן און טאָלן.

צווישן די באַוואוּסטע וואולקאַנען זענען דער טאַקאַנאַ וואולקאַן, סאַנטיאַגוויטאָ, פועגאָ, פּאַקאַיאַ, אַגואַ, און אַקאַטענאַנגאָ. דער העכסטער שפּיץ איז דער טאַחוּמולקאָ (13,845 פוס [4,220 מעטער]).

געשיכטע

נאָכדעם ווי גואטעמאלא האָט באַקומען אומאָפּהענגיקייט פון שפּאַניע אין די 1820ער יאָרן, האָט זי געהאַט אַ לאַנגע געשיכטע פון רעגירונג דורך אויטאָריטעטע רעזשימען און מיליטערישע רעזשימען, ביז זי איז געקומען אונטער דעמאָקראַטישער הערשאַפט אין 1985. אָנהייבנדיק אין 1954, האָבן גואטעמאלאס רעגירונגען געליטן פון אַ שטאַרקער גערילאַ־אָפּאָזיציע, וואָס האָט אָנגעצונדן אַ בירגער־קריג, וואָס האָט געדויערט 36 יאָר, ביז שלום־אָפּמאַכן זענען אונטערגעשריבן געוואָרן אין 1996. די שטרעבונגען פון גואטעמאלאס איינגעבוירענע פעלקער אין די קריגס־יאָרן זענען באַלויכטן געוואָרן ווען ריגאָבערטאַ מענטשוּ, אַ קיטשע־מאַיאַ און אַן אַדוואָקאַט פאַר איינגעבוירענע געמיינדעס אין גאַנץ לאַטיין־אַמעריקע, איז באַלוינט געוואָרן מיטן נאבעל־שלום־פּרייז אין 1992.

באַפעלקערונג און קולטור

די איינגעבוירענע קולטור דאָמינירט אין די אינעווייניקסטע הויכלאַנדן. כאָטש אַלע אָפיציעלע טראַנזאַקציעס אין גואטעמאלא ווערן געפירט אין שפּאַניש, ווערן פיל דאָקומענטן – אַזעלכע וואָס האָבן צו טאָן מיט דעם שלום־אָפּמאַך פון דעצעמבער 1996 – איבערגעזעצט אין מער ווי 20 מאַיאַ־שפּראַכן. די גרעסטע מאַיאַ־גרופּעס זענען די מאַם, קיטשע, קאַקטשיקעל, און קעקעטשי.

די קולטור פון גואטעמאלא איז באַצייכנט מיט שאַרפע קאָנטראַסטן צווישן דעם לעבן אין גואטעמאלא שטאָט און די טראַדיציאָנעלע לעבנסשטייגערס פון די איינגעבוירענע געמיינדעס. די איבערבלייבן פון דער מאַיאַ־קולטור זענען פאַרשפּרייט אין גאַנצן לאַנד, ספּעציעל אין די קאָלירפולע האַנטגעוועבטע טעקסטילן און קאָסטיומען.

אידן אין גואטעמאלא

די ייִדישע געשיכטע אין גואטעמאלא איז קירצער און פיל קלענער ווי די פון די מערסטע אירע צענטראַל־אַמעריקאַנישע שכנים. כאָטש עס זענען זיכער געווען אידן אין לאַנד וואָס זענען געקומען אין דער צייט פון דער אינקוויזיציע, הייבן זיך די וואָרצלען פון דער היינטיקער קהילה אָן אין די מיטעלע 1800ער יאָרן. די ערשטע גרופּע דייטשע אימיגראַנטן איז געווען קליין אין צאָל און פאַר אַ גרויסן טייל איז זי געווען איזאָלירט פון אַנדערע אידן אין דער געגנט, און דערפאַר האָט זי נישט געהאַט פיל השפּעה מיט אַנדערע אידן אין אַנדערע לענדער. די מערסט באַרימטע מיטגלידער פון יענער קהילה זענען געווען די דייטשע שטאָל־פאַמיליע, וואָס האָט געגרינדעט באַוואָל־פאַבריקן און פאַר 30 יאָר האָט זיך אָפּגעגעבן מיט די באַנק־און פינאַנצירונג־באַדערפענישן פון דער רעגירונג.

אַ צווייטע וואַל פון ייִדישע אימיגראַנטן האָט אָנגעהויבן אָנקומען אין די אָנהייב 1900ער יאָרן. די ערשטע זענען געקומען פון דייטשלאַנד און פאַרשיידענע לענדער פון מיטל־מזרח, און אין די 1920ער יאָרן זענען נאָכגעפאָלגט געוואָרן אידן פון מזרח־אייראָפּע. פיל פון די לעצטע האָבן געקומען דורך קובאַ און האָבן געהאַלטן גואטעמאלא בלויז פאַר אַ דורכפאָר־סטאַנציע ביז זיי קענען באַקומען וויזעס צו די פאַראייניקטע שטאַטן.

די גואטעמאלאנישע רעגירונג איז נישט געווען גוט געשטימט צו ייִדישער אימיגראַציע און האָט פּרוּבירט צו באַגרענעצן זייער אָנקום. אין די פריִע 1930ער יאָרן האָט די רעגירונג באַפוילן די אַרויסטרייבונג פון אַלע הויזירער און פּאָליאַקן פון לאַנד – וואָס איז געווען געמיינט צו שעדיגן די אידן. צוליב די באַגרענעצונגען איז די ייִדישע באַפעלקערונג רעדוצירט געוואָרן צו 800 מענטשן אין 1939. אין 1936, אונטער דער השפּעה פון דער באַדייטנדיקער דייטשער קהילה אין גואטעמאלא, איז אַ דעקלעראַציע אַדאָפּטירט געוואָרן צו באַגרענעצן די אימיגראַציע פון אַלע מענטשן פון "אַזיאַטישן אָפּשטאַם", צו וועמען מען האָט צוגענומען פּאָליאַקן, רוב פון וועמען זענען געווען אידן. נאָך דער צווייטער וועלט־מלחמה האָבן פיל ייִדישע פּליטים איינגעוואַנדערט אין לאַנד.

היינט וואוינען צווישן 900 און 1,500 אידן אין גואטעמאלא. די מערהייט פון זיי וואוינען אין גואטעמאלא שטאָט, און אַ טייל וואוינען אין קוועצאַלטענאַנגאָ און סאַן מאַרקאָס.

די אידישע קהילה אין גואטעמאלא באַשטייט פון דריי הויפּט גרופּעס:

• די סאָסיעדאַד ישׂראלית דע גואטעמאלא (בית־אל), וואָס איז רעפאָרם און בעיקר פון דייטשן אָפּשטאַם.
• מגן דוד, וואָס איז ספרדיש.
• דער צענטראָ העברעאָ, וואָס באַשטייט פון מענטשן מיט וואָרצלען אין מזרח־אייראָפּע.

יעדע אָרגאַניזאַציע האַלט איר אייגענע שול. דער קאָנסעחאָ (ראַט) פירט אַ ייִדישן קינדערגאַרטן. עס איז אויך אַ ייִדישע שולע מיטן נאָמען "אינסטיטוטאָ אַלבערט איינשטיין", געגרינדעט אין 1957.

עס איז פאַראַן אַ נייע שול אין גואטעמאלא שטאָט פאַר אַ קליינער קהילה פון בערך 30 גואטעמאלאנער וואָס זענען לעצטנס קאָנווערטירט געוואָרן צו אידישקייט, אָבער די אַלטע קהילה אנערקענט זיי נישט און האָט נישט קיין קאָנטאַקט מיט זיי.

די ייִדישע פּרעסע איז כמעט נישט עקזיסטירט.

די ייִדישע קהילה אין גואטעמאלא האָט אָנגענומען עטלעכע קובאַנישע ייִדישע פּליטים, אָבער בכלל ווערט זי קלענער צוליב אַסימילאַציע און מיש־חתונה.

עס איז פאַראַן אַ קאָשרע געשעפט אין גואטעמאלא שטאָט און אַ כאַבאַד הויז וואָס גיט צו קאָשרע עסן. עס איז אויך אַ כאַבאַד הויז אין פּעדראָ לאַ לאַגונאַ וואָס האָט אַ קאָשרע רעסטאָראַן.

די ייִדישע קהילה אין גואטעמאלא האָט באַשאַפן אַ שטאַרק געפיל פון קהילה און פירן פריי אויס זייער גלויבן.

עס איז פאַראַן אַ פּראָיעקט מיטן נאָמען "הר כרמל" וואָס וועט צושטעלן אַ צענטער פאַר דער ייִדישער באַפעלקערונג און אויך אַ זיכער אָרט.

איינער פון די גרעסטע פּראָבלעמען וואָס די קליינע קהילה שטייט פאַר איז ווי אַזוי צו האַלטן און וואַקסן די ייִדישע באַפעלקערונג, ווייל נישט קיין נייע אידן קומען קיין גואטעמאלא און פיל יונגע אידן ציען זיך אַוועק צוליב באַגרענעצטע אַרבעטס־מעגלעכקייטן און אַ קליינעם "שידוכים־מאַרק".

באַציאונגען מיט מדינת ישׂראל

גואטעמאלא האָט טראַדיציאָנעל געהאַט אויסגעצייכנטע באַציִונגען מיט ישׂראל. אין 1947 איז גואטעמאלאס פאַרשטייער צו די פאַראייניקטע פעלקער, Jorge García Granados, געווען אַ מיטגליד פון דער יו־ען ספּעציעלער קאָמיסיע פאַר פּאַלעסטינע (UNSCOP) און האָט אַנערמידלעך געאַרבעט פאַר דער גרינדונג פון אַ ייִדישן שטאַט. גואטעמאלא איז געווען איינע פון די ערשטע לענדער וואָס האָבן אנערקענט ישׂראל אין 1948. גואטעמאלא איז אויך געווען דאָס ערשטע לאַנד וואָס האָט אריבערגעפירט איר אַמבאַסאַדע קיין ירושלים נאָך דער באַשלוס פון די פאַראייניקטע שטאַטן צו טאָן דאָס.

ביידע רעגירונגען האָבן זיך באַטייליקט אין פאַרשיידענע געמיינזאַמע פּראָיעקטן. ישׂראל האַלט אַן אַמבאַסאַדע אין גואטעמאלא שטאָט, און גואטעמאלא האַלט איר אַמבאַסאַדע אין ירושלים.

די פריִערע פּרעזידענטן פון גואטעמאלא, ווי Jimmy Morales און דער היינטיקער Alejandro Giammattei, האָבן אויסגעדריקט שטאַרקע שטיצע פאַר ישׂראל.

די ייִדישע קהילה אין גואטעמאלא ווערט גוט אויפגענומען, און אַנטיסעמיטיזם איז אַ זעלטענע דערשיינונג. גואטעמאלאנישע שולן האָבן אַ וואָך אין יאָר געווידמעט צו האָלאָקוסט־חינוך.

קאָנווערטירטע קהילות

עס איז פאַראַן אַ וואַקסנדיקע קהילה פון גואטעמאלאנער וואָס האָבן קאָנווערטירט צו אידישקייט. איין באַזונדערע גרופּע אין סאַן לוקאַס סאַקאַטעפּעקעז איז אָנגעשלאָסן צו סאַטמאַר־חסידות. זיי האָבן אָנגענומען פיל טראַדיציאָנעלע חסידישע מנהגים און רעדן ייִדיש.

עס איז אויך אַן אַנדערע קהילה פון קאָנווערטירטע אידן, מערסטנס פון עוואַנגעלישן הינטערגרונט, וואָס האָבן געפונען אַ וועג צו אידישקייט דורך זייער שטודיע פון דער ביבל.

לב טהור

די עקסטרעמע אולטראַ־אָרטאָדאָקסישע סעקטע לב טהור איז אויך געווען אַ צייט אין גואטעמאלא און האָט געצויגן קריטיק און באַשולדיקונגען וועגן קינדער־מיסברויך.

דרויסנדיגע לינקס

• גוואטעמאלע, קורץ שילדערונג און סטאטיסטיק אויף דער פאַקט־בוך אויף לענדער פון די CIA (ענגליש)
• Guatemala Military Guide, GlobalSecurity.org