דרעפט:יוצרות

פון המכלול
קפיצה לניווט קפיצה לחיפוש

יוצרות ווערן אנגערופן די פיוטים וואס מען זאגט דורכאויס דעם דאווענען אין באזונדערע געלעגנהייטן.

אין דער קלאסישער תקופה פון פיוט, האט זיך דער טערמין ׳יוצרות׳ באצויגן בלויז צו דעם פיוטים-סעריע פון די ברכות קריאת שמע. אבער אין די שפעטערדיגע דורות האט מען אנגעהויבן רופן אלע פיוטים מיט'ן נאמען יוצרות. אויפ'ן נאמען פון דעם ערשטן סעריע פיוטים, ס'איז אויך מעגליך אז דאס איז צוליב וואס גאנץ תפילת שחרית פלעגט גערופן ווערן "תפילת יוצר". [1]. אדער קרוב"ץ פארגרייזט פון קרובות דער פיוטים סעריע פון תפילה העמידה.

היסטאריע

עס איז נישט קלאר די אומשטענדן וואס עס האט צוגעברענגט צו אנהויבן פארפאסן פיוטים, וואס זאלן דינען אלס אלטערנאטיוו אדער צוגאב צום נוסח התפילה. לויט איין ווערסיע איז דאס צוליב א גזירה וואס האט פארבאטן צו לערנען תורה, האט מען אריינגעלייגט מאמרים און הלכות אין די נוסח התפילה.

די פיוטים וועגן אנגערופן מיט נעמען, באזירט אויפ'ן ארט אינעם סדר התפילה וואו עס איז אריינגעשטעלט.

יוצרות

אריגינעל האט זיך דער טערמין ׳יוצרות׳ באצויגן צו דעם פיוטים-סעריע פון די ברכות קריאת שמע. די פיוטים פון ברכות קריאת שמע זענען איינגעטיילט אין זיבן חלקים, און זיי ווערן אלע אנגערופן מיט'ן שם הכולל "יוצר" וואס איז אויך דער נאמען פונעם ערשטן טייל פון די סעריע; די ברכה פון יוצר אור.

די זיבן חלקים פון די "יוצר" סעריע זענען:

בעפאר קריאת שמע
א. יוצר - געזאגט אנהייב פון די ברכה יוצר אור, נאך די ווערטער "עושה שלום ובורא את הכל".
ב. אופן - געזאגט צווישן די פסוקים "קדוש" און "ברוך כבוד" [ביי די נוסח פון "והאופנים וחיות הקודש"].
ג. מאורה - געזאגט בעפאר'ן אויסלאז פון די ברכה "יוצר המאורות".
ד. אהבה - געזאגט בעפאר'ן אויסלאז "הבוחר בעמו ישראל באהבה", איידער קריאת שמע.
נאך קריאת שמע
ה. זולת - געזאגט נאך די ווערטער אֵין אֱ-לֹהִים זוּלָתֶךָ. געווענליך ענדיגט זיך עס מיט א בקשה אויף די גאולה, אזוי ווי די נושא פון דעם ברכה.
ו. דערנאך א פיוט וואס מען זאגט נאכ'ן פסוק "מי כמוכה" - געווענליך רעדט דער פיוט ארום איבער יציאת מצרים און שירת הים.
ז. גאולה - פאר'ן אויסלאז פון די ברכה "גאל ישראל". אין די קלאסישע תקופה פון פיוט הייבן זיך די סארט פיוטים אן מיט די ווערטער "ה' מלכנו...".

לויט געוויסע פיוט-פארשער[2] זענען די פיוטים אריגינעל פארפאסט געווארן צו זאגן אנשטאט די אלגעמיינע נוסח פון ברכות קריאת שמע, און דאס זעלבע מיט די ברכות פון שמונה עשרה, אבער נאך די קלאסישע תקופה פון פיוט איז דאס צוגעלייגט געווארן אלס הוספה צו דעם באשטימטן נוסח התפילה[3]. אין די אייראפעאישע קהילות איז דאס זאגן די פיוטים באטראכט געווארן וואלונטיריש; אין די קהילות פון אשכנז האט מען אנגעהאלטן דאס זאגן די פיוטים פון יוצר, אופן און זולת, און דאס איבריגע האט מען אויסגעלאזט.


דער יוצר האט גענאסן פון גרויס צירקולאציע בעיקר אין דער צווייטער תקופה פון מזרח'דיגער פיוט, דורכאויס תקופת הגאונים. פאראלעל צו די יוצרות, וואָס זענען געווען באשטימט פאר שחרית, זענען אויך אין דער צייט פארהאן פיוטים באשטימט צו באצירן די ברכות קריאת שמע פון מעריב. דער סארט פיוט האט אבער קיינמאל נישט ברייט אויסגענומען[מקור פארלאנגט].

קרובות

די פיוטים-סעריע וואס ווערט געזאגט דורכ'ן בעל תפילה, אינערהאלב די הויכע שמונה עשרה, ווערט אנגערופן קרובות (אין די ספרים פון מנהגי אשכנז ווערן זיי גערופן קרובץ). דער נאמען "קרובות" שטאמט ווארשיינליך אויפ'ן נאמען פונעם שליח ציבור, וואס מ'האט גערופן אין ארץ ישראל שפראך "קרוב"[4][5].

אין די קלאסישע תקופה פון פיוט זענען פארפאסט געווארן א גרויסע צאל סעריעס פון קרובות אויף ימים טובים, און ספעציעלע שבתים, און אויך אויף אלגעמיינע שבתים באזירט אויף די קריאת התורה פון די וואכעדיגע פרשה.

די קרובות זענען איינגעטיילט אין צוויי סארטן, באזירט אויפ'ן מנהג אין ארץ ישראל צו זאגן קדושה, בלויז ביי די הויכע שמונה עשרה פון שחרית אום שבת און יום טוב[6]. דעריבער זענען געווען צוויי סארטן סעריעס:

קדושתא - א פארצווייגטע און לענגערע סעריע, וואס אנטהאלט א סיסטעם פון פיוטים אויף די ערשטע דריי ברכות פון שמונה-עשרה, אריינגערעכנט די פסוקים פון קדושה (א שטייגער ווי די יוצר פון די ארבע פרשיות און ימים טובים).
דער סעריע פון קדושתא איז איינגעטיילט אין עטליכע חלקים.
א. מגן - געזאגט ביי די ערשטע ברכה פון מגן אברהם. דער אקראסטיך פון די ערשטע דריי פיוטים זענען אין אלגעמיין לויט א סיסטעם, צומאל איז דער ערשטער לויט א"ב, דער צווייטער תשר"ק דערנאך אלב"ם, צומאל איז די א"ב צעטיילט צווישן די ערשטע צוויי (א-ל, מ-ת) אדער אלע דריי (א-ל, מ-צ, צ-ת).
ב. מחיה - געזאגט ביי די צווייטע ברכה פון מחיה המתים.
דאן איז פאראן א לענגערע סעריע אלס אריינפיר צו דאס זאגן קדושה.
ג. משלש - דער ערשטער פיוט פון בעפאר קדושה. דער אויספיר פון דעם פיוט איז אלעמאל מיט'ן פסוק "ימלוך ה' לעולם", אדער "ואתה קדוש יושב תהילות ישראל". שפעטער איז געווארן איינגעפירט צו זאגן אלעמאל ביידע פסוקים.
ד. דער פיוט נאכ'ן משלש איז פון אן אנדער סארט ווי געווענליך, דאס געבוי איז צעשטרויבלט, מיט אומפינקטליכע שורות, און אלע ווערטער פונעם גאנצן פיוט זענען אויפ'ן זעלבן גראם. דער פיוט ענדיגט זיך מיט די ווערטער "קדוש", "נורא וקדוש" אדער "נורא ומרום וקדוש", וואס איז דורכאויס די דורות באשטימט געווארן אויף "חי וקיים נורא ומרום וקדוש". אין די קדושתאות פון ימים נוראים פעלט דער פערטער פיוט[7], לויט געוויסע מנהגים זאגט מען אנשטאט דעם דער פיוט "אתה הוא אלקינו".
ה. דער פיפננער פיוט, קען זיין פארשידנארטיג, ייני פלעגט אריינשטעלן אן עשיריה, א פיוט וואס דער אקראסטיך לויפט פון אות א' ביז י'[8]. ווידעראום רבי אלעזר הקליר פלעגט געווענליך לייגן א קיקלר געבוי, סטראפעס [-בתים] פון דריי שורות [-טורים] איטליכער און נאך יעדע דריי סטראפעס קומט א פזמון, אדער א רהיט. אלס אויספיר צו דעם פיוט זאגט מען דעם פארצייטישן תפילה פון "א-ל נא לעולם תוערץ".
ו. דינט אלס אריינפיר צום סילוק, און פלעגט ביי רוב פארצייטישע פיוטים זיין מיט א ארגאניזירטער פיוט. ביים קליר איז דאס עפ"י רוב געווען מיט א פזמון, בתים פון דריי שורות, און דערנאך א פזמון וואס פירט אויס מיט'ן ווארט "קדוש"[א], אדער אן עסתריוטא - בתים פון צוויי שורות גראמען, און דערנאך א דריטער גראם וואס ענדיגט זיך מיט "קדוש".
ז. רהיט - אן אריינפיר צו קדושה, און רעדט געווענליך איבער די מעלה פון די מלאכים און די גרויסקייט פון די אידן איבער זיי. זיי הייבן זיך מיטן ווארט "ובכן". אפטמאל ווערט דער רהיט זיך אנהייבן מיט א פסוק ("ובכן ויהי בשלם סוכו") און דער פייטן וועט דרש'ענען דעם גאנצן פסוק אין די רייע. אין געוויסע קדושתאות זענען די רהיטים אויסגעלאזט געווארן מיט די יארן, אבער אין די קאיר גניזה זעט מען אז זיי האבן עקזיסטירט.
ח. סילוק - דער אויספיר ווער פירט אריין צו די פסוקים פון "קדושה", ביי קליר אןו זיינע נאכפאלגער איז דאס דער לענגסטער פיוט פון אלע, און איז בכלל נישט געבויט מיט קיין ריטם פון א ליד. דער סילוק פלעגט דינען אלס אריינפיר צו די פסוקים פון "קדוש" און ברוך", אנשטאט די באשטימטע נוסח פון "כתר יתנו לך" אדער "נעריצך", דער חזן האט געזאגט דעם אריינפיר, און דער גאנצער קהל האט געענפערט צו אים מיט די פסוקים פון "קדוש" "ברוך" און ימלוך".
ט. דער סילוק האט זיך אריגינעל אריינגעצויגן אויך צווישן די פסוקים זעלבסט, אלס א פארברייטערטער אלטערנאטיוו צו די אלגעמיינע נוסח ("אז בקול רעש גדול" אדער "כבודו מלא עולם). אין די מאנוסקריפטן פון דער גניזה ווערן זיי אנגערופן אופנים. דער טייל פון די פיוטים זענען אבער מיט די צייט כמעט אינגאנצן פארגעסן געווארן, סיידן אין די קדושתאות פון ימים נוראים וואו עס איז פארבליבן דער פיוט "וחיות בוערות כגחלי אש".


שבעתא - א סעריע קורצע פיוטים אויף יעדן פון די זיבן ברכות פון די שבת'דיגע און יום-טוב'דיגע דאווענען (א שטייגער ווי די מוסף פאר פרשת שקלים, און פרשת החודש), וואס מען זאגט נישט קיין קדושה דערביי. צומאל האט עס אויך געקענט פארברייטערן מיט לענגערע פיוטים ביי טייל ברכות.

ווי אויך איז פארהאן די:

קדושת י"ח - וואס איז א צוזאמשטעל פון די צוויי דערמאנטע; געווידמעט פאר די תפילת שמונה-עשרה אין ספעציעלע טעג פון יאר וואס מען האט יא געזאגט דערביי "קדושה", א שטייגער ווי חנוכה[9], חול המועד און ראש חודש. דער ערשטער טייל פונעם געבוי פון די קדושתות י"ח זענען ענליך צו די פון די "קדושתא" נאר אויף א קורצערן פארמאט, און נאך "קדושה" איז דאס געבוי פונקט ווי אין די "שבעתא".

לויט טייל פארשער איז דער תפילה פון ישמח משה במתנת חלקו - וואס עפנט דעם צענטראלן טייל פון די שבת'דיגע שמונה-עשרה ביי שחרית - א טייל פון א "שבעתא" וואס איז אויסגעשטעלט לויט די סדר פון אלף-בית, און פארמאגט די אותיות יוד, כף און למד, נאך וואס די שטיקל פאר יעדן ברכה באשטייט פון דריי אותיות[ב][10].

מערבית

א סעריע פיוטים אויף די ברכות קריאת שמע פון מעריב, בעיקר פאר די יום-טוב'דיגע דאווענען.

די סעריע איז איינגעטיילט אויף זעקס חלקים: די ערשטע צוויי פאר די צוויי ברכות בעפאר קריאת שמע ("המעריב ערבים", און "אוהב עמו ישראל"); דערנאך דריי פיוטים פאר די ברכה פון גאולה, וואס איז איינגעטיילט אין דריי טיילן (צוערשט צוויי פסוקים: "מי כמוכה"[11] און " ה' ימלוך"[12] און דערנאך די ברכה פון "גאל ישראל"[ג]); און דערנאך א פיוט פאר די לעצטע ברכה ("השכיבנו").

סליחות און קינות

סליחות - זענען פיוטים וואס מען זאגט בעפאר און דורכאויס די ימים נוראים און ביי א תענית ציבור.

קינות - זענען פיוטים וואס מען זאגט אום תשעה באב צו קלאגן אויפ'ן חורבן בית המקדש.

אריגינעל זענען זיי אויך געווען טייל פון די "קרובות" סעריע פאר די שמונה-עשרה. אין א פאסט-טאג פלעגט מען מאריך זיין מיט מערערע פיוטים ביי די ברכה פון "סלח לנו" - "סליחות", און ביי די קרובות פון תשעה באב פלעגט מען מאריך זיין ביי די ברכה פון "בונה ירושלים". אין די שפעטערע תקופות איז געווארן איינגעפירט דאס צו זאגן נאך שמונה עשרה. און אזוי פירט מען זיך היינט אין רוב פלעצער.

הלכה'דיגער פאלעמיק

דאס זאגן יוצרות ביים דאווענען האט געשאפן אן הלכה'דיגער פאלעמיק, אויב דאס הייסט נישט קיין הפסק.

ביאורים

  1. ביי טייל פיוטים האט מען אויפגעהערט מיט די צייט צו זאגן דעם פזמון אינצווישן די בתים, און מען זאגט עס נאר אנהייב אין סוף
  2. די גירסא לויט זיי איז: ישמח משה במתנת חלקו כי עבד נאמן קראת לו / כליל תפארת בראשו נתת לו בעמדו לפניך על הר סיני / לוחות אבנים הוריד בידו וכתוב בהן שמירת שבת
  3. אדער "צור ישראל וגואלו" לויט נוסח ארץ ישראל

רעפערענצן

  1. זע צום ביישפיל, רש"י תענית ב: ד"ה הראשון "המתפלל תפילת יוצר"; לויפער הערה 7
  2. יצחק משה עלבאגען און נאך
  3. עזרא פליישער, 'לתפוצתן של קדושות העמידה והיוצר' תרביץ לח-ג (ניסן תשכ"ט), זייט 258, הערה 4
  4. ירושלמי ברכות א, ה; זע אויך כל בו, סימן יא
  5. לויפער, הערה 2
  6. געברענגט אין תוספות סנהדריין, לז: ד"ה מכנף, אין נאמען פון תשובת הגאונים
  7. זע רוקח, הל' ראש השנה, סימן ר, און נאך
  8. זע עזרא פליישר, שירת הקודש העברית בימי הביניים, ירושלים 1975, זייט 146
  9. מסכת סופרים, כ, ה
  10. מנחם זולאי; זעט אויספירליך ישמח משה – ברכה או פיוט?, אויף אתר הפיוט והתפילה
  11. ספר שמות, קאפיטל ט"ו, פסוק י"א
  12. ספר שמות, קאפיטל ט"ו, פסוק י"ח