רוי:היסטאריע פון די אידן

די היסטאריע פון די יידן גייט שוין אן כמעט פיר טויזנט יאר איבער דער גארער וועלט. די היסטאריע הייבט זיך אן מיט די אבות, אברהם, יצחק און יעקב.

תנ"ך יארן: פון אברהם אבינו ביז גלות בבל

די אבות

די גרינדער פון אידישן פאלק זענען די דריי אבות, אברהם, יצחק און יעקב, זיי ווערן באטראכט אלס די אבות און גרינדער פון אידישן פאלק. פון א געוויסן שטאנדפוקט איז אבער יעקב אבינו דער פאקטישער אנהויב פון אידישן פאלק, וויבאלד אנדערש פון אברהם און יצחק וועלכע האבן געהאט אויך אנדערע קינדער וואס זענען נישט א טייל פון אידישן פאלק, איז אבער יעקב אבינו געווען דער 'מבחר שבאבות' וויבאלד ער איז געווען 'מטתו שלימה' און אלע זיינע זין, די צוועלף שבטים, האבן צוזאמען אויפגעשטעלט דעם אידישן פאלק. דערפאר ווערט דאס אידישע פאלק אנגערופן אין תנ"ך אויף זיין נאמען, 'יעקב', און הויפטזעכליך 'ישראל', דער נאמען וואס גאט האט אים געגעבן נאכן אויפשטעלן די צוועלף שבטים, די גרינדער פון כלל ישראל. און 'ישראל' איז טאקע געבליבן דער צענטראלער און הויפט היסטארישע נאמען פון אידישן פאלק. סיי ישראל אליינס און סיי מיט פארשידענע צוגעבונגען ווי בני ישראל, עם ישראל, כלל ישראל און כנסת ישראל.

יוסף הצדיק, דער זון פון יעקב, פארנעמט אויך א פלאץ צווישן די גרינדער פון כלל ישראל. וויבאלד ער האט געגרינדעט צוויי שבטים, אפרים און מנשה, וועלכע ווערן פאררעכנט גלייך אויף גלייך מיט די אנדערע שבטים, די ברידער פון יוסף, דעריבער איז ער אין דעם הינזיכט פונקט ווי זיין פאטער יעקב. און נישט נאר כלפי די אייניקלעך פון אפרים און מנשה, נאר אפילו אן אנדערע, פון סיי וועלכע אנדערע שבט, קען זיך דערקלערן אלס אן אפשטאמיגער פון יוסף הצדיק און עס וועט נישט פאררעכנט ווערן אלס א ליגנט.

אנטוויקלונג אלס פאלק אין מצרים

אין יאר ב'רל"ח האט זיך יעקב אבינו מיט זיין גאנצער פאמיליע אריבערגעצויגן פון כנען קיין מצרים וואו זיי האבן זיך באזעצט אינעם פראווינץ גושן. אין מצרים האט זיך די משפחה פאראייניגט נאכדעם וואס יוסף איז שוין דארט געווען זייט צוויי און צוואנציג יאר פריער און האט שוין געהאט דארט צוויי זין. צוזאמען זענען זיי דעמאלט געווען זיבעציג פערזאן. אין לויף פון די קומענדע יארן זענען זיי זיך צואוואקסן אויף גאר א שנעלע ראטע, פארפלייצנדיג דעם גאנצן געגנט פון גושן מיט שווערע טויזנטער, ביז אז ביי יציאת מצרים, זענען זיי שוין געווען גענוג גרויס אין צאל צו קענען ווערן אנגערופן א פאלק. נאכדעם וואס משה רבינו האט זיי ארויסגעפירט פון מצרים אין יאר ב'תמ"ח האבן זיי זיך געציילט אויף אריבער זעקס הונדערט טויזנט, אריינרעכנענעדיג בלויז מענער צווישן צוואנציג און זעכציג יאר אלט.

אין ארץ ישראל

אין יאר ב'תפ"ט באלד נאך וואס זיי האבן צוזאמען מיט משה רבינו באזיגט די פעלקער אויף מזרח זייט פונעם טייך ירדן, האט זיי יהושע בן נון אריינגעפירט קיין כנען, און איבערגענומען דאס לאנד פון די זעקס פעלקער וואס זענען אויסגערעכנט אין די תורה אז זיי האבן זיך דארט געפונען. אנגעהויבן האבן זיי מיט יריחו, נאכפאלגנדיג מיט פילע אנדערע שטעט ווי זיי האבן אפגעהאלטן וואונדערליכע זיגן איינע נאך די אנדערע. ביז פערצן יאר שפעטער, אין יאר ב' תק"ג, האבן זיי שוין געהאט איינגענומען דאס מערהייט פונעם לאנד, און עס איז שוין געווען איינגעטיילט אויף צוועלף עקסטערע פראווינצן, פאר יעדן שבט זיינע אייגענע שטעט און זיין באזונדערע ווירטשאפט. צוויי און א האלב שבטים האבן זיך איינגעארדנט אויפן מזרח'דיגן זייט פונעם ירדן, און די איבעריגע ניין און האלב שבטים אויפן מערב'דיגן זייט. דאס גאנצע לאנד צוזאמען האט דאן באקומען דעם נאמען 'ארץ ישראל'.

דורכאויס די קומענדע עטליכע הונדערט יאר זענען זיי געווען געפלאגט פון פילע מלחמות מיט די ארומיגע פעלקער, ווי עמון, ארם און פלשתים. זיי האבן נישט פארמאגט קיין קעניג נאר אנשטאט זענען געווען די 'שופטים' וועלכע האבן נישט געהאט קיין פולקאמע אויטאריטעט אויפן פאלק. ביזן יאר ב'תתפ"ב ווען שמואל הנביא האט געזאלבט שאול המלך פון שבט בנימין אלס דער ערשטער קעניג איבערן גאנצן פאלק ישראל. צוויי יאר שפעטער, ב'תתפ"ד, איז דוד בן ישי, שאול'ס אן איידעם, ברייט באקאנט געווארן איבערן לאנד אלס דער צוקונפטיגער קעניג, נאכן געזאלבט ווערן דורך שמאול אויף גאט'ס באפעל. עטליכע מאנאטן דערויף איז שאול אומגעקומען אין א מלחמה מיט די פלישתים און דאן האט דוד איבערגענומען די מלוכה, צוערשט אין חברון, בלויז אויף זיין אייגן שבט יהודה, און זיבן יאר שפעטער איז ער געווארן קעניג איבערן גאנצן פאלק, אויף אלע שבטים. דעמאלט איז ער אריבער קיין 'ירושלים' וואס איז פארוואנדלט געווארן אלס דער הויפטשטאט פון ארץ ישראל.

דוד המלך האט געלעבט און איז געווען קעניג ביז דריי און דרייסיג יאר שפעטער, און דורכאויס זיין קעניגרייך האט זיך ארץ ישראל פיל אויסגעברייטערט, נאכדעם וואס ער איינגענומען און אנעקסירט פיל טעריטאריע פונעם דערנעבנדיגן ארם. דערנאך האט געקעניגט זיין זון שלמה, וועלכער האט אויפגעבויט דעם 'בית המקדש' אין ירושלים. אין זיין צייט איז דאס פאלק געווען ברום המעלות, ער האט געוועלטיגט איבער פילע פעלקער און לענדער, און די גאנצע וועלט איז געווען באצויבערט פון זיין אויסערגעווענליכן קלוגשאפט און פארשטאנד. נאך זיין טויט האט זיך דאס פאלק צוטיילט, בלויז די שבטים יהודה און בנימין זענען פארבליבן מיט רחבעם בן שלמה, און די איבעריגע צען שבטים האבן זיך אפגעטיילט און געקרוינט ירבעם בן נבט אלס קעניג אין שומרון. זינט דאן זענען זיי טאקע פארבליבן אלס איין פאלק, אבער מיט צוויי באזונדערע קעניגרייכן, מלכות יהודה און מלכות ישראל.

יהודה אלס דער צענטראלער שבט

אין יאר ג'ר"ה האט זיך געענדיגט דער 'מלכות ישראל', נאכדעם וואס די צען שבטים זענען פארטריבן געווארן פון ארץ ישראל דורך אשור. און אין ג'של"ח איז חרוב געווארן ירושלים צוזאמען מיטן ערשטן בית המקדש דורך בבל, און מיט דעם האט זיך געענדיגט דער 'מלכות יהודה'. זיבעציג יאר שפעטער האט זיך דאס מערהייט פון שבט יהודה, מיט א מינאריטעט פון עטליכע אנדערע שבטים, צוריקגעקערט קיין ארץ ישראל צוזאמען מיט עזרא הסופר, און זיי האבן אויפגעבויט דעם צווייטן בית המקדש וואס איז חרוב געווארן פיר הונדערט און צוואנציג יאר שפעטער דורך די רוימער.

נאכדעם וואס 'מלכות ישראל' איז פארטריבן געווארן, האט מען אנגעהויבן רופן דאס פאלק, 'יהודיים', וואס איז שפעטער פארוואנדלט געווארן אין אידיש אלס 'ייד', 'יוד' אדער 'איד', אויפן נאמען פון יהודה, וויבאלד זיי זענען פארבליבן די מערהייט אין ארץ ישראל, און זיי האבן זיך אומגעקערט פון גלות בבל קיין ארץ ישראל. כאטש עס זענען אויך געווען טיילן פון אנדערע שבטים, איז אבער יהודה פארבליבן אלס דער מערהייט און מערסט אנגעזעענע שבט. אויך זענען זיי נאך גלייך ביים אנהויב פון די אנטוויקלונג פון כלל ישראל געווען אנערקענט אלס דער פירענדע און צענטראלע שבט, דערפאר פאררופט זיך כלל ישראל אויף זיין נאמען. מען טרעפט שוין אז זיי ווערן אזוי אנגערופן אין ספר דניאל, 'גוברין יהודאין', און אויך אין מגילת אסתר, 'יהודיים' און מרדכי 'היהודי' (כאטש זיין אפשטאם איז פון שבט בנימין).

זעט אויך

• רשימה:די יידישע געשיכטע