רוי:סאטמאר שוהל ראדני
די סאטמאר שול אויף ראדני סטריט איז א גרויסע סאטמארער זאלי שול אין וויליאמסבורג, ברוקלין, ניו יארק, אויף דער גאס ראדני סטריט 152. די שוהל איז געווען די אפיציעלע גרויסע שוהל פון סאטמארער חסידים, וואס דארט האבן געדאווענט די פריערדיגע סאטמארער רבי'ס רבי יואל טייטלבוים זצ"ל און רבי משה טייטלבוים זצ"ל. היינט איז זי די שול פון רבי זלמן לייב טייטלבוים.
היסטאריע
אין שנת תרע"ח אין ערשטן יאר פון התייסדות ישיבה תורה ודעת, האט אויף דעם אדרעס 152 ראדני געוואוינט ר' אליעזר מאיר בלום (Lewis Bloom, פרעזידענט פון "קהל עדת ישרון אנשי לובץ" עלדרידזש סט. און פון "חברה בית אהרן אנשי ספרד" 233 סאוט 3) וואס האט געדינט אלס פרעזידענט פון "ישיבה תורה ודעת" אין אירע גרינדונג יארן, אין א נייעס באריכט זיינער צייט ווערט איבערגעגעבן אז ביי א באנקעט אין בלום'ס וואוינונג "זענען אריינגעקומען פיינע דאנעישאנס".[1]
תשכ"ח נאך יו"כ האט דער סאטמארער רבי רבי יואל טייטלבוים געזאגט אז מען מעג שוין בויען א נייע שוהל. די מימרא וואס האט זיך געדרייט אין גאס בשמו: "מער וויל איך נישט דאווענען און א האלץ קאמער"
די שוהל איז באנייט געווארן א' סליחות תשכ"ט.
אריינקומענדיג אין ביהמ"ד מצד דרום איז געשטאנען א האלצערנע שאנק דארט זענען געליגן די שבת'דיגע סידורים פאר די אידן מיט זיצן אויף די העלפט בית המדרדש, די גאר אלטע ברוינע לענגלעכיגע מיט א שטארקן סטעיפל און א דינע צוריסענע פאפירענעם דעקל (שפעטער האט מען דאס נאר אפירגענומען אין א יומא דפגרא), נאכהער זענען געווען די נייערע מער סקווער-סידורים אלע קאלירן; ברוינע בעיקר, בלויע און רויטע אויך, און אויך די ווייסע מיט די אכזריות'דיגע סטעיפל וואס האט פארמאכט דעם סידור מיט א ווילדקייט, נאר א דיקער שווארצער חומש מקראות גדולות נדבת רבי מאיר ישראל ורבי נפתלי "שנדבו מאה זאץ חומשים" דאס האט אראפגעהאלטן דעם סידור.
דער פאליש וואנט איז נישט געווען ריקעוודיג נאר הערמאטיש פארבויעט, אידן האבן געהאט מקום קבוע'ס ביים דאווענען אפי' שטיי-פלעצער, עס געדענקט זיך ווי היינט די צוויי בחורים זקנים וואס האבן געהאט זייער מקום קבוע אויף די שטיגן הארט ביים אריינקומען אויף דרום זייט.
בית שני איז נאך געווען א הויף מיט א שטיבל (שוין דערמאנט) אינעם קליינעם הייפל איז מען ארויס צו יזכור און געקוקט וואס דאס מנין אין אמשינוב האלט, אויך זענען צוויי פארענטשעס געווען דארט סטאנציאנירט. ווען קיין באווארפן איז נישט געווען האבן די אינגלעך דארט פארבראכט ביים ליינען.
בית קויפמאן קומה ראשון ושני, א באזונדערן חן, די פילע נשמה'ליך וואס האבן דארט געהאט זייער אכסניא, אברהמ'לע שטיינמעץ, איי האט ער געפירט דארט זיין מלוכה, די ביהכ"ס נאך נענטער צום טיר אויף די אנדערע זייט פון שפעטער, א קליינעם סינק אוטער די שטיגן, די שטיגן זעלבסט אויף ארויף מיט די שטיבל אויבן, א מין אנטיק, דארט אויבן האט ר' יעקב נחמי' ואחיו ר' וואלף געהאט זייער שיעור מיט שאר בשרם ר' וואלף ב"ר שיע הערש, ועוד ועוד.
א באנק איז געלאפן אן א רוקן אויף גאנצן לענג פונעם דרום און צפון וואנט, אויף די וואנט זענען געווען סטיקערס פאר די אידן וואס האבן געדינגען די זיצן פאר די הייליגע טעג, איבערן יאר האבן די אינגלעך דארט געשפילט "בענדל - איבערנעמען" און אויפגעגעסן די קאצקע ציקערליך און ראזשינקעס (נישט קיין גאנץ פעקל - א פאר שטיקלעך געמישט מיט פארוועלקטע פאפקארן און צודריקטע פרעצל) פון די באווארפן פעקליך, באווארפן חזקות נאר קינדער ממשפחת ... האבן געהאט זייערע פלעצער אויפן באנק, די איבריגע זענען געשטאנען אויף די שטיגן און געלאפן פון איין זייט צום אנדערן ווען די פרויען האבן געווארפן מצד השני "אינגעלע, גיב מיר א פעקעלע" שרייט יאנקל משה מיטן באסאווע שטימע, און ר' מרדכי לייבלער שפאצירט ארום דאס ס'מעדרעש מיט פארגלייזטע אויגן און א נישט-ניכטערן שמייכל.
דער פאליש מנין שבת ביים ליינען, הרב פישער ע"ה דער גבאי (שפעטער אויך פאנדרעיזער פאר חברה תהלים) דארט אין פאליש ביים ליינען האט געהערשט א געדרענג, נישט ווייניגער ווי אונטן ביי "רבי יעקל, א קעיקל" האלטנדיג די האנט צו קענען באקומען א פאר בראוני ברעקעליך פון ר' יעקל'ען.
די כהנא שטיבלעך אויבן, א סוגיא פאר זיך, די שיעורים דארט פון רבי שמואל זאנוויל, דער איד הרב וועזעל וואס טיילט פיינע טייע מיט עכטע לימאנע אריינגעדרוקט, אויך א ביהכ"ס מיט אלטע סינקס דארט אויבן מאחורי השטיבלעך, און א פריזשידער ביים אנקומען אויבן פאר די פינקע פנחס מיילעך ספאנדש קעיקס, היו ימים.
די שטיבלעך אונטן, חדר ג' איז געווען א שטיבל צום דאווענען אבער אויך אן עקסטענשאן צו די מקוה אין ביזי זמנים, די מקוה זעלבסט מיט ר' משה אפרימ'ען, די ריזיגע קעמליך און נעגל שניידערס אנגעבינדן אויף שעלפס וואס הענגען פון די ווענט מיט טשעינס, לעכעריגע האנטוכער וואס נעמען צוויי דערפון איז געווען פון די הארבסטע ראדני עבירות, דער שוויץ און די קולות פרייטאג נאכמיטאג, ר' מרדכי פאלאטשעק מיטן שטעקן "טובל'ען און ארויס", די עלטערע אידן ערנערן זיך אין בור, אוי די שווארץ/ווייסע ביהכ"ס דארט נעבן די שויערן מיט סטעינלעס ווענטליך און שוויציגע פלאשערס....
הויכע אלטע נעפ-מענשאן בענק אונטערן באלעמער דארט האט ר' יעקב משה געטיילט שמאלץ-הערינג ביי של"ס, קינדער האבן נאר באקומען צוויבל און אויך נישט מער ווי צוויי רעפטליך דווקא אויף א שלש סעודות בילקעלע, וואס איז געווען א קליין רינדעכיג טיייגעלע האלב געבאקן און רבי יחזקאל דער שמש ואחריו הי"ד יבלחט"א רבי שלמה טיילן אויס קאצקע געפילטע פישלעך, וואס יעדע קאצקעלע פאר זיך איז געווען קליין ווי טל ומטר אין א קליין סידורל ניטאמאל א פאר-ברכה האט מען געקענט מאכן דערויף.
די לעכעריגע פארקעי געאייגנט צו פארלירן קאגעליך, די פלאר וואס מען "אוילט" פאר פסח און פנחס מיילעך שטעלט ארויס שרייעדיגע ווארענעונגען דערוועגן, "אכטונג! די פלאר איז געאוילט!" איי איז דאס געווען אן הכנה צו פסח, גענוי ווי די צומאכערס ביי די עקן פון די בענק אלס הכנה צו די ימים נוראים.
ווען מען האט געבויט דעם בית המדרש איז די אראפגאנג געווען פארבויט מיט א ציגעלנע וואנט, די וואנט איז געשטאנען ביז ענדע זומער תשס"ח. אין יענע תקופה האט מען אנגעהויבן רענאווירן דעם בית המדרש, וואס האלט נאך אן ביז יעצט. דעלמאטס האט מען געריקט בית קויפמאן נענטער צום בית שני, און די ביה"כ האט מען געלייגט נענטער צום בית המדרש אריינגאנג. ווי אויך האט מען דאן אוועק גענומען דעם קאווע שטיבל וואס איז ביז דעלמאטס געווען פלאצירט בשכינות פון בית קויפמאן, און מען האט עס אריבערגעפירט נעבן די אריינגאנג אויף קיעפ סט (דארט ווי עס פלעגט זיין שלמה שמש'ס אפיס). אין יענע צייט האט מען איבערגמאכט דעם גאנצן שער הכניסה פון קיעפ סטריט. נדבת הרה"ח ר' ליפא קויפמאן הי"ו לשמה ולזכרה פון הרבנית הצדיקת אלטע פייגא טייטלבוים ע"ה. אויך האט מען דעלמאטס איבער געמאכט די גאנצע פאדלאגע פון בית המדרש, אינסטאלירט נייע שענק אויף צפון זייט לענגאויס דעם גאנצן היכל, געטוישט די פענסטער'ס פונעם מזרח וואנט, דעקארירט די ביעמס שטאנגען מיט פורניטשער האלץ, געטוישט די בענק.
סוף ווינטער תשע"ד האט מען איבערגעמאכט דעם גאנצן לאבי פון פארענט. אביסל פריער האט מען זיך גענומען צום אינטערשטן שטאק. דארט קוקט אויס האט מען יעדע פאר טעג געטוישט די בוי פלענער. אנגעהויבן האט זיך עס אום חנוכה צייט ווען מען האט איבערגעדעקט דעם גאנצן אינטערשטן שטאק מיט ביליגע סטיקי טיילס, און אויך גרעסער געמאכט דעם גאנצן אונטערשטן האלוועי. זומער ע"ד האט מען אין קארגע צוויי וואכן געגעבן א דריי ארום דעם גאנצן אויסשטעל אונטן, און אויפגעבויט צוויי שפאגל נייע פרעכטיגע חדרי תפלה. אינמיטן ווינטער תשע"ה האט מען אנגעהויבן בוי ארבעט ביי דער מקוה, אריינצונעמן דעם מקוה איד'ס שטיבל, אינאיינעם מיטן פארצימער פון דער מקוה וואו עס ליגן די האנטעכער, און עס פארוואנדלען פאר א נייע חדר התפילה. יענע וואך איז די מקוה שטיבל עמטליך אריבערגעפירט געווארן צו איר נייע לאקאציע, דארט וואו עס פלעגט זיין ביז יעצט די האלוועי לעבן די כלים מקוה, פלאז די פלאץ ווי עס פלעגט זיין די דרייעדיגע געט ארויס צוגיין פון מקוה.
ביז דאן איז געווען די סאטמאר שוהל אויף 550 בעדפארד, דער ארט ווי די הויז פונעם לעצטן סאטמארער רבי'ן, רבי משה טייטלבוים זצ"ל, האט געוואוינט, און היינט וואוינט דארט דער סאטמארער רבי ר' זלמן לייב.
זייט דער סאטמארער מחלוקה, איז די אייגנטומערשאפט אין פירערשאפט פונעם ביהמ"ד געווען אונטער קריגערייען, ביז עס איז אנגעקומען צום גויאישן געריכט, און ר' זלמן לייב האט געוואונען, דעריבער איז זי היינט א זאלונישע שוהל.
די אהרונים האבן זיך געבויט א אייגענע שוהל וואס איז אויף 13 און 14 הופער סטריט.
לינקען
דאס איז נישט קיין המכלול ארטיקל, בלויז עפעס וואס ליגט דא ביז עס וועט ערזעצט ווערן מיט בעסערס. שרייבט עס איבער!
- ↑ "אחרון של פסח נדרים פיר ישיבת תורה ודעת", דער מארגען זשורנאל, אפריל 2, 1918