רוי:אידישע דיאלעקטן

די יידישע שפּראַך איז געווען פּאָפּולער צווישן די אידן אין אַ סך לענדער אין אייראָפּע, און דערפאַר האָבן זיך אַנטוויקלט אַ ריי מינים יידישע דיאַלעקטן, אַריינגערעכנט די היינט־צייטיקע פּוילישער, אוקראַאינישער און ליטווישער דיאַלעקטן. עס האָט זיך אַנטוויקלט און שפּעטער באַקומט אַ גרויסע שטיצע פון יידישע לינגוויסטן און לערער אַ כלל שפּראַך, וואס אבער דער המון עם האט קיינמאל נישט אנגענומען.

קלאַסיפיקאַציע

די צוויי הויפּט־צווייגן יידישע דיאַלעקטן זענען מזרח און מערב יידיש. אינעם מזרח יידיש זעט מען צוויי קלאָרע גרופּעס דיאַלעקטן: אַ דרומדיקע (אַ מאָל גערופן "u־דיאַלעקט") און אַ צפונדיקע ("o־דיאַלעקט"). די ערשטע שליסט איין די צוויי מערסטן פאַשפּרייטע דיאַלעקטן: צענטראַל־מזרח יידיש ("פּויליש") און דרום־מזרח ("אוקראַיניש"). בשעת די צפונדיקע גרופּע ("ליטוויש") ווייזט אויך אַ ריי סובדיאַלעקטן.

מערב יידיש איז אַ ניט־האָמאָגענע גרופּע פון דיאַלעקטן, וואָס האָבן פון היסטאָרישן קוקווינקל באַקומען זייער ענלעכקייט שפּעטער. מען האָט געהאַט אַ מעגלעכקייט צו אינטערוויואירן נאָר די לעצטע רעשטלעך רעדער, אָבער מיט דער הילף פון ליטעראַרישע מקורים זענען די פּרטים פון אינעווייניקסטע סיסטעם מערבדיקע דיאַלעקטן אַנטדעקט געוואָרן. מערב יידיש טיילט מען אויף צוויי חלקים: אַ דרומדיקן און אַ צפונדיקן. צו דער דרומדיקער טייל געהערן דרום־מערב יידיש, צום בעסטן באַוואוסט פון עלזאַס און דער שווייץ, און צענטראַל־מערב יידיש. דער צפונדיקער חלק איז צפון־מערב יידיש, וואָס איז באַוואוסט פון נידערלאַנדן און נידערדייטשלאַנד.

די דאָזיקע שלאַנקע שיטה ווערט אָבער קאָמפּליצירט מיט באַשריבענע צווישן־ און מיש־דיאַלעקטן. חוץ דעם, דרום־מזחר יידיש אַליין באַווייזט עטלעכע היבריד־שטריכן צווישן צענטראַל־מזרח יידיש און צפון־מזרח יידיש.

מערקצייכנס אין יידישע דיאַלעקטאָלאָגיע

די פאַרשיידנקייט פון די שפּראַך מינים באַרירט אַלערלייע לינגוויסטישע אַספּעקטן: לעקסיק, פאָנעטיק, מאָרפאָלאָגיע און סינטאַקסיס. דער מערסטן קלאָרער אונטערשייד צווישן מזרח און מערב איז די קאָמפּאָזיציע פון שפּראַך־חלקים: אַ שטאַרקער סלאַווישער קאָמפּאָנענט אין מזרחדיקע דיאַלעקטן, וואָס כמעט פעלט אין מערבדיקע דיאַלעקטן, און די באַמערקלעכע פאַרגרעסערונג פון ווערטער, וואָס שטאַמען פון לעזישע שפּראַכן, אויף מערב. דער הויפּט־עיקר פאַר דער קלאַסיפיקאַציע פון דיאַלעקטן איז אָבער פאָנעטישע פיל־מיניקייט אין וואָקאַלן און צור טייל אויך קאָנסאָנאַנטן.

וואָקאַליזם

דער וואָקאַליזם פון יידיש באַווייזט געזעצמעסיקע אַלטערנאַציעס אין אַלע דיאַלעקטן. דאָס הייסט אַז מען קען קעגנשטעלן די וואָקאַַלן אין באַטאָנטע טראַפן צווישן דיאַלעקטן, הגם די קאָנקרעטע רעאַליזאַציע פון אַ וואָקאַל וואַריאירט פון דיאַלעקט צום דיאַלעקט. די אופנים צו דעפינירן די דאָזיקע דיאַפאָנעמען קענען זיין דיאַכראָנישע (באַזירנדיק אויף פאָרשטעלונגען וועגן קדמון־וואָקאַליזם) אָדער סינכראָנישע (באַזירנדיק אויף וואַריאַביליטעט, וואָס מען זעט אין די דיאַלעקטן). די ערשטע זענען אָפּהענגיק פון אַ היסטאָרישער רעקאָנסטרוקציע און בכן היינט ניצט מען די סינכראָנישע סיסטעם און נאָר דאַן מאַכט אַ רעקאָנסטרוקציע פונעם פריערדיגן וואָקאַליזם. ס'איז צוויי נוסחאות וויאַזוי צו באַצייכענען די וואָקאַלישע דיאַפאָנעמען. מאַקס וויינרייך, וואָס האָט פּרובירט צו אַנטוויקלען אַ דיאַכראָנישע סיסטעם, האָט דעפינירט צוויי עיקרים צו טיילן די וואָקאַלן: לערכדיקע קדמון־רעאַליזאַציע (A, E, I, O, U אין זיין סיסטעם) און היסטאָרישע באַזונדערקייטן:

• 1: וואָקאַלן וואָס זענען געווען און געבליבן קורץ;
• 2: וואָקאַלן וואָס זענען געווען און געבליבן לאַנג (אין דיאַלעקטן מיט לענג דיפערענצירונג);
• 3: לכתחילה קורצע וואָקאַלן, וואָס זענען פאַרלענגערט געוואָרן;
• 4: היסטאָרישע דיפטאָנגען;
• 5: ספּעציעלע גרופּע.

לויט דער וויינרייכס סיסטעם שרייבט מען, למשל, אַז "A₁"־וואָקאַל רעאַליזירט זיך ווי a אין אַלע יידישע דיאַלעקטן אויסן דרום־מזרח יידיש.

די אַנדער סיסטעם באַצייכענונגען (פאָרגעשלאָגן דורך מיכל הערצאָגן) איז בכלל מסכים מיט דער ערשטער, אָבער די וואָקאַל איכותן ווערן באַצייכנט דורך נומערן: A = 1, E = 2, I = 3, O = 4, U = 5. די קאָנקרעטע דיאַפאָנעם רעאַליזאַציע שרייבט מען אין קליינע אותיות מיט די צוויי נומערן אין סובסקריפּט: לדוגמא, a₁₁ אין אַלע דיאַלעקטן, אויסן דרום־מזרחדיקן, וואו דער וואָקאַל איז ɔ₁₁.

דער כמות דיאַפאָנעמען אין דער סינכראָנישער סכעמע איז קלענער איידער אין וויינרייכס שיטה, היות עטלעכע דיאַפאָנעמען פעלן אין דיאַלעקטן (די, וואָס זענען אַ פּנים צונויפגעגאָסן מיט אַנדערע דיאַפאָנעמען אין פּרע־ אָדער קדמון־יידישע תקופות).

די רעאַליזאַציעס פון דיאַפאָנעמען אין יידישע דיאַלעקטן זענען אַזוינע:

וואָקאַל באַצייכענונגען

מערב יידיש

מזרח יידיש

דוגמאות פון די צוויי הויפּט־חלקים

הערצאָגס

וויינרייכס

דרום־

צענטראַל־

צפון־

צענטראַל־

דרום־

ליטוויש

קורלענדער

כלל יידיש

בינע־אויסשפּראַך

סעמיטישער

דייטשישער

11

A1

a

a

a

a

a/ɔ

a

a

a

a

חזיר, ים, כלה

אַלט, גאַסט, זאַלץ

21

E1

ɛ

ɛ

ɛ

ɛ

ɛ

ɛ

ɛ

ɛ

ɛ

אמת, אפשר, גט

געלט, העלפן, נעמען

31

I1

i

i

i/ɛ

i

ɨ/i

i

i

i

ɨ

טיפּש, כישוף, מדבר

דין, זילבער, פיש

41

O1

ɔ

ɔ

ɔ

ɔ

ɔ

ɔ

ɔ

ɔ

ɔ

חגא, חכמה, יום־טוב

וואָך, וואָלף, אָקס

51

U1

u

u

o

i

ɨ/i

u

u

u

ɨ

חוצפּה, שותפות, שטות

הונט, פרום, קומען

12

A2

oː/ɔu

oː/uː

oː

uː/u

u

ɔ

oː

ɔ

u

סכנה, פּנים, פּרנסה

בלאָזן, יאָר, נאָדל

22

E2

ɛj

eː

ɛj

aj

ej

ej

ej

ej

ej

חלק, ספר, שדים

אייביק, אייזל, ווייטיק

32

I2

iː

iː

iː

iː

i

i

iː

i

i

בקיאות, מיאוס, נביאים

בריוו, גיסן, זיס

42

O2

ɔu

oː

ɔu

ɔj

ɔj

ej/eu

øy

ɔj

ɔj

סוחר, שוטה, שׂונא

ברויט, גרויס, וווינען

52

U2

uː/y/yː

uː

uː

iː

i

u

uː

u

i

בושה, נבואה, רפואה

בוך, ברודער, שול

13

A3

aː

aː

oː

uː

u

ɔ

oː

ɔ

u

קיין

באָרד, באָרוועס, פאָרן

24

E4

aː

aː

aː

aj

ej

ej

ej

ej

ej

קיין

איינס, גלייבן, פלייש

34

I4

aj

əj

ɛj

aː

a

aj

aj

aj

aj

דאגה, מעשה, דהיינו

בייטן, פיין, צייטן

44

O4

aː

aː

aː

ɔj

ɔj

ej/eu

øy

ɔj

ɔj

קיין

בוים, דערלויבט, קויפן

54

U4

ɔu

əu

ɔu

oː/ou

u/uj/ɔj

ɔj/uj/eu

au

ɔj

ɔj

גוי

בויך, בויען, פויל

25

E5

eː/ɛj

eː/iː

eː

ej

ej/ɨ/i

ɛ

eː

ɛ

ej

טבע, פּלא, רגע

זען, מער, קעז

ליטווישער דיאלעקט

ליטווישער יידיש

• אָ רעדן די ליטוואַקעס אַרויס o; אַזוי איז אויך באַשטימט אין דער כלל שפּראַך.
• xוי רעדן זיי אַרויס ey אָדער oy; למשל "ברויט" רעדן זיי אַרויס breyt אנדערש ווי דער כלל שפּראַך האָט באַשטימט: xוֹי און ניט איי (broyt). זיי דארפן זיך לערנען צו אָפּטיילן בעיקר צווישן אַזעלכע ווערטער וואָס האָבן אַן אַנדער משמעות, ווי למשל: טויג קעגן טייג, וואוינט קעגן וויינט אד"גל )
• וּ רעדן זיי אַרויס u; אַזוי איז אויך באַשטימט אין דער כלל שפּראַך.
• זיי ניצן שטענדיק דעם פרעפיקס "צו", למשל "צורייסן" אַנדערש ווי דער כלל שפּראַך האָט באַשטימט "צערייסן".
• אָנשטאָט "דיך" און "מיך" זאָגן זיי "דיר" און "מיר"
• נישטאָ קיין לשון־סתם — אַלע סובסטאַנטיוון זענען אָדער מענלעך אָדער ווייבלעך

פּוילישער דיאַלעקט

• אַחוץ די קורצע וואָקאַלן זענען דאָ אויך לאַנגע וואָקאַלן. למשל מיין רעדן זיי אַרויס מאַאַן מיט אַ לאַנגן פּתח.

די כלל שפּראַך

כלל שפראך

זעט אויך

• יידישע אויסלייגן

רעפערענצן

דער בלאט קומט פון יידיש-וויקיפעדיע.
אריגינעלער בלאט • ערלויבעניש cc-by-sa 3.0.

דאס איז נישט קיין המכלול ארטיקל, בלויז עפעס וואס ליגט דא ביז עס וועט ערזעצט ווערן מיט בעסערס. שרייבט עס איבער!