אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "דרעפט:בראשית רבה"
(←לשון: רעדאגירונג) |
(←תיארוך: רעדאגירונג) |
||
| שורה 31: | שורה 31: | ||
די שפראך פון מדרש בראשית רבה איז לשון הקודש געמישט מיט [[גליל-אראמיש]] און עס זענען אויך אינטעגרירט ווערטער פון [[גריכיש]]{{הערה||שם=צונץ 77}}. זיין שפראך איז ענליך צו די שפראך פון ויקרא רבה, שפראך פון תלמוד ירושלמי און פרקי דרבי אליעזר. די שפראך איז זייער בתמצית. | די שפראך פון מדרש בראשית רבה איז לשון הקודש געמישט מיט [[גליל-אראמיש]] און עס זענען אויך אינטעגרירט ווערטער פון [[גריכיש]]{{הערה||שם=צונץ 77}}. זיין שפראך איז ענליך צו די שפראך פון ויקרא רבה, שפראך פון תלמוד ירושלמי און פרקי דרבי אליעזר. די שפראך איז זייער בתמצית. | ||
== | ==דאטע== | ||
די פארשער דאטומירן די צייט ווען בראשית רבה איז פארפאסט געווארן צווישן די פערטע און זעקבטע יארהונדערט. פון באטראכטן די חכמים וואס ערשיינען אין אים קען מען זען אמוראים פון ארץ ישראל וואס זענען דאטומירט אויף ענדע פערטע יארהונדערט, און אביסל אמוראים פון בבל פון דריטן יארהונדערט. דעריבער איז אפגעמאכט ביי די פארשער אז דער מדרש איז אן ארץ ישראליגער. כמו כן אישוש נוסף לקביעה מגיע מהשפה בה הוא כתוב עברית מעורבת עם ארמית גלילית, המכילה הרבה ביטויים [[יוונית|יווניים]]. המדרש כנראה שאב חלק ממקורותיו מן [[התלמוד הירושלמי]] ומתוארים בו אירועים שיכלו להתרחש רק בימי הקיסר [[יוליאנוס]], וגם עליהן מעיד המחבר כי הם כתובים מפרספקטיבה של זמן מהמאורע. נוסף על כל אלה ישנן עדויות כי המחבר היה מודע ל[[אבות דרבי נתן]] - וכן את [[סדר אליהו]].{{הערה||שם=צונץ 77}} כמו כן מלבד שישה מקומות וכמה הגהות מציין צונץ כי אין תוספות מאוחרות{{הערה||שם=צונץ 78}}. | |||
=== בראשית רבה על פרשת ויחי === | === בראשית רבה על פרשת ויחי === | ||
רעוויזיע פון 11:28, 26 אקטאבער 2023
בראשית רבה איז א מדרש אגדה פון די צייטן פון די אמוראים אויף ספר בראשית, וואס איז פארבריצירט געווארן אין ארץ ישראל אין איז רעדאגירט געווארן אדער אינעם פערטן יארהונדערט [1] אדער אינעם 5'טע יארהונדערט[2] אדער אינעם זעקסטן[3]. ווערט אויך אנגערופן "אגדת ארץ ישראל". לויט די פארשערין ע. רייזל איז די מדרש די אנגעזעענסטע פון אלע מדרשים פון די אמוראים.[4] די ענדע פונעם מדרש איז לכאורה א שפעטערדיגע צוגאב וואס איז איינגעוויקלט געווארן צוזאמען מיט די אריגינעלע מדרש רבה ארום די 11'טע אדער 12'טע יארהונדערט [5].
נאמען פון מדרש
דער נאמען פונעם מדרש האט אפאר מעגליכע קוועלער. דער פארשער י.ל. צונץ האט געברענגט די מעגליכקייטן אז זיין נאמען האט אין אנהייב געקומען פון די ערשטע פרשה: "רבי הושעיה רבה פתח", און שפעטער איז עס פארקורצט געווארן אויף בראשית רבה. דערנאך שלאגט פאר צונץ אז די זאך איז פארגעסן געווארן, און עס איז געווארן נארמאל צווישן ציבור אז די נאמען פון מדרש קומט ארויסדרוקן דער פאקט אז ער איז א גרויסער פירוש פארן 'חומש בראשית'[6]. א.ה. וייס און ח. מאק האבן געשאצט אז די נאמען איז געשאפן געווארן כדי אפצוטיילן מדרש רבה פון אן אנדער מדרש, מער א פריערדיגער, וואס איז געווען קלענער[4].
שטריכן
געבוי און אינהאלט
מדרש בראשית רבה איז איינגעטיילט אין הונדערט פרשיות. א מערהייט פרשיות שטימען צו די אפענע און פארמאכטע פרשיות פון די תורה וואס געפינט זיך היינט אין אונזערע הענט, דעריבער איז די אלגעמיינע שאצונג אז דאס צוטיילן די פרשיות איז אפהענגיג אין די פרשיות פון די תורה. דאס טראץ וואס די איינטיילונג פון די פרשיות וואס איז אנגענומען היינט שטימט נישט הונדערט פראצענט מיטן איינטיילונג אין בראשית רבה. פון סטרוקטור זייט, יעדע פרשה ערהאלט על פי רוב א סעריע פון פתיחתאות, און דערנאך דרשות אויף א רייע פסוקים נאכאנאנד, און צומאל איז אויך דא א פארענדיג ווארט ענדע פרשה. רוב פרשיות זענען געבויט פון צוויי דריי פתיחתאות, אבער עס זענען פארהאן אפאר פרשיות וואס פאנגען זיך אן אן קיין פתיחתא[3]. דער פארענדיגן די פרשה קען זיך אויסדריקן מיט אפאר צורות אבער על פי רוב וועט דאס ערהאלטן אדער דברי פורענות אדער א גוטע זאך. צומאל, אנשטאט צו ענדיגן מיט עפעס א ווארט וועט די פרשה זיך ענדיגן מיטן פסוק וואס הייבט אן די קומענדיגע פרשה. נאך א כאראקטער פון בראשית רבה איז די ערשיינונג פון דאפלטקייט. די ערשיינונג איז געווען צושפרייט צווישן די תלמודים און די מדרשים פון תנאים, און אין איר ראם קען מען טרעפן דרשות וואס ווארן איבערגעחזרט אין צוויי דריי פארשידענע פלעצער אינעם טעקסט. אזוי אויך ווערן די דרשות קאפירט ווארט ביי ווארט אויך אויב נאר א טייל פון די דרשה פאסט צו די נייע פלאץ. צומאל קען מען געפינען דרשות וואס זענען געדאפלט ביי א פלאץ וואס עס פאסט נישט אריין קאנסעפטיש, און די פארשער מוטשען זיך דערויף. דערפאר איז די טעמע פון די דאפלטע דרשות אויך היינט א אביעקט אונטער פארשונג.
די פתיחתאות
דער מדרש פירט זיך צו אנפאנגען די פרשות מיט א געבוי וואס ווערט אנגערופן פתיחתא - א פארמאכטע געבוי, פון ליטעראטורישער קוק, וואס שטייט פאר זיך. אין א קלאסישע פתיחתא פארבינדט מען צווישן א ווייטער פסוק מיט א פסוק וואס מען ערקלערט אין די פרשה. דער ווייטער פסוק וועט מען געווענליך נעמען פון תהילים אדער פון אנדערע ספרים פון כתובים, און נאר אין איינציגע פאלן קען מען טרעפן פתיחתאות וואס פאנגען אן מיט א פסוק פון די תורה וואס איז נישט שייך צו די פרשה[7]. דאס פארבינדונג אליין טוט דער דרשן דורך היקשים, ווערטער שפילערייען און משלים אוועקשטעלנדיג זיינע רייד אויף פסוקים פון תנ"ך. די פתיחתא פאנגט זיך אן צומאל מיט דירעקטע טערמינען ווי: "רבי האט אנגעפאנגען.... ער האט אנגעפאנגען און געזאגט" ("ר' פתח.... פתח ואמר"), "עס שטייט געשריבן" ("כתיב") אדער "דאס מיינט דער פסוק", ("הדא הוא דכתיב"), און צומאל פאנגט דאס אן גלייך מיט צוגלייכן די פסוקים. אויסער די קלאסישע פתיחתאות קען מען אויך באמערקן אביסל דרשות וואס זענען קיילעכיג באהאפטן, דאס מיינט, די דרשות וועלן ביים ענדע זיך צוריקערן צום ערשטן פסוק וואס מיט אים האט מען אנגעפאנגען, און נישט אזוי ווי די אנדערע פתיחתאות וואס ענדיגן מיט א פסוק פון די פרשה וואס מען באהאנדלט יעצט.
אין בראשית רבה וועט די פתיחתא אליין נעמען א קליין טייל פון די דרשה, און אין רוב פאלן וועט זי זיין אנאנים. דערפאר וועט על פי רוב די פתיחתא אנפאנגען גלייך מיטן צוגלייכן פסוקים[8][9]. לויט א מערהייט פארשער, געווענליך איז די מקור פון די פתיחתאות נישט אין בית המדרש אדער בית הכנסת וואס דארט זענען זיי געשריבן געווארן[8], אבער עס איז פארהאן א קאנצענזוס אז א טייל פון זיי זענען יא אטענטישע דרשות פון די חכמים וועס ווערן דערמאנט אין די דרשה, וואס זענען געזאגט געווארן אלס פאשידענע צושטאנדן[1]. דאקעגן, דער פארשער י. היינמן טענהעט אז אלע פתיחתאות זענען גאשאפן געווערן פון א שמועס צווישן דרשן און קהילה, און ווי א באווייז לייגט ער פאר די געדרייעכטצער וואס דער דרשן איז געצווינגען צו דורכפירן כדי צו פארבינדן צווישן די פסוקים וואס האבן נישט קיין שייכות איינער צום צווייטן. לויט אים, ווען די פתיחאות וואלטן געווען אן אייגענע ערפינדונג, וואלט דער דרשן נישט אויסגעקליבן פסוקים וואס זייער קשר איז אזוי שוואך.
א ביישפיל צו א רעפרעזענטירטע פתיחתא:
"וַיִּיצֶר ה' אֱלֹקִים" (בראשית ב, ז), כְּתִיב (משלי כט, ד): "מֶלֶךְ בְּמִשְׁפָּט יַעֲמִיד אָרֶץ וגו' ", מֶלֶךְ זֶה מֶלֶךְ מַלְכֵי הַמְלָכִים הַקָּדוֹשׁ בָּרוּךְ הוּא, בְּמִשְׁפָּט יַעֲמִיד אָרֶץ, שֶׁבָּרָא אֶת הָעוֹלָם בַּדִּין, שֶׁנֶּאֱמַר (בראשית א, א): "בְּרֵאשִׁית בָּרָא אֱלֹקִים". (משלי כט, ד): "וְאִישׁ תְּרוּמוֹת יֶהֶרְסֶנָּה", זֶה אָדָם הָרִאשׁוֹן שֶׁהָיָה גְּמַר חַלָּתוֹ שֶׁל עוֹלָם, וְנִקְרֵאת חַלָּה תְּרוּמָה, שֶׁנֶּאֱמַר (במדבר טו, כ): "רֵאשִׁית עֲרִסֹתֵכֶם וגו' ", אָמַר רַבִּי יוֹסֵי בֶּן קְצַרְתָּה, כָּאִשָּׁה הַזֹּאת שֶׁהִיא מְשַׁקְשֶׁקֶת עִסָּתָהּ בַּמַּיִם וְהַגְבָּהַת חַלָּתָה מִבֵּנְתַיִם, כָּךְ בַּתְּחִלָּה וְאֵד יַעֲלֶה מִן הָאָרֶץ וגו', וְאַחַר כָּךְ "וַיִּיצֶר ה' אֱלֹקִים וגו' ".[א]
— בראשית רבה יא א
די פתיחתא איז א זעלבסטענדיגע שטיקל פון ליטעראטורישע קוק, מען קען מערקן איר שטארקע קאמפרעשע, און אז עס איז נישט געצייכנט דער דורש הפתיחתא. אזוי אויך, קען מען זען די פסוק פון בראשית אנפאנג פרשה, דענאך די פארבינדוגס ווארט "עס שטייט געשריבן" ('כתיב'), און דעמאלט די פסוק פון משלי. דער דרשן פאנגט אן מיטן פארבינדונג פראצעדור: אנהייב באווייזט ער אז אין משלי רעדט מען נישט פון א מלך בשר ודם ווייל אויב יא וואלט געקענט שטיין "דבר במשפט יעמיד ארץ", נאך די מסקנא קען מען זאגן אז גאט האט באשאפן די וועלט מיט 'משפט' דאס מיינט מיטן כוח הדין. כוח הדין איז א שווערער לשון און אין אלגעמיין אין חז"ל רופט מען דאס שם אלוקים, און ער ווייזט אויף פון א פסוק אין בראשית אז טאקע ביי די בריאה שטייט שם אלוקים וואס סימבאליזירט א לשון תקיפה. דערנאך פאבינדט דער דרשן צו אדם הראשון מיט דעם וואס ער איז שטארק געשטראפן געווארן וויבאלד ער איז געווען די עק פון די חלה פון די וועלט, דאס מיינט דער בעסטער חלק פון די וועלט. און פון דא זעט מען אז בעפאר גאט האט באשאפן דעם מענטש איז דאס געווען אין א פראצעדור אזוי ווי באקן חלה, פון מישן די פארע וואס גייט ארויף פון ערד מיט די זאמד[10]. נאכן פארשטיין די פראצעדור פונעם פארבינדן קען מען זען די געדרייעכצער וואס דער דרשן גייט אריבער דורכאויס די דרשה כדי צו פארבינדן צווישן די פסוקים.
מדרש פרשני
מדרש בראשית רבה איז א מדרש פרשני, דהיינו, ער טייטש יעדע פסוק איינס נאכן צווייטן, און זיין סטרוקטור איז צאמגעפרעסט אזוי ווי די מדרשי הלכה פון די תנאים, אבער אנדערש ווי זיי ערהאלט ער כמעט נישט קיין הלכות. דער פירוש איז נישט איין סארט טעמאטיק און עס קען זיין פארישדענע פירושים וואס שטימען נישט איינס מיטן צווייטן, און אויך פארשידענע פתיחתאות וואס זענען זיך סותר. צום ביישפיל:
"וַתֹּאמֶר הָאִשָּׁה אֶל הַנָּחָשׁ" (בראשית ג, ב), וְהֵיכָן הָיָה אָדָם בְּאוֹתָהּ שָׁעָה, אַבָּא בַּר קוֹרְיָיה אָמַר נִתְעַסֵּק בְּדֶרֶךְ אֶרֶץ וְיָשַׁן לוֹ. רַבָּנָן אַמְרֵי נְטָלוֹ הַקָּדוֹשׁ בָּרוּךְ הוּא וְהֶחֱזִירוֹ בְּכָל הָעוֹלָם כֻּלּוֹ, אָמַר לוֹ כָּאן בֵּית נֶטַע, כָּאן בֵּית זֶרַע, הֲדָא הוּא דִכְתִיב (ירמיה ב, ו): בְּאֶרֶץ לֹא עָבַר בָּהּ אִישׁ וְלֹא יָשַׁב אָדָם שָׁם, לֹא יָשַׁב אָדָם הָרִאשׁוֹן שָׁם.[ב]
וּמִפְּרִי הָעֵץ אֲשֶׁר בְּתוֹךְ הַגָּן וגו' וְלֹא תִגְעוּ בּוֹ (בראשית ג, ג), הֲדָא הוּא דִכְתִיב (משלי ל, ו): אַל תּוֹסְףְ עַל דְּבָרָיו פֶּן יוֹכִיחַ בְּךָ וְנִכְזָבְתָּ. תָּנֵי רַבִּי חִיָּא שֶׁלֹא תַעֲשֶׂה אֶת הַגָּדֵר יוֹתֵר מִן הָעִקָּר שֶׁלֹא יִפֹּל וְיִקְצֹץ הַנְּטִיעוֹת. כָּךְ אָמַר הַקָּדוֹשׁ בָּרוּךְ הוּא (בראשית ב, יז): "כִּי בְּיוֹם אֲכָלְךָ מִמֶּנּוּ וגו'", וְהִיא לֹא אָמְרָה כֵּן, אֶלָא (בראשית ג, ג): אָמַר אֱלֹקִים לֹא תֹאכְלוּ מִמֶּנּוּ וְלֹא תִגְּעוּ בּוֹ, כֵּיוָן שֶׁרָאָה אוֹתָהּ עוֹבֶרֶת לִפְנֵי הָעֵץ נְטָלָהּ וּדְחָפָהּ עָלָיו, אָמַר לָהּ הָא לָא מִיתַת, כְּמָה דְּלָא מִיתַת בְּמִקְרְבֵיהּ, כֵּן לָא מִיתַת בְּמֵיכְלֵיהּ, אֶלָּא (בראשית ג, ה): "כִּי יֹדֵעַ אֱלֹקִים כִּי בְּיוֹם וגו'".[ג]— בראשית רבה פרשה פרשה יט, ג.
אין די דרשה קען מען זען אז די סטרוקטור איז צאמגעפרעסט און ערהאלט קיין הלכות בכלל, די פירושים פון אבא בר קורייה און פון רבנן זענען זיך סותר, אבער שטייען איינס נעבן צווייטן. מען קען זען ביים ענדע פון דרשה א פסוק וואס קומט שטארקן דעם געדאנק. און גלייך דערנאך קומט דער פירוש אויפן קומענידגן פסוק, תוך כדי וואס ער ברענגט א ראיה פאר זיין טייטש פון א פסוק אין משלי, אזוי אויך קען מען מערקן א קאמבינאציע צווישן אראמישע און לשה"ק ווערטער.
שפראך
די שפראך פון מדרש בראשית רבה איז לשון הקודש געמישט מיט גליל-אראמיש און עס זענען אויך אינטעגרירט ווערטער פון גריכיש[3]. זיין שפראך איז ענליך צו די שפראך פון ויקרא רבה, שפראך פון תלמוד ירושלמי און פרקי דרבי אליעזר. די שפראך איז זייער בתמצית.
דאטע
די פארשער דאטומירן די צייט ווען בראשית רבה איז פארפאסט געווארן צווישן די פערטע און זעקבטע יארהונדערט. פון באטראכטן די חכמים וואס ערשיינען אין אים קען מען זען אמוראים פון ארץ ישראל וואס זענען דאטומירט אויף ענדע פערטע יארהונדערט, און אביסל אמוראים פון בבל פון דריטן יארהונדערט. דעריבער איז אפגעמאכט ביי די פארשער אז דער מדרש איז אן ארץ ישראליגער. כמו כן אישוש נוסף לקביעה מגיע מהשפה בה הוא כתוב עברית מעורבת עם ארמית גלילית, המכילה הרבה ביטויים יווניים. המדרש כנראה שאב חלק ממקורותיו מן התלמוד הירושלמי ומתוארים בו אירועים שיכלו להתרחש רק בימי הקיסר יוליאנוס, וגם עליהן מעיד המחבר כי הם כתובים מפרספקטיבה של זמן מהמאורע. נוסף על כל אלה ישנן עדויות כי המחבר היה מודע לאבות דרבי נתן - וכן את סדר אליהו.[3] כמו כן מלבד שישה מקומות וכמה הגהות מציין צונץ כי אין תוספות מאוחרות[9].
בראשית רבה על פרשת ויחי
כל הנאמר לעיל תקף לרוב הספר מלבד לחמש הפרשיות האחרונות אשר ככל הנראה נלקחו מספר אחר ואחודו עם בראשית רבה המקורי. זאת על סמך כמה מאפיינים המבדילים בין הפרשיות הללו לשאר הפרשיות במדרש. ראשית ההתחלות של הפרשיות שונות והביטויים המאפיינים את המדרש משתנים. לדוג': פרשיה צ"ז פותחת במילים: "יראו את ה' קדושיו א"ר עזריה בשעה שבירך יעקב אבינו את יוסף. .." ביטויים כמו אמרו חכמים[11], אמרו רבותינו[12] וכן ריבוי של הביטוי 'דבר אחר'[13]. הקבלות רבות של תוכן המתאים לתנחומא, הופעה מרובה של נוסחות כפולים תוך סימון בלישנא אחרינא[14][15], כמו כן כמעט כל פרשה צח היא ליקוט מתוך פרשה צ"ט. לכן החוקר י.ל. צונץ קובע את תיארוך חמש הפרשיות האחרונות למאות האחת עשרה והשתים עשרה[5].
מהדורות
כתב היד הקדום ביותר של מדרש בראשית רבה, שאפשרי כי נוצר במאה העשירית, נמצא בספריית הוותיקן.[16]
לבראשית רבה חוברו מהדורות שונות. באחדות מופיעים פרשנים שונים, ואחרות ללא פירוש. המהדורות הנפוצות הן:
- מהדורת וילנא תרל"ח, ומהדורות צילום שלה.
- מהדורת ברלין תרס"ג, ומהדורות צילום שלה.
- יהודה תיאודור, חנוך אלבק, בראשית רבה, א-ג, ירושלים, 1936.
- מדרש רבה המבואר, הרב אברהם צבי שטינברגר
פירוש המיוחס לרש"י
לדעת היעב"ץ "פירוש רש"י" לבראשית רבה לא נכתב על ידי רש"י[17], ולדעת החוקרים נכתב על ידי חכם שחי כנראה קרוב לזמנו של רש"י בדרום איטליה. מסקנתם זו מתבססת על כמה ראיות. ראשית, מחברים שונים בימי הביניים מביאים קטעים מהפירוש אך לא מייחסים אותו לרש"י. שנית, שום חכם מימי הביניים לא מזכיר פירוש שכתב רש"י למדרש. בנוסף, מחבר הפירוש הביא כמה אזכורים מספרים שנראה שרש"י לא הכיר, וכן נראה ששלט ביוונית ואיטלקית, לשונות שרש"י לא השתמש בהם אף פעם וכנראה לא הכירן.[18]
צו ליינען מער
- חננאל מאק, מבראשית ברא לבראשית רבה, ירושלים: הוצאת כרמל, 2010.[19]
- עפרה מאיר, הסיפור הדרשני בבראשית רבה, תל אביב: הוצאת הקיבוץ המאוחד, 1993.[20]
- עפרה מאיר, שואלים על החיים - סיפורים נבחרים ממדרש בראשית רבה, הוצאת הקיבוץ המאוחד, 2000.
- מוסטער:מדר
ארטיקלען
- גבריאל בירנבאום, יידוע שם העצם בבראשית רבה, לשוננו 70, 2008, עמ' 252-235.
- יוסף היינימן, מבנהו וחלוקתו של מדרש בראשית רבה, בר-אילן 9, 1972, עמ' 289-279.
- עפרה מאיר, גן בעדן – הערות לאופן העריכה של בראשית רבה, דפים למחקר בספרות, 6-5, 1989, עמ' 330-309. מוסטער:זמין ב-JSTOR(הקישור אינו פעיל, 9.3.2019)
- עפרה מאיר, עקרון החלוקה לפרשות בבראשית רבה, דברי הקונגרס העולמי למדעי היהדות העשירי ג (1), 1989, עמ' 108-101. מוסטער:זמין ב-JSTOR(הקישור אינו פעיל, 9.3.2019)
דרויסנדע לינקס
| וויקימעדיע פונדאציע פּראיעקטן |
|---|
 ציטאַטן אויף וויקיציטאט: בראשית רבה |
 טעקסט אויף וויקיביבליאטעק: בראשית רבה |
- בראשית רבה - מהדורה מעוצבת, באתר דעת
- ענת רייזל, בראשית רבה, באתר "מחלקי המים"
- בראשית רבה, אין "אנציקלופדיה יהודית" אויף "דעת"
- בראשית רבה, במפעל המילון ההיסטורי של האקדמיה ללשון העברית
- מוסטער:בריטניקה
רעפערענצן
- ↑ 1.0 1.1 ח. מאק מדרש האגדה, האוניברסיטה המשודרת, עמוד 65.
- ↑ י.ל. צונץ הדרשות בישראל ביאליק 1974 הערה 50 לפרק עשירי עמוד 338.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 י.ל. צונץ הדרשות בישראל ביאליק 1974 עמוד 77.
- ↑ 4.0 4.1 ע. רייזל, מבוא למדרשים ,עמוד 105, תשע"א.
- ↑ 5.0 5.1 י.ל. צונץ הדרשות בישראל ביאליק 1974 עמוד 123-124.
- ↑ י.ל. צונץ הדרשות בישראל ביאליק 1974 עמוד 78.
- ↑ ח. מאק מדרש ואגדה, האוניברסיטה המשודרת, עמוד 66.
- ↑ 8.0 8.1 ע. רייזל, מבוא למדרשים ,עמוד 109, תשע"א.
- ↑ 9.0 9.1 י.ל. צונץ הדרשות בישראל ביאליק 1974 עמוד 78.
- ↑ עץ יוסף על המדרש
- ↑ בראשית רבה פרשה צ"ו, ד.
- ↑ בראשית רבה פרשה צ"ו, ה.
- ↑ בראשית רבה פרשה צ"ו.
- ↑ בראשית רבה פרשה ק', יב.
- ↑ בראשית רבה פרשה צ"ט, ה.
- ↑ יאיר זקוביץ, אביגדור שנאן, לא כך כתוב בתנ"ך, עמ' 211.
- ↑ בהקדמה לספרו עץ אבות.
- ↑ יונה פרנקל, מדרש ואגדה, האוניברסיטה הפתוחה, כרך 3, עמ' 904.
הרב יעקב חיים סופר, מנוחת שלום, חלק ד', סימן ט"ו. - ↑ ביקורת: יצחק לאור, מה היה לפני הראשית, אויף הארץ, 5 באוגוסט 2011
- ↑ ביקורת: שולמית ולר, המדרש – ספרות על ספרות, עתון 77, מס' 19, 1988, עמ' 107-106.
קטגוריה:מדרש רבה קטגוריה:ספרי מדרשים ארץ-ישראליים
cc-by-sa 3.0 ערלויבעניש • אריגינעלער בלאט • ביישטייערער
מוסטער:נבמ
ציטירן פאנטשער: ס'זענען דא <ref> טעגס פאַר א גרופע וואס הייסט "hebrew", אבער מ'האט נישט געטראפן קיין <references group="hebrew"/> טעג אנטקעגן, אדער א שליסנדיגער </ref> פעלט.