אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "דריווש המדי"
ק (החלפת טקסט – "ש"ץ" ב־"ש"צ") |
|||
| שורה 3: | שורה 3: | ||
זיין היסטארישע אידענטיטעט איז שטארק אומקלאר. די וויסנשאפטליכע געמיינדע איז בעיקר גענויגט צו זען אין אים [[גאבריאס]] – א בבל'ישער [[גענעראל]] וואס האט דעזערטירט צו דער פרס'ישער זייט; ווידער רעליגיעזע פארשערס זענען גענויגט אים צו אידענטיפיצירן מיט [[קיאסערעס דער צווייטער]]. | זיין היסטארישע אידענטיטעט איז שטארק אומקלאר. די וויסנשאפטליכע געמיינדע איז בעיקר גענויגט צו זען אין אים [[גאבריאס]] – א בבל'ישער [[גענעראל]] וואס האט דעזערטירט צו דער פרס'ישער זייט; ווידער רעליגיעזע פארשערס זענען גענויגט אים צו אידענטיפיצירן מיט [[קיאסערעס דער צווייטער]]. | ||
==זיין לעבן און שאפן אין די פסוקים און | ==זיין לעבן און שאפן אין די פסוקים און חז"ל== | ||
דריווש איז געבוירן געווארן אין יאר [[ | דריווש איז געבוירן געווארן אין יאר {{לינק צו אידיש יאר|3327}} לאדם{{ביאור|שם=לאדם|דאס הייסט, לויט'ן ציילונג באניצט אין סדר הדורות און אין אנדערע ספרים אויף אידישע כראנאלאגיע, וועלכע הייבן אן פון טאג ווען [[אדם הראשון]] איז באשאפן געווארן, אין צווייטן יאר לבריאת העולם (דער ערשטער יאר לבריאת העולם, גערופן [[שנת תוהו]], האט אנטהאלטן בלויז פינף טעג). לויט די רעכענונג וואס איז היינט אנגענומען (אין וועלכע דער יעצטיגער יאר איז {{תאריך עברי נוכחי|xhxjY}}), וואס הייבט זיך אן פון ערשטן טאג צום [[בריאת העולם]], דארף מען צולייגן איין יאר צום חשבון.}}{{הערה|שם=סע|{{סדר עולם|רבה|כח}}}}, דאס זעלבע יאר וואס [[נבוכדנצר]] האט אוועקגעפירט [[יהויכין|יהויכין מלך יהודה]] אין גלות קיין בבל{{הערה|שם=סע}}. חז"ל האבן געזען דערין א סימבאלישער צייכן אויף נבוכדנצר'ס מפלה: | ||
{{ציטוט|יום שנכנס נבוכדנצר להיכל בימי יהויכין נולד שטנו – והוא דריוש| | {{ציטוט|יום שנכנס נבוכדנצר להיכל בימי יהויכין נולד שטנו – והוא דריוש|{{סדר עולם|רבה|כח}}}} | ||
זיין טאטע איז געווען אחשורוש המדי{{הערה|{{תנ"ך|דניאל|ט|א}}}}, וואס איבער אים ווייסט מען כמעט גארנישט. די מפרשים אויף [[ספר דניאל]]{{הערה|[[רש"י]], [[מצודות דוד]], [[אבן עזרא]] און נאך}} | זיין טאטע איז געווען אחשורוש המדי{{הערה|{{תנ"ך|דניאל|ט|א}}}}, וואס איבער אים ווייסט מען כמעט גארנישט. די מפרשים אויף [[ספר דניאל]]{{הערה|[[רש"י]], [[מצודות דוד]], [[אבן עזרא]] און נאך}} באטאנען אז דאס איז נישט דער [[אחשוורוש]] וועלכער איז באקאנט פון [[מגילת אסתר]]. אן אויסנאם איז א שיטת "יש אומרים" וואס ווערט געברענגט אינעם פירוש פון [[רבי תנחום הירושלמי]] אויף מגילת אסתר, אז אחשורוש פון דער מגילה איז יא דער פאטער פון דריווש המדי, און אז די מעשה פון [[פורים]] האט פאסירט איידער בבל איז איינגענומען געווארן דורך די פרסיים{{הערה|'''אוצר מפרשי המגילה''', ירושלים: מכון ירושלים, תש"פ. אסתר א, א}}. עס זענען דא וואס זאגן אז זיין מאמע איז געווען א פרס'ישע{{הערה|שם=ילקוש|{{ילקוט שמעוני|מגילת אסתר|תתרמט}}}}. דריווש'ס איידעם איז געווען כורש דער קעניג פון פרס{{הערה|שם=יוסי|[[ספר יוסיפון]] פרק ג}}. עס זענען דא וואס זאגן אז אחשורוש פון מגילת אסתר איז געווען דער זון פון דריווש המדי, און ער האט געהייראט [[ושתי]] ,די טאכטער פון בלשאצר, ווען דריווש האט איינגענומען בבל{{הערה|שם=ילקוש}}. | ||
דריווש און כורש זענען געווען אונטערטאנען פון [[בלשאצר מלך בבל]], זיי האבן רעוואלטירט קעגן אים, און א קריג האט אויסגעבראכן צווישן פרס און מדי און דאס בבלי'שע מיליטער{{הערה|שם=יוסי}}. ביי דער ענדע פונעם קריג, אין יאר | דריווש און כורש זענען געווען אונטערטאנען פון [[בלשאצר|בלשאצר מלך בבל]], זיי האבן רעוואלטירט קעגן אים, און א קריג האט אויסגעבראכן צווישן פרס און [[מדי]] און דאס בבלי'שע מיליטער{{הערה|שם=יוסי}}. ביי דער ענדע פונעם קריג, אין יאר {{לינק צו אידיש יאר|3389}} לאדם{{ביאור|שם=לאדם}}, ווען דריווש איז געווען צוויי און זעכציג יאר אלט{{הערה|שם=דניאו|{{תנ"ך|דניאל|ו|א}}}}, האבן זיי איינגענומען בבל און גע'הרג'עט בלשאצר{{הערה|שם=דניה|{{תנ"ך|דניאל|ה}}}}{{הערה|שם=יוסי}}. דריווש האט געקעניגט אין בבל יענע גאנצע יאר, ביז אריין אין יאר {{לינק צו אידיש יאר|3390}}, ווען ער איז גע'הרג'ט געווארן אין שלאכט{{הערה|[[רש"י]] דניאל ו,כט}}, אדער פון א קרענק{{הערה|שם=יוסי}}, און זיין איידעם כורש האט גע'ירש'נט זיין בענקל{{הערה|{{בבלי|מגילה|יא|ב}}}}{{הערה|שם=סע}}. | ||
דריווש אינאיינעם מיט כורש האבן אויפגעשטעלט דעם [[מלכות פרס ומדי]], איבער וואס די ביידע פעלקער אינאיינעם האבן רעגירט. זייער הסכם האט געלויטעט אז ווען דער קעניג איז א מדי'ער, זענען די מיניסטארן פרס'ישע, און דאס זעלבע פארקערט<ref>{{בבלי|מגילה|יב|א}}</ref>. עס זענען דא וואס זאגן אז מען האט זיך אויך אויסגענומען אז דאס קעניגרייך זאל אריבערגיין פון די מדיים צו די פרסיים אין א רוטאציע, ד.ה. נאך יעדער מדי'שער קעניג, זאל קעניגן א פרסי; אבער דער הסכם איז געבראכן געווארן אין די צייטן פון [[אחשוורוש]]{{הערה|צבי הירש ווייס, '''פרסומי ניסא''', ברוקלין, תשע"ב. עמוד כג}}. | דריווש אינאיינעם מיט כורש האבן אויפגעשטעלט דעם [[מלכות פרס ומדי]], איבער וואס די ביידע פעלקער אינאיינעם האבן רעגירט. זייער הסכם האט געלויטעט אז ווען דער קעניג איז א מדי'ער, זענען די מיניסטארן פרס'ישע, און דאס זעלבע פארקערט<ref>{{בבלי|מגילה|יב|א}}</ref>. עס זענען דא וואס זאגן אז מען האט זיך אויך אויסגענומען אז דאס קעניגרייך זאל אריבערגיין פון די מדיים צו די פרסיים אין א רוטאציע, ד.ה. נאך יעדער מדי'שער קעניג, זאל קעניגן א פרסי; אבער דער הסכם איז געבראכן געווארן אין די צייטן פון [[אחשוורוש]]{{הערה|צבי הירש ווייס, '''פרסומי ניסא''', ברוקלין, תשע"ב. עמוד כג}}. | ||
| שורה 14: | שורה 14: | ||
דריווש האט געשטעלט אויף זיין קעניגרייך 120 [[אחשדרפנים]] (לאקאלע הערשער), און איבער זיי געשטעלט דריי "סרכים", וואס [[דניאל]] איז געווען איינער פון זיי{{הערה|שם=דניו|{{תנ"ך|דניאל|ו}}}}. | דריווש האט געשטעלט אויף זיין קעניגרייך 120 [[אחשדרפנים]] (לאקאלע הערשער), און איבער זיי געשטעלט דריי "סרכים", וואס [[דניאל]] איז געווען איינער פון זיי{{הערה|שם=דניו|{{תנ"ך|דניאל|ו}}}}. | ||
לויט טייל דעות האט כורש נישט איבערגענומען דריווש נאך זיין טויט, נאר דריווש איז געווארן אן אחשדרפן אונטער זיין איידעם כורש{{הערה|שם=אבעז| | לויט טייל דעות האט כורש נישט איבערגענומען דריווש נאך זיין טויט, נאר דריווש איז געווארן אן אחשדרפן אונטער זיין איידעם כורש{{הערה|שם=אבעז|{{תנ"ך|דניאל|ו|א|מפרש=אבן עזרא}}}}, אדער איז דריווש אריבער קעניגן בלויז אויף מדי{{הערה|דעת סופרים אויף דניאל ו, א}}. | ||
==אין תנ"ך== | ==אין תנ"ך== | ||
רעוויזיע פון 16:49, 25 יולי 2023
דָּרְיָוֶשׁ הַמָּדִי (אין אראמיש: דָּרְיָוֶשׁ מָדָאָה) איז געווען דער קעניג פון בבל צווישן בלשאצר און כורש, און דער ערשטער קעניג פון "מלכות פרס ומדי". ער ווערט דערמאנט אין ספר דניאל, און עטליכע פון דניאל'ס חזיונות זענען דאטירט צו זיין קעניגרייך. ער איז געווען דער קעניג וואס האט געהייסן אריינווארפן דניאל אין לייבן גרוב.
זיין היסטארישע אידענטיטעט איז שטארק אומקלאר. די וויסנשאפטליכע געמיינדע איז בעיקר גענויגט צו זען אין אים גאבריאס – א בבל'ישער גענעראל וואס האט דעזערטירט צו דער פרס'ישער זייט; ווידער רעליגיעזע פארשערס זענען גענויגט אים צו אידענטיפיצירן מיט קיאסערעס דער צווייטער.
זיין לעבן און שאפן אין די פסוקים און חז"ל
דריווש איז געבוירן געווארן אין יאר ג'שכ"ז לאדם[א][1], דאס זעלבע יאר וואס נבוכדנצר האט אוועקגעפירט יהויכין מלך יהודה אין גלות קיין בבל[1]. חז"ל האבן געזען דערין א סימבאלישער צייכן אויף נבוכדנצר'ס מפלה:
יום שנכנס נבוכדנצר להיכל בימי יהויכין נולד שטנו – והוא דריוש
זיין טאטע איז געווען אחשורוש המדי[2], וואס איבער אים ווייסט מען כמעט גארנישט. די מפרשים אויף ספר דניאל[3] באטאנען אז דאס איז נישט דער אחשוורוש וועלכער איז באקאנט פון מגילת אסתר. אן אויסנאם איז א שיטת "יש אומרים" וואס ווערט געברענגט אינעם פירוש פון רבי תנחום הירושלמי אויף מגילת אסתר, אז אחשורוש פון דער מגילה איז יא דער פאטער פון דריווש המדי, און אז די מעשה פון פורים האט פאסירט איידער בבל איז איינגענומען געווארן דורך די פרסיים[4]. עס זענען דא וואס זאגן אז זיין מאמע איז געווען א פרס'ישע[5]. דריווש'ס איידעם איז געווען כורש דער קעניג פון פרס[6]. עס זענען דא וואס זאגן אז אחשורוש פון מגילת אסתר איז געווען דער זון פון דריווש המדי, און ער האט געהייראט ושתי ,די טאכטער פון בלשאצר, ווען דריווש האט איינגענומען בבל[5].
דריווש און כורש זענען געווען אונטערטאנען פון בלשאצר מלך בבל, זיי האבן רעוואלטירט קעגן אים, און א קריג האט אויסגעבראכן צווישן פרס און מדי און דאס בבלי'שע מיליטער[6]. ביי דער ענדע פונעם קריג, אין יאר ג'שפ"ט לאדם[א], ווען דריווש איז געווען צוויי און זעכציג יאר אלט[7], האבן זיי איינגענומען בבל און גע'הרג'עט בלשאצר[8][6]. דריווש האט געקעניגט אין בבל יענע גאנצע יאר, ביז אריין אין יאר ג'ש"צ, ווען ער איז גע'הרג'ט געווארן אין שלאכט[9], אדער פון א קרענק[6], און זיין איידעם כורש האט גע'ירש'נט זיין בענקל[10][1].
דריווש אינאיינעם מיט כורש האבן אויפגעשטעלט דעם מלכות פרס ומדי, איבער וואס די ביידע פעלקער אינאיינעם האבן רעגירט. זייער הסכם האט געלויטעט אז ווען דער קעניג איז א מדי'ער, זענען די מיניסטארן פרס'ישע, און דאס זעלבע פארקערט[11]. עס זענען דא וואס זאגן אז מען האט זיך אויך אויסגענומען אז דאס קעניגרייך זאל אריבערגיין פון די מדיים צו די פרסיים אין א רוטאציע, ד.ה. נאך יעדער מדי'שער קעניג, זאל קעניגן א פרסי; אבער דער הסכם איז געבראכן געווארן אין די צייטן פון אחשוורוש[12].
דריווש האט געשטעלט אויף זיין קעניגרייך 120 אחשדרפנים (לאקאלע הערשער), און איבער זיי געשטעלט דריי "סרכים", וואס דניאל איז געווען איינער פון זיי[13].
לויט טייל דעות האט כורש נישט איבערגענומען דריווש נאך זיין טויט, נאר דריווש איז געווארן אן אחשדרפן אונטער זיין איידעם כורש[14], אדער איז דריווש אריבער קעניגן בלויז אויף מדי[15].
אין תנ"ך
דריווש ווערט דערמאנט נאר אין ספר דניאל. דארט שטייט אז איז אין דער נאכט נאך בלשאצר'ס סעודה איז מקוים געווארן די נבואה וואס איז געשטאנען אויף דער וואנט און איז ענשידן געווארן דורך דניאל; בלשאצר איז גע'הרג'ט געווארן און דריווש האט געקעניגט אויף זיין פלאץ[8][13]. אין זיינע צייטן האבן זיינער סרכים און אחשדרפנים מקנא געווען דניאל'ן, און אים אונטערגעשטעלט א פאסקע, און צוליב דעם איז ער אריין געווארפן געווארן אינעם לייבן גרוב[13]. אין זיינער יארן האט דניאל געזען צוויי חזיונות[16].
היסטארישע אידענטיטעט
די גריכישע היסטאריקער דערמאנען דער פאקט אז די פרסי'שע מלוכה איז ארויס געוואקסן פון דער מדי'שע, און אז עס זענען געווען פאמילע און פאליטישע פארבינדונדען צווישן כורש דער גרויסער און די לעצטע מדי'שע קעניגן. דאס שפיגלט זיך אפ אין די לעגענדעס איבער כורש'ס יוגנט. עס איז אבער שווער זיכערעהייט צו אידענטיפצירן דריווש'ן פון צווישן די פיגורן אין די לעגענדעס, און צווישן אנדערע זענען די פאלגענדע פערזענליכקייטן פארגעשלאגן געווארן אלץ אידענטיפיקאציע פאר דריווש:
- גאבריאס: דער גענעראל וואס האט איינגענומען בבל פאר כורש וואס איז פריער געווען א בבלי'שיע הערשער אין די גוטישע פראווינץ וואס גרעניצט זיך מיט מדי. ער איז געשטעלט געווארן דורך כורש צו רעגירן איבער בבל[17]. ער ווערט נישט דערמאנט אין די שריפטן פון די גריכישע היסטאריקער אויסער אין די 'סייראפעדיע' פון קסענאפאן, אבער זיין נאמען ווערט דערמאנט אין די כראניקאל פון נבונאיד אלץ "אוגבארו". אבער די טיטל "מלך בבל" פאסט אים נישט, און לויט די כראניקאל פון נבונאיד איז ער געשטראבן קוצליך נאכן אייננעמען בבל[18]. דער אידענטיפיקאציע איז די מערסטע אנגענומען אין די וויסנשאפטליכע וועלט[19].
- קיאסערעס דער צווייטער: דער גריכעשע קסענאפאן אין זיין בוך 'סייראפעדיע' איבער כורש'ס אויפציאונג דערציילט אז קיאסערעס די קעניג פון מדי, א זון פון אסטיאגעס, איז געווען כורש'ס שווער, און ער האט אים באגלייט ביי זיינע מלחמות. נאכן אייננעמען בבל האט כורש געבויט דערין א פאלאץ פאר קיאסערעס. דער שילדערונג פאסט דריווש'ן, און אים האט יוספוס][20] לכאורה געמיינט ווען ער האט געשריבן אז דריווש איז געווען א זון פון אסטיאגעס, און אז די גריכן רופן אים מיט א צווייטער נאמען. אין די פארגאנגענהייט, האבן ווי דער מיינוג געהאלטן פיל פארשער, אידן ווי קריסטן צוגלייך; אנגעהויבן פון הירונימוס[21], ביז פארשער אין די רענעסאנס צייטן[22]. אבער אין די מאדערענע צייטן האט מען אנגעהויבן פאררעכענען קסענאפאן'ס ווערק אלץ פיקטיווע דערציילונגען[18]. מיט דעם אלעם, שטיצן נאך עטליכע רעליגיעזע פארשער דעם איטענטיפיקאציע[23].
- אסטיאגעס: מדי'ס לעצטע קעניג, די שווער פון כנבוזי כורשן'ס פאטער, און פון כורש זעלבסט[24]. די אידענטיפיקאציע שטיצט זיך אויף דער פאקט אז ער איז געווען די לעצטע מדי'שע קעניג וועמענס בענקל כורש האט גע'ירש'נט, און אויף דעם אז זיין פאטערס נאמען קיאסערעס ענדלט צו אחשורוש[25]. אבער לויט די מערהייט פון די מקורות איז אסטיאגעס געווען כורשן'ס א באזיגטע פיינט. אין קעגנזאץ צו דעם, טוט קסענאפאן[26] שילדערן אסטיאגעס אלץ א פיינער עלטערער מאן, איבערגעגעבן צו זיין אינקל כורש. אויך די מעשה בל והתנין אין תיאודוטיון'ס ווערסיע עפנט זיך מיט א גלאטע אריבערגאנג פון אסטיאגעס צו כורש[27].
- כנבוזי דער זון פון כורש: און בבלי'שע קוועלער ווערט דערמאנט אז כורש האט געשטעלט זיין זון כנבוזי אלץ הערשער איבער בבל[28], וואס פאסט צו דריווש'ס ראלע לויט ווי דער אבן עזרא[14] שילדערט עס. ער איז אבער קיין מדי'שע נישט געווען, און לכאורה אויך נישט צוויי און זעכציג[18].
אנדערע האלטן אז וויבאלד זיין קעניגרייך איז געווען א קורצע און רעלעטיוו אומבאדייטענד, און ער האט נישט אבער געלאזט נאך זיך קעניגליכע פאלאצן אדער מאנומענטן, איז ער אויסגעלאזט געווארן פון די גריכעשע שריפטן[29].
די איינציגסטע היסטארישע ווערק איז וועלעכע עס ווערט דערמאנט דריווש המדי, איז א ציטאט פון דער בוך 'באבילאניקע' פון ברוסוס, וואס ווערט געברענגט דורך אוזביוס, אין א בוך וואס איז איבערגעבליבן בלויז אין ארמעניש. דארטן שטייט א זאץ פון וואס ס'איז משמע אז א קעניג מיטן נאמען דריווש האט געהערשט אין צייטן נאנט צו ווען כורש האט איינגענומען בבל. דער זאץ קען מען אבער אנדערש טייטשן, און דער זעלבע שטיקל ווערט אויך געברענט אין נגד אפיון פון יוספוס[30] אן דער דערמאנטע זאץ[31].
די פראגע איבער דריווש'ס אידענטיטעט, איז נאנט פארבינדן מיט די פראגע איבער די אידענטעטעט פון זיין פאטער, אחשורוש המדי. ביים ענדע פון ספר טוביה ווערט דערמאנט א מדי'שע קעניג מיט די נאמען אחשורוש[32], און זיין היסטארישע ראלע איז דער פון קיאסערעס דער ערשטער, אסטיאגעס'ס פאטער[33].
צו ליינען מער
- שלמה ראטנבערג, תולדות עם עולם כרך א חלק ג-ד, ירושלים: קרן אליעזר, תשס"א
- Shea, William H. (Autumn 1982) "Darius the Mede: An Update". Andrews University Seminary Studies. 20 (3): 229–247.
רעפערענצן
- ↑ 1.0 1.1 1.2 סדר עולם פרק כ"ח
- ↑ דניאל ט, א
- ↑ רש"י, מצודות דוד, אבן עזרא און נאך
- ↑ אוצר מפרשי המגילה, ירושלים: מכון ירושלים, תש"פ. אסתר א, א
- ↑ 5.0 5.1 ילקוט שמעוני, מגילת אסתר, רמז תתרמ"ט
- ↑ 6.0 6.1 6.2 6.3 ספר יוסיפון פרק ג
- ↑ דניאל ו, א
- ↑ 8.0 8.1 דניאל ה
- ↑ רש"י דניאל ו,כט
- ↑ מגילה יא, ב
- ↑ מגילה יב, א
- ↑ צבי הירש ווייס, פרסומי ניסא, ברוקלין, תשע"ב. עמוד כג
- ↑ 13.0 13.1 13.2 דניאל ו
- ↑ 14.0 14.1 אבן עזרא, דניאל ו, א
- ↑ דעת סופרים אויף דניאל ו, א
- ↑ דניאל ט און
פאראמעטער פעלערן אין מוסטער:תנ"ך
'ללא: שם' אינו ערך חוקי דניאל יא - ↑ הרב אברהם קוסמאן, מהצהרת כורש ועד יהודה המכבי, קולמוס 94 (טבת תשע"א), עמוד 6
- ↑ 18.0 18.1 18.2 , William H. Shea (Autumn 1982) "Darius the Mede: An Update". Andrews University Seminary Studies. 20 (3): 229–247.
- ↑ Wright, George Frederick (1913). Scientific Confirmations of the Old Testament History (3rd ed.). Bibliotheca Sacra Company. p. 51.
- ↑ קדמוניות היהודים פסר עשירי פרק יא, ד
- ↑ Gleason L. Archer, Jr., ed. and trans., Jerome’s Commentary on Daniel (Grand Rapids: Baker, 1958), p. 55.
- ↑ Otto Zöckler, “The Book of the Prophet Daniel” in John Peter Lange, Commentary on the Holy Scriptures: Critical, Doctrinal, and Ethical, tr. Philip Schaff (Grand Rapids: Zondervan, 1960) Vol. 7, p. 36.
- ↑ ד"ר חיים חפץ, מלכות פרס ומדי בימי בית שני ולפניה – עיון מחודש, מגדים י"ד, תשנ"א, עמ' 78-147.
- ↑ העראדאטוס ערשטע בוך
- ↑ W.S. McCullough, 'Ahasuerus', Encyclopædia Iranica , vol. 1, no. 6, pages 634-635
- ↑ כסינופון, סיירודפדיה, ספר א פרק ג-ד
- ↑ מעשה בל והתנין, תרגום דוב היליר בתוך הספרים החיצונים, ירושלים תש"ל
- ↑ Muhammad A. Dandamayev (1990). "Cambyses II" . Encyclopaedia Iranica, Vol. IV, Fasc. 7. pp. 726–729
- ↑ פירוש דעת מקרא אויף דניאל ו, א; יהודה לנדי, ויהי בימי האימפריה הפרסית – מגילת אסתר ממבט היסטורי ארכיאולוגי וגיאוגרפי, עמוד 11
- ↑ נגד אפיון, מאמר ראשון כ
- ↑ Anderson, Steven; Young, Rodger (2016), The Remembrance of Daniel's Darius the Mede in Berossus and Harpocration
- ↑ אדער "אחיאחר"
- ↑ דוב היליר, "ספר טוביה", אברהם כהנא (רעדאקטאר) הספרים החיצונים כרך ב, ירושלים, תש"ל. עמוד שמו
ציטירן פאנטשער: ס'זענען דא <ref> טעגס פאַר א גרופע וואס הייסט "hebrew", אבער מ'האט נישט געטראפן קיין <references group="hebrew"/> טעג אנטקעגן, אדער א שליסנדיגער </ref> פעלט.