35,369
רעדאגירונגען
{{קרד/ויקי/יידיש}}
ק (החלפת טקסט – "ייַ" ב־"יי") |
({{קרד/ויקי/יידיש}}) |
||
| (13 מיטלסטע ווערסיעס פון 3 באַניצער נישט געוויזן.) | |||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{Coord|34.04333333|-5.00333333|display=title}}{{דעסקריפציע|שטאט אין מאראקא}} | |||
[[בילד:Fes.JPG|קליין|288px| פעס, מאראקא]] | [[בילד:Fes.JPG|קליין|288px| פעס, מאראקא]] | ||
'''פעס''' (אדער '''פעז''', אין [[אראביש|אַראַביש]]: '''فاس''', אין [[פראנצויזיש]]: '''Fès)''' איז דער צווייט גרעסטער [[שטאט|שטאָט]] אין [[מאראקא|מאָראָקקאָ]], נאָך [[קאסאבלאנקא|קאַסאַבלאַנקאַ]]. | '''פעס''' (אדער '''פעז''', אין [[אראביש|אַראַביש]]: '''فاس''', אין [[פראנצויזיש]]: '''Fès)''' איז דער צווייט גרעסטער [[שטאט|שטאָט]] אין [[מאראקא|מאָראָקקאָ]], נאָך [[קאסאבלאנקא|קאַסאַבלאַנקאַ]]. | ||
| שורה 6: | שורה 7: | ||
פעס איז יעצט א פארבאנד פון דריי שטעט. פעס על באַלי - (די ערשטע אלטע שטאָט פון פעס) איז יעצט באטראכט: "די גרעסטע אלטע שטאָט אין דער וועלט", געגרינדעט דורך ידריס וו אין 789 אַד אויף די באַנקס פון די פעז טייך . מיט פינף הונדערט יאָר שפּעטער האָט סולטאַנס המלנינים צוגעגעבן קעראַקטעריסטיקס [[ארכיטעקטור|אַרקאַטעקטשער]] שפּאַניש לערערס, פילע פון די אַלט שטאָט, און געבויט Fez El Jadida - (אלטע שטאָט פון Fez II) אַרויס די ווענט. בעשאַס [[20סטער י"ה|די 20 יאָרהונדערט,]] די פראנצויזיש געבויט די מאָדערן פּאַס (וויל נאָבלע) וועגן 2 קילאמעטער מערב. | פעס איז יעצט א פארבאנד פון דריי שטעט. פעס על באַלי - (די ערשטע אלטע שטאָט פון פעס) איז יעצט באטראכט: "די גרעסטע אלטע שטאָט אין דער וועלט", געגרינדעט דורך ידריס וו אין 789 אַד אויף די באַנקס פון די פעז טייך . מיט פינף הונדערט יאָר שפּעטער האָט סולטאַנס המלנינים צוגעגעבן קעראַקטעריסטיקס [[ארכיטעקטור|אַרקאַטעקטשער]] שפּאַניש לערערס, פילע פון די אַלט שטאָט, און געבויט Fez El Jadida - (אלטע שטאָט פון Fez II) אַרויס די ווענט. בעשאַס [[20סטער י"ה|די 20 יאָרהונדערט,]] די פראנצויזיש געבויט די מאָדערן פּאַס (וויל נאָבלע) וועגן 2 קילאמעטער מערב. | ||
במשך די יארן איז געווען א אידישע געמיינדע אין פעז, און עס איז געווארן וויכטיג ווייל עס איז באוואוינט געווארן דורך גרויסע דענקער און ארבייטער ווי [[רבי יוסף איבן מיגאש]], [[רי"ף|רבי יצחק אלפסי]] (רי"ף) און דער גרויסער דענקער און פאָרמולאַטאָר פון הלכה, [[רמב"ם]]. אין די לעצטע טויזנט יאָר, | במשך די יארן איז געווען א אידישע געמיינדע אין פעז, און עס איז געווארן וויכטיג ווייל עס איז באוואוינט געווארן דורך גרויסע דענקער און ארבייטער ווי [[רבי יוסף איבן מיגאש]], [[רי"ף|רבי יצחק אלפסי]] (רי"ף) און דער גרויסער דענקער און פאָרמולאַטאָר פון הלכה, [[רמב"ם]]. אין די לעצטע טויזנט יאָר, אמווייניגסטנס דריי מאָל, האָבן מוסולמענער דורכגעפירט וויכטיגע אומרוען קעגן די אידן פון דער שטאָט. אין די ערשטע צוויי פאלן, האָבן טויזנטע אידן מקבר געווען, בעת אין דער לעצטער שכיטע, וואָס איז פאָרגעקומען אין צוואַנציגסטן יאָרהונדערט, זענען בלויז "צענדליקער מערדער געווען. די איבעריקע ייִדן זענען אַנטלאָפ אָדער זענען דעפּאָרטירט געוואָרן. | ||
== אידן אין פעס == | == אידן אין פעס == | ||
[[טעקע:Jews_of_Fez.jpg|לינקס|קליין|250x250פיקס| | [[טעקע:Jews_of_Fez.jpg|לינקס|קליין|250x250פיקס| אידן אין פעז, 1900]] | ||
[[טעקע:Fesjewishcemetery.jpg|לינקס|קליין|250x250פיקס| דער יידישער בית-עולם אין מלאך פון פעס]] | [[טעקע:Fesjewishcemetery.jpg|לינקס|קליין|250x250פיקס| דער יידישער בית-עולם אין מלאך פון פעס]] | ||
אינעם [[8טער י"ה|8 טן יאָרהונדערט האָט די]] שטאָט געציילט 15,000 | אינעם [[8טער י"ה|8 טן יאָרהונדערט האָט די]] שטאָט געציילט 15,000 אידן (טייל זאָגן 45,000). | ||
אין 979 ', נאָך דעם ווי די שטאָט איז געווען קאַנגקערד דורך די באַרבעריק גאָגאָלין-יוסף פון די מאַ'אַרוואַ שבט, די אידן פון פעז זענען גלות צו לאַשיר אין [[אלזשיר|אַלדזשיריאַ]] . [1] | אין 979 ', נאָך דעם ווי די שטאָט איז געווען קאַנגקערד דורך די באַרבעריק גאָגאָלין-יוסף פון די מאַ'אַרוואַ שבט, די אידן פון פעז זענען גלות צו לאַשיר אין [[אלזשיר|אַלדזשיריאַ]] . [1] | ||
אינעם [[11טער י"ה|11 טן יאָרהונדערט האָט]] | אינעם [[11טער י"ה|11 טן יאָרהונדערט האָט]] [[רי"ף|רבי יצחק אלפסי זיך]] באזעצט אין פעז, געגרינדעט דארט א ישיבה און געלערנט דאָרטן אסאך יאָרן. | ||
אין [[13טער י"ה|די 13 טן]] צו [[15טער י"ה|15 יאָרהונדערט]], די צייט פון די מאַרינעס, די סיטואַציע פון די אידן ימפּרוווד. זיי ינדזשויד פרייהייט פון קאַמף און עס איז געווען אַ צייט פון עקאָנאָמיש און רוחניות וואוילטאָג. מיט די אַראָפּגיין פון די דינאַסטיע און די ופלעב פון רעליגיעז פאנאטיזם, אין 1438, רעכט צו אַ מוסלים רעליגיעז אַווייקאַנינג אין די שטאָט, אידן זענען געווען געצווונגען צו רירן און לעבן אין אַ ספּעציעל קוואַרטאַל, דער ערשטער פון זיין סאָרט אין מאָראָקקאָ, גערופן "מאַלאַה" (שפּעטער אַזאַ קוואַרטערס זענען געגרינדעט אין מאַרראַקעש, מעקנעס און ראַבאַט). אין 1465 איז פארגעקומען אן אנדער מאסע פון אידן, און די קהילה האָט זיך ערהוילט ערשט נאָך [[1492]], ווען [[גירוש שפאניע|דעפּאָרטירטע פון שפאניע האָבן]] אָנגעהויבן קומען צו איר. [2] | אין [[13טער י"ה|די 13 טן]] צו [[15טער י"ה|15 יאָרהונדערט]], די צייט פון די מאַרינעס, די סיטואַציע פון די אידן ימפּרוווד. זיי ינדזשויד פרייהייט פון קאַמף און עס איז געווען אַ צייט פון עקאָנאָמיש און רוחניות וואוילטאָג. מיט די אַראָפּגיין פון די דינאַסטיע און די ופלעב פון רעליגיעז פאנאטיזם, אין 1438, רעכט צו אַ מוסלים רעליגיעז אַווייקאַנינג אין די שטאָט, אידן זענען געווען געצווונגען צו רירן און לעבן אין אַ ספּעציעל קוואַרטאַל, דער ערשטער פון זיין סאָרט אין מאָראָקקאָ, גערופן "מאַלאַה" (שפּעטער אַזאַ קוואַרטערס זענען געגרינדעט אין מאַרראַקעש, מעקנעס און ראַבאַט). אין 1465 איז פארגעקומען אן אנדער מאסע פון אידן, און די קהילה האָט זיך ערהוילט ערשט נאָך [[1492]], ווען [[גירוש שפאניע|דעפּאָרטירטע פון שפאניע האָבן]] אָנגעהויבן קומען צו איר. [2] | ||
| שורה 25: | שורה 26: | ||
די בייס - וילעם "הויז פון לעבן" איז לאָוקייטאַד אויף די דרום זייט פון די זאַלץ וואָרקס, מזרח פון דעם פּאַלאַץ און עס אַרומיק אַ דריט פון זיין שטח. די קברים זענען געבויט אין די פאָרעם פון אַ האַלב פאַס און געצעלטן. אין די סוף פון די בייס - וילעם, עס איז אַ טויער וואָס פירט צו די ייִדיש קאָרטער. דער קבר פון די צדיקים סאָליקאַ (אַ 15-יאָר-אַלט מיידל וואָס איז געווען שטעלן אויף פייער פאַר קנאָבל וואס אפגעזאגט צו קאַנווערזשאַן און חתונה מיט אַ מלך ס זון). | די בייס - וילעם "הויז פון לעבן" איז לאָוקייטאַד אויף די דרום זייט פון די זאַלץ וואָרקס, מזרח פון דעם פּאַלאַץ און עס אַרומיק אַ דריט פון זיין שטח. די קברים זענען געבויט אין די פאָרעם פון אַ האַלב פאַס און געצעלטן. אין די סוף פון די בייס - וילעם, עס איז אַ טויער וואָס פירט צו די ייִדיש קאָרטער. דער קבר פון די צדיקים סאָליקאַ (אַ 15-יאָר-אַלט מיידל וואָס איז געווען שטעלן אויף פייער פאַר קנאָבל וואס אפגעזאגט צו קאַנווערזשאַן און חתונה מיט אַ מלך ס זון). | ||
בערך צוויי וואָכן נאָך דער גרינדונג פון דער פראנצויזישער פּראָטעקטאָראט (1912), איז אויסגעבראכן א פיינטרעף אין פעז קעגן דער רעגירונג. די אויפשטאנד איז דורכגעפאלן, אָבער די אידישע געמיינדע, וואָס האָט געציילט 12,000, איז אַטאַקירט געוואָרן אַלס אַ טייל פון דעם וואָס מען האָט שפּעטער גערופן די טריטעל, און אירע אייגנטום האָט געברענט. אומגעפער 60 אידן זענען אומגעקומען. די פראַנצויזישע אויטאריטעטן, קעגן וועמען דער רעוואָלט איז געווען אָנגעפירט, האָבן קאָנפיסקירט די וואָפן פון די אידן, ווייל זיי האבן געטענהט אז עס איז די | בערך צוויי וואָכן נאָך דער גרינדונג פון דער פראנצויזישער פּראָטעקטאָראט (1912), איז אויסגעבראכן א פיינטרעף אין פעז קעגן דער רעגירונג. די אויפשטאנד איז דורכגעפאלן, אָבער די אידישע געמיינדע, וואָס האָט געציילט 12,000, איז אַטאַקירט געוואָרן אַלס אַ טייל פון דעם וואָס מען האָט שפּעטער גערופן די טריטעל, און אירע אייגנטום האָט געברענט. אומגעפער 60 אידן זענען אומגעקומען. די פראַנצויזישע אויטאריטעטן, קעגן וועמען דער רעוואָלט איז געווען אָנגעפירט, האָבן קאָנפיסקירט די וואָפן פון די אידן, ווייל זיי האבן געטענהט אז עס איז די פאראנטווארטליכקייט פון די אויטאריטעטן צו באשיצן סדר און זיכערקייט. | ||
=== רבנים פון פעז === | === רבנים פון פעז === | ||
פעז האָט גערעכנט דינאַסטיעס פון רבנים, וועלכע האָבן געמשפּט יאָרהונדערטער פון דעם אויסרייד פון שפּאַניע ביזן 20 סטן יאָרהונדערט, צווישן די וויכטיגע פאַמיליעס פון די רבנים זענען די פראַנצויזישע פאַמיליע, איבן דאַנאן, סיריראָ, איבן צור, מאָנסאָניאָ, מאַנסאַנאָ. צווישן די רבנים פון דער פראנצויזישער פאמיליע זענען הרב ווידל איך, [[פראנצויזיש ווידאַל (האָניק נעקטער)|רבי ווידאל דער צווייטער]], דער [[פראנצויזיש ווידאַל (דריט)|דריטער]] און דער פערטער, [[אליהו דער פראנצויזיש|רבי אליהו דער פראנצויזישער]], רבי יצחק דער פראנצויזישער, דער [[יצחק דער צווייטער (פּאַס)|צווייטער]] און דריטער, הרב יוסף דער פראנצויזישער, רבי שמואל דער פראנצויזישער, [[אבנר ישראל פון פראנקרייך|הרב אבנר ישראל דער פראנצויזישער]] געדינט אין דער שטאָט ווי ריכטער און אבות פון קאָרץ און מייערז. צווישן די איבן דאַנאַן פאַמיליע, קען מען נעמען [[סאַאַדיאַ יבן דאַנאַן|הרב סאַדיאַ איבן דאַנן]], [[יצחק איבן דאנאן|רבי יצחק אבן דן]], רבי אברהם איבן דאַנן, [[שלמה איבן דאנאן|רבי שלמה איבן דאַנן]], [[Shaul Ibn Danan|רבי שאול איבן דנן]], [[דאַנאַן סטאָון כעזשבן|רבי ציון אבן דנן]] . צווישן די סיריראו משפּחה זענען הרב מתתיהו סיריראן, [[שאול סיריראָ|הרב שאול סיריראו]], הרב מנחם סיריראו און נאך. צווישן די פייערשטיין, אַריינגערעכנט די [[יעקב יבן צור|רבי יעקב פלינט]] גערופן יאַאַוועטז, רבי רפאל געארבעט פייערשטיין, און מער. צווישן די מאָסאָניגאָ אַרייננעמען די [[איר פרענדז מאָנסאָנעגאָ|פילע פרענדז מאָנסאָניגאָ ערשטער]] און רבי רפאל אהרן מאָנסאָניגאָ, און פילע פרענדז אנדערע וואָס ביז אַ ביסל יאָרן צוריק אלס איינער פון זיינע וויכטיגסטע רבנים דורכאויס די יארן פון פסח איד, איז [[יהודה בן עטר|רבי יהודה בן אטר]] . די מאַנסאנא פאמיליע איז געווען א רייכע פאמיליע, וועלכע האט געגרינדעט ארום 20 חכמים אין אכצן און ניינצנטן יארהונדערט. דער בעסטער באוואוסטער און אקטיוו פון זיי איז | פעז האָט גערעכנט דינאַסטיעס פון רבנים, וועלכע האָבן געמשפּט יאָרהונדערטער פון דעם אויסרייד פון שפּאַניע ביזן 20 סטן יאָרהונדערט, צווישן די וויכטיגע פאַמיליעס פון די רבנים זענען די פראַנצויזישע פאַמיליע, איבן דאַנאן, סיריראָ, איבן צור, מאָנסאָניאָ, מאַנסאַנאָ. צווישן די רבנים פון דער פראנצויזישער פאמיליע זענען הרב ווידל איך, [[פראנצויזיש ווידאַל (האָניק נעקטער)|רבי ווידאל דער צווייטער]], דער [[פראנצויזיש ווידאַל (דריט)|דריטער]] און דער פערטער, [[אליהו דער פראנצויזיש|רבי אליהו דער פראנצויזישער]], רבי יצחק דער פראנצויזישער, דער [[יצחק דער צווייטער (פּאַס)|צווייטער]] און דריטער, הרב יוסף דער פראנצויזישער, רבי שמואל דער פראנצויזישער, [[אבנר ישראל פון פראנקרייך|הרב אבנר ישראל דער פראנצויזישער]] געדינט אין דער שטאָט ווי ריכטער און אבות פון קאָרץ און מייערז. צווישן די איבן דאַנאַן פאַמיליע, קען מען נעמען [[סאַאַדיאַ יבן דאַנאַן|הרב סאַדיאַ איבן דאַנן]], [[יצחק איבן דאנאן|רבי יצחק אבן דן]], רבי אברהם איבן דאַנן, [[שלמה איבן דאנאן|רבי שלמה איבן דאַנן]], [[Shaul Ibn Danan|רבי שאול איבן דנן]], [[דאַנאַן סטאָון כעזשבן|רבי ציון אבן דנן]] . צווישן די סיריראו משפּחה זענען הרב מתתיהו סיריראן, [[שאול סיריראָ|הרב שאול סיריראו]], הרב מנחם סיריראו און נאך. צווישן די פייערשטיין, אַריינגערעכנט די [[יעקב יבן צור|רבי יעקב פלינט]] גערופן יאַאַוועטז, רבי רפאל געארבעט פייערשטיין, און מער. צווישן די מאָסאָניגאָ אַרייננעמען די [[איר פרענדז מאָנסאָנעגאָ|פילע פרענדז מאָנסאָניגאָ ערשטער]] און רבי רפאל אהרן מאָנסאָניגאָ, און פילע פרענדז אנדערע וואָס ביז אַ ביסל יאָרן צוריק אלס איינער פון זיינע וויכטיגסטע רבנים דורכאויס די יארן פון פסח איד, איז [[יהודה בן עטר|רבי יהודה בן אטר]] . די מאַנסאנא פאמיליע איז געווען א רייכע פאמיליע, וועלכע האט געגרינדעט ארום 20 חכמים אין אכצן און ניינצנטן יארהונדערט. דער בעסטער באוואוסטער און אקטיוו פון זיי איז [[רבי אברהם געפרואווט|אברהם האט אונז פרובירט]] . | ||
=== די ייִדן אין מאָדערנע צייטן === | === די ייִדן אין מאָדערנע צייטן === | ||
| שורה 47: | שורה 48: | ||
אין [[1959|1959 האָט מען]] געמאָנט מאָראָקאַנישע אידן צו נעמען ציוניסטישע אַקטיוויטעטן און אידן האָבן געליטן פון אנטיסעמיטיזם. אין דעם פּעריאָד, אומגעפער 47,000 אידן ימאַגרייטיד צו ישראל אין 1956-1960. | אין [[1959|1959 האָט מען]] געמאָנט מאָראָקאַנישע אידן צו נעמען ציוניסטישע אַקטיוויטעטן און אידן האָבן געליטן פון אנטיסעמיטיזם. אין דעם פּעריאָד, אומגעפער 47,000 אידן ימאַגרייטיד צו ישראל אין 1956-1960. | ||
אין [[1961]], ווען כאַסאַן צווייטער איז ארויף אויף דעם טראָן, האָט די סיטואַציע פון מאָראָקקאַן אידן באדייטיק ימפּרוווד און זיי | אין [[1961]], ווען כאַסאַן צווייטער איז ארויף אויף דעם טראָן, האָט די סיטואַציע פון מאָראָקקאַן אידן באדייטיק ימפּרוווד און זיי ערלויבט צו אימיגרירן צו ישראל. אָבער, די אָפּאָזיציע פון מוסלים רעזידאַנץ צו אידן געוואקסן, ספּעציעל נאָך [[זעקסטאגיגע מלחמה|די זעקס טאָג מלחמה]] . | ||
די באפעלקערונג פון מאראקאנער אידן איז די גרעסטע פון די | די באפעלקערונג פון מאראקאנער אידן איז די גרעסטע פון די אידישע באפעלקערונג אין אראבישע לענדער; אין [[1985]], איר נומער איז עסטימאַטעד צו 20,000. די מערהייט פון די אידן וואָס האָבן פארלאזן מאָראָקקאָ לעבן אין ישראל; פילע אנדערע עמיגרירט צו [[פראנקרייך|פראַנקרייך]] און [[קאנאדע|קאַנאַדע]] . אין מאראקא זענען פאראן עטליכע אינטערנאציאנאלע אידישע ארגאניזאציעס - די JDC, KYH און חב"ד אנהענגערס. | ||
[[קאַטעגאָריע:ארטיקלען מיט לאקאציע מאפע מוסטערן]] | [[קאַטעגאָריע:ארטיקלען מיט לאקאציע מאפע מוסטערן]] | ||
[[קאַטעגאָריע:קאארדינאטן אויף וויקידאטן]] | [[קאַטעגאָריע:קאארדינאטן אויף וויקידאטן]] | ||
| שורה 55: | שורה 56: | ||
[[קאַטעגאָריע:מאראקא]] | [[קאַטעגאָריע:מאראקא]] | ||
[[קאַטעגאָריע:דפים עם תרגומים שלא נסקרו]] | [[קאַטעגאָריע:דפים עם תרגומים שלא נסקרו]] | ||
[[he:פאס]] | |||
[[קאַטעגאָריע:וויקידאטא דעסקריפציע]] | |||
{{קרד/ויקי/יידיש}} | |||