אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "מולד"

דאס פלאץ וואו די מולדות רעכענען זיך איז א מחלוקת ראשונים, ווען דער אנגענומענסטער מהלך איז אז זיי רעכענען זיך לויט [[ירושלים]]. אזוי אויך איז ברייט אנגענומען אז דער זייגער פון די מולדות איז דער אמת'ער ארץ־ישראל'דיגע זייגער, וואס איז מיט 21 מינוט גערוקט פון די היינטיגע זייגער דארט, און אז די שעות הייבן זיך אן פון 6:00 אוונט.

א מולד איז דעפינירט אלס דער רגע ווען די עלאנגאציע פון דער לבנה צום זון איז 0°, דאס הייסט זיי זענען ביידע אויף דעם זעלבן ארט אינעם גלגל המזלות{{ביאור|קוקנדיג אויף זייער פאזיציע פון מזרח צו מערב. דער זון קען אבער זיין צו צפון אדער צו דרום פון דער לבנה בשעת'ן מולד.}}{{הערה|[[#ראבח|ראב"ח]], מאמר שני שער השישי; [[#מפרש|המפרש]], פרק ו הלכה ה.}}. דער מאמענט הייסט אויך דער "קיבוץ", "דיבוק" און "חידוש". די לבנה איז דאן צווישן דער וועלט און דעם זון, און אינגאנצן טונקל. פון יענער רגע און ווייטער ווערט באנייט די לבנה פונעם נייעם חודש. ביים "מולד", אין פארגלייך צו א ניי געבוירן קינד וואס קען זיך נאכנישט אויפפירן ווי ערוואקסענע מענטשן, קען מען דאן נאכנישט זען די לבנה ווי אנדערע שטערנס{{הערה|[[#ראבח|ראב"ח]], מאמר שני שער השישי.}}.

די לבנה'ס מהלך ארום דעם הימל רעלאטיוו צום זון געדויערט בערך 29.531 טעג. איר מהלך רעלאטיוו צו די [[שטייענדיגע שטערנס]] איז קורצער, בלויז 27.322 טעג{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי אליהו בן חיים הכים|שבילי רקיע|101863|ווארשא, תרכ"ג, זייט 170|page=171}}.}}. די סיבה צום אונטערשייד איז ווייל דורכאויס די 27.322 טעג רוקט זיך דער זון אין זיין אייגן גאנג איבער דעם הימל ארום 26.929° קיין מזרח; און די לבנה דארף דאס משלים זיין אין די איבריגע 2.209 טעג{{הערה|{{תנ"ך|שמות|יב|א|מפרש=אבן עזרא}}; [[רבי שמעון בן צמח דוראן]], '''שו"ת תשב"ץ''', {{שיתופתא|Sefer_HaTashbetz,_Part_I/103|חלק א' סימן קג}}; [[#מפרש|המפרש]], פרק ו הלכה ג}}.

אינעם [[אידישער לוח|אידישן לוח]] דארפן די [[חודש|חדשים]] זיך אנהייבן אינאיינעם מיט דער נייער לבנה וואס ערשיינט נאכ'ן מולד. דער אויבערשטער האט געזאגט פאר [[משה רבינו]] אין [[מצרים]]: {{ציטוטון|החודש הזה לכם ראש חדשים|{{תנ"ך|שמות|יב|ב}}}} – "אזוינס (די נייע לבנה), ווען איר וועט עס זען, זייט [[קידוש החודש|מקדש דעם חודש]]"{{הערה|{{בבלי|ראש השנה|כ|א}}.}}.

אין די צייטן ווען עס איז געווען א [[סנהדרין]] פון "סמוכים", האט מען מקדש געווען "על פי הראיה", דאס הייסט, מען האט באשטימט [[ראש חודש]] באזירט אויף [[עדות|עדים]] וואס האבן געזאגט אז זיי האבן שוין געזען די נייע לבנה{{הערה|שם=וא|{{רמב"ם|קידוש החודש|ו|א}}.}}. אבער זייט די צייטן פון [[הלל נשיאה]], איז מען קובע דעם חודש לויט א באשטימטן חשבון. הלל האט געזען אז די [[סמיכה]] ווערט בטל און עס וועט שוין נישט זיין קיין סנהדרין וואס וועט קענען קובע זיין ראשי חדשים, האט ער אויסגעשטעלט אן אריטמישער חשבון קובע צו זיין דער אידישער לוח{{הערה|תשובת [[רב האי גאון]], געברענגט אין [[#ראבח|ראב"ח]], מאמר שלישי שער שביעי; [[תשובות הרשב"א]] {{שיתופתא|Teshuvot_haRashba_part_IV/254|חלק ד סימן רנד}}; [[חידושי הריטב"א]] {{שיתופתא|Ritva_on_Rosh_Hashanah/18a|ראש השנה יח עמוד א}}.}}.

אינעם באשטימטן לוח וואס מען ניצט זייט הלל'ס צייטן, איז מען קובע [[ראש השנה]] אינעם טאג ווען דער מולד פון תשרי געפאלט, אויסער אויב עס איז דא א סיבה עס אפצושטופן מיט איינס אדער צוויי טעג{{הערה|{{רמב"ם|קידוש החודש|ז|א}}.}}. כמעט אלע חדשים האבן א באשטימטע צאל טעג, 29 אדער 30. די יוצאים מן הכלל זענען [[חשון]] און [[כסלו]], וואס קענען אמאל ביידע האבן 29, און אמאל ביידע 30, און אמאל כסדרן (חשוון 29 און כסלו 30); געוואנדן לויט וויפיל טעג עס זענען דא צווישן איין ראש השנה און דעם קומענדיגן{{הערה|{{רמב"ם|קידוש החודש|ח|ז}}.}}. דער חשבון פון דער מולד מיט די כללים ווען אפצושטופן ראש השנה, אינאיינעם מיט'ן סדר פון די [[עיבור יאר]]ן, שטעלן אויס דער גאנצער אידישער לוח.

חז"ל רעכענען אז פון איין מולד צום צווייטן זענען דא 29 טעג, 12 שעה און 793 חלקים (1080 חלקים אין א שעה); באקאנט מיטן סימן '''כ"ט י"ב תשצ"ג'''{{הערה|{{בבלי|ראש השנה|כה|א}}.}}. דער ערשטער מולד פון תשרי [[שנת תוהו|שנת א' ליצירה]], איז געווען [[מאנטאג]] נאך 5 שעה און 204 חלקים; באקאנט מיטן סימן '''בהר"ד'''{{הערה|שם=וא}}. כדי צו וויסן ווען א געוויסע מולד וועט זיין, דארף מען צולייגן צו מולד בהר"ד, כ"ט י"ב תשצ"ג פאר יעדע חודש וואס איז אריבער זייט בריאת העולם.

לויט [[רבי אליעזר]] וואס האלט אז ב[[תשרי]] נברא העולם, איז דער ערשטער מולד געווען פרייטאג צוויי שעה אריין אין טאג, נאך 14 שעה פונעם מעת לעת, באקאנט מיטן סימן '''וי"ד'''. [[תוספות]] ברענגט אז דאס זעט מען פונעם [[מדרש]] וואס דעטאלירט דעם סדר היום פון [[אדם הראשון]] אין זיין ערשטן טאג{{הערה|{{בבלי|סנהדרין|לח|ב}}.}}: אין דער ניינטער שעה האט דער באשעפער אים באפוילן מיט'ן פארבאט צו עסן פונעם [[עץ הדעת]], און דאן האט ער געוויס אויך מקדש געווען דעם חודש. לויט'ן גמרא אז די לבנה בלייבט פארשטעלט די ערשטע זעקס שעה נאכ'ן מולד, קומט אויס אז דער מולד איז לויט'ן חשבון געווען זעקס שעה פריער, אנהייב דער דריטער שעה, נאך צוויי שעה אין טאג, וואס זענען 14 שעה פון אנהייב מעת לעת{{הערה|שם=תוסבה|{{בבלי|ראש השנה|ח|א|מפרש=תוספות|ד"ה=לתקופות כר"א}}.}}. דער מולד האט אלזא למעשה פאסירט בשעת דער באשעפער האט באשאפן אדם הראשון, ווייל איידער יענער צייט איז נישט געווען ווער זאל עס זען און מקדש זיין חדשים{{הערה|שם=מפבה|[[#מפרש|מפרש]], פרק ו הלכה ח}}.

דער [[גר"א]] שרייבט אז די אידן היינט רעכענען ווי די "בני מזרח", אז דער מולד פון פרייטאג פון ששת ימי בראשית איז געווען פון שנת א' ליצירה, נאר וויבאלד בשעת דער יאר פונעם [[מבול]] האבן דער זון און לבנה נישט געדינט, איז מען משלים יענע יאר מיט א "שנת תוהו"{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי ישראל משקלאב|פאת השלחן|151276|ירושלים, תשי"ט, סימן כט אות כא|page=264}}; השמטות ל[[ביאור הגר"א]] אויף [[שולחן ערוך]], [[חושן משפט]], סימן סז סעיף א}}. [[רב האי גאון]] שרייבט אז אויך די "בני מזרח" פלעגן רעכענען פון מולד בהר"ד, פאר א פראקטישע סיבה: ווען מען רעכנט מולדות דארף מען רעכענען די מולדות ביז צום יעצטיגן יאר, ולא עד בכלל. דאס מיינט, פאר דער מולד פון שנת {{#זמןמ:xhxjY}} דארף מען רעכענען מולדות וואס זענען פאריבער אין {{#זמןמ:xhxjY|-1 year}} יארן. כדי אויסצומיידן דעם איבריגן שטאפל אינעם חשבון, האבן אויך די בני מזרח גערעכנט פון איין יאר פריער, מולד בהר"ד{{הערה|תשובת [[רב האי גאון]], געברענגט אין [[#ראבח|ראב"ח]], מאמר שלישי שער שביעי}}.

לויט די שיטה פון [[תקופת שמואל|שמואל]] אנבאלאנגט די תקופות, קומט אויס אז דער מולד האט פאסירט דער מיטוואך נאך ששת ימי בראשית, מיט 7 טעג 9 שעה און 642 חלקים נאך תקופת ניסן. דער סמ"ג{{הערה|{{שיתופתא|Sefer_Mitzvot_Gadol,_Positive_Commandments/47|עשין מז}}}} איז מסביר אז די לבנה האט זיך פארזוימט א וואך צוליב דער סכסוך מיט'ן זון וואס האט געפירט צו דעם אז זי זאל קלענער ווערן. דער [[לבוש]] זאגט אז זי האט זיך נוהג געווען בנזיפה א גאנצע וואך, ווי מען לערנט ארויס פון [[מרים הנביאה]]{{הערה|[[רבי מרדכי יפה]], '''[[לבוש]]''' [[s:לבוש_אורח_חיים_תכח#חשבון_התקופות|סימן תכח]]}}. תוספות לערנט אז שמואל האלט ווי רבי אליעזר אז בתשרי נברא העולם{{הערה|שם=תוסבה}}}}. אנדערע האלטן אז דער מולד איז געווען מיטוואך פון ששת ימי בראשית, און די זון איז באשאפן געווארן אינמיטן זיין גאנג, אויסזעענדיג ווי די וואך נאך דער תקופה{{הערה|שם=יסוד|{{היברובוקס|רבינו יצחק הישראלי|יסוד עולם|32674|page=57|מאמר רביעי פרק יד}}.}}{{הערה|שם=חזוא|{{היברובוקס|[[רבי אברהם ישעיהו קארעליץ]]|חזון איש|14336|page=458|באנד=אורח חיים - מועד|מקום הוצאה=בני ברק|שנת הוצאה=תשל"ד|סימן קלח אות א}}}}.

אן אנדער שיטה שטייט פון רב אביתר{{הערה|{{אוצר החכמה|שניאור זלמן שעכטער|Saadyana|103939|קעמברידזש, תרס"ג, זייט 102|page=111}}.}} און [[תרגום יונתן]]{{הערה|{{שיתופתא|Targum_Jonathan_on_Genesis/1.1-3|בראשית פרק א פסוק טז}}}}. לויט זיי איז דער ערשטער מולד געווען מיטוואך נאך 20 שעה און 408 חלקים, און מולד בהר"ד איז דער מולד פון א יאר שפעטער. ווי עס שיינט, האבן זיי געהאלטן אז דער יאר פון בריאת העולם איז נישט אין דער צאל פון די יארן, און ווען מען רעכנט פון בהר"ד רעכנט מען אנגעהויבן פון דער צווייטער יאר{{הערה|חיים יחיאל בורנשטיין, "תאריכי ישראל", '''התקופה''' ט, תל אביב, תרפ"א, זייט 225.}}.

עס זענען פארהאן עטליכע ספיקות אנבאלאנגט די צייט פונעם מולד, ווי אזוי עס איבערצוטייטשן צו די היינטיגע זייגערס. געוויסע האלטן אז עס איז נישט שייך בכלל איבערצוטייטשן דעם מולד צו סיי וועלכן זייגער, וויבאלד דער מולד איז אן אבסטראקטער באגריף, און נישט קיין עכטע געשעעניש{{הערה|[[#לנגר|לעווינגער]], זייט קנד.}}.

*אין ספר [[יסוד עולם]]{{הערה|שם=יסוד2|דארט=יסוד|דארט {{היברובוקס|2=מאמר רביעי פרק ז|3=32674|page=26}}.}} ווערט געברענגט אז די מולדות געשען לויט'ן זייגער אין "טבור הארץ" – די צענטער פון דער באוואוינטער וועלט, ווי עס איז געווען באקאנט אין די [[מיטלאלטער]]. דאס איז 24° צו מזרח פון ירושלים, און א שעה און 642 חלקים גערוקט.

*טייל ראשונים{{הערה|[[#ראבב|ראב"ח]], מאמר ב שער ב.}}{{הערה|שם=יסוד2}} זאגן אז די מולדות רעכענען זיך פון "קצה המזרח" – דער ווייטסטער עק פון דער באוואוינטער וועלט, 114° צו מזרח פון ירושלים, און 7 שעה און 642 חלקים גערוקט.

*בשם [[רב סעדיה גאון]]{{הערה|זע:  [[#גרדן|גארדאן]], זייט עט}}, און נאך ראשונים{{הערה|זע: {{אוצר החכמה|[[רבי עזריה מן האדומים]]|מצרף לכסף|103533|ווילנא, תרכ"ו, פרק ה'}}.}} ווערט געברענגט אז דער חשבון איז לויט [[בבל]], וואו די [[אמוראים]] האבן געוואוינט.

עס זענען דא וואס זענען תולה דער {{קישור שפה|עברית|מחלוקת רב סעדיה גאון ובן מאיר|מחלוקת צווישן רב סעדיה גאון און בן מאיר|מחלוקת צווישן רב סעדיה גאון און אהרן בן מאיר}} אין אן איבערבלייבעניש פון א מחלוקת צי די מולדות ווערן גערעכנט לויט בבל אדער לויט ירושלים{{הערה|שם=חיב|{{אוצר החכמה|חיים יחיאל בורנשטיין|מחלקת רב סעדיה גאון ובן מאיר|12703|ווארשא, תרס"ד, זייט 21|page=20}}.}}.

פארשער פונעם אידישן לוח אין די לעצטערע יארן האבן אנגענומען אז די מולדות ווערן גערעכנט ערגעצוואו צווישן בבל און [[ארץ ישראל]]{{הערה|זע: {{אוצר החכמה|מנחם מנדל כשר|קו התאריך הישראלי|149342|ירושלים, תשל"ז, זייט 15|page=30}}.}}. היינטיגע פארשער נעמען אן אז עס ווערט גערעכנט צום זייגער פון ירושלים; דאס איז אויך דער פראמינענטסטע מיינונג צווישן די אחרונים{{הערה|שם=גראח|זע: [[#גרדן|גארדאן]], זייט פא}}. דער "מולד הממוצע" לויט די אסטראנאמער, געשעט היינטיגע צייטן צוויי שעה נאך דער מולד פונעם לוח לויט ירושלים{{הערה|{{אוצר החכמה|זלמן מנחם קורן|שו"ת תשב"ץ|147460|מכון ירושלים, תשס"ג|כותרת=נספח לסי' רטו-רטז|page=406}}; [[#לנגר|לענווינגער]], זייט קנד}}.

אין פילע קהילות, בעיקר [[אשכנז]]'ישע, איז איינגעפירט אז בשעת "ברכת החודש" אום [[שבת מברכים]], טוט מען אין שול אויסרופן ווען דער מולד וועט זיין. דער מנהג איז רעלאטיוו א נייער, און עס ווערט כמעט נישט געברענגט אין פריערדיגע ספרים{{הערה|[[#לנגר|לעווינגער]], זייט קמט.}}.

דער אריגינעלער מנהג איז לכאורה געווען צו וויסן ווען דער מולד וועט זיין בשעת [[ברכת החודש]], און אזוי ברענגט [[רבי אפרים זלמן מרגליות]] אין [[שער אפרים]]{{הערה|{{היברובוקס|רבי אפרים זלמן מרגליות|שער אפרים|34320|page=323|שער י אות לז}}}} און דער [[בעל התניא]] אינעם סידור{{הערה|{{אוצר החכמה|2=סידור תורה אור|3=141382|4=ברוקלין, תשס"ה, זייט 142|page=158}}.}}. דער שער אפרים לייגט צו אז עס איז נישט מעכב, נאר דער עיקר איז צו וויסן קלאר ווען ראש חודש וועט זיין. אין די מנהגים פון פראנקפורט שטייט אז דער מנהג איז צו פרעגן דעם חזן ווען דער מולד וועט זיין, אזוי אז דער חזן קוקט נאך אינעם לוח, און אין איינוועגס זעט ער שוין אויך גענוי ווען ראש חודש וועט זיין{{הערה|{{היברובוקס|שלמה זלמן גייגער|דברי קהלת|6822|page=463|מקום הוצאה=פראנקפורט דמיין|שנת הוצאה=תרכ"ב|עמ=462}}.}}. עס ווערט געברענגט אז מען דארף נאכקוקן דעם מולד פונעם פריערדיגן חודש און אליין אויסרעכענען דערפון דער יעצטיגער, אלס "כי היא חכמתכם"{{הערה|[[רבי יהודה מילער]], אין קונטרס "צאן הנחלות", געברענגט אין [[#לנגר|לעווינגער]], זייט קס. ענליך שרייבט אויך {{היברובוקס|[[רבי צבי אלימלך שפירא]]|דרך פקודיך|4702|page=76|מצוה ד חלק המעשה אות י}}.}}. [[רבי אליהו מני]] ברענגט אז אינזין האבן דעם מולד ביי "מי שעשה ניסים" איז א תיקון פאר'ן [[פגם הברית]]{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי אליהו מני|קרנות צדיק|103721|page=42|מקום הוצאה=ירושלים|שנת הוצאה=תרס"ד|עמ=כא עמוד ב|פרק ג, אות צג}}}}.

אין [[ליקוטי מהרי"ח]] שטייט אז לכאורה האט שוין [[רבי מענדל רימאנובער]] איינגעפירט אין זיין בית המדרש אויסצורופן דעם מולד, און דער מנהג האט זיך ווארשיינליך פארשפרייט פון דארט. דערקעגן ברענגט ער אז לויט ווי עס שטייט אין [[רבי אברהם יהושע העשיל (אפטא)|אוהב ישראל]] אין פרשת בא דארף מען נישט אויסצורופן דעם מולד{{הערה|{{היברובוקס|רבי ישראל חיים פרידמאן|לקוטי מהרי"ח|48754|page=23|חלק ג - השמטות לחלק ב, פח - ב'}}.}}. אין בעלזא, וויזשניץ און אין טייל אשכנז'ישע קהילות איז נישט איינגעפירט אויסצורופן דעם מולד{{הערה|[[#לנגר|לעווינגער]], זייט קסא}}.

אין אסאך קהילות איז איינגעפירט איבערצוטייטשן דעם מולד צום היינטיגן זייגער, און אזוי איז עס שוין אין לוחות פון די ת"ר יארן{{הערה|ווי אין: {{אוצר החכמה|רבי צבי הירש אלבינגער|תפארת צבי|12829|ווארשא, תר"כ}} און אינעם לוח המולדות אין {{היברובוקס|2=סדור תפלה ישרה|3=7190|page=193|באנד=נוסח ספרד|מקום הוצאה=ראדוויל|שנת הוצאה=תק"פ}}.}}. אין ארץ ישראל זענען דא וואס פירן זיך אראפצורעכענען 21 מינוט פונעם חשבון עס נענטער צו ברענגען צום אמת'ן ארץ־ישראל'דיגן זייגער{{הערה|שם=שטרנבוך}}, און אין די קלויזנבורגער בתי מדרשים אין ניו יארק לייגט מען צו זיבן שעה עס צוצופאסן צום אמעריקאנער זייגער, אין איינקלאנג מיטן פסק פון [[רבי יוסף אליהו הענקין]]{{הערה|{{אוצר החכמה|רבי יוסף אליהו הנקין|גבורות אליהו|180914|ניו יארק, תשע"ג, זייט ריא|page=268}}.}} לגבי סוף זמן [[קידוש לבנה]]{{הערה|[[#לנגר|לעווינגער]], זייט קנג}}.

*{{אנקער|גרדן|{{אוצר החכמה|רבי אברהם יוסף גארדאן|מחדש חדשים|604554|תשע"ז}}.}}

*{{אנקער|לנגר|{{אוצר החכמה|יעקב לעווינגער|לוח דבר בעתו|13331|בני ברק, תשנ"ה, זייט קמט-קעו|כרך=תשנ"ה|כותרת=על הכרזת המולד בבית הכנסת|page=149}}.}}

==דרויסנדע לינקס==

* ניסן יואלי, [http://daf-yomi.com/Data/UploadedFiles/DY_Item/25467-sFile.pdf כיצד מחשבים את המולד?], פון [[פורטל הדף היומי]]

*{{אנקער|ראבח|{{היברובוקס|רבי אברהם בן חייא הנשיא|ספר העבור|21292|לאנדאן, תרי"א|page=1}}.}}

*{{אנקער|אבעז|{{אוצר החכמה|רבי אברהם אבן עזרא|ספר העיבור|106|מקיצי נרדמים: ליק, תרל"ד}}.}}