מייבאים כמותיים, בדוקי עריכות אוטומטית, ביוראקראטן, אינטערפעיס רעדאקטארן, emailconfirmed, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, מנטרים, סיסאפן, צוות טכני, מייבאים, מעדכנים, אספקלריה רעדאקטארן
102,362
רעדאגירונגען
ק
החלפת טקסט – "ספרדישע" ב־"ספרד'ישע"
ק (טשעקטי און אנדערע רייניגונג, typos fixed: יידן ← אידן (8)) |
ק (החלפת טקסט – "ספרדישע" ב־"ספרד'ישע") |
||
| (18 מיטלסטע ווערסיעס פון 4 באַניצער נישט געוויזן.) | |||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
[[טעקע:OttomanEmpireIn1683.png|קליין|400px| | {{Coord|41|28.83333333|display=title}}{{דעסקריפציע||ענגליש = multiethnic empire with the monarchs from the Ottoman dynasty (1299–1922)|העב=אימפריה לשעבר (1299-1923) במזרח התיכון ובבלקן|דייטש=Reich der Dynastie der Osmanen bis 1922|}} | ||
[[טעקע:OttomanEmpireIn1683.png|קליין|400px|גרעניצן אין 1683]] | |||
די '''אטאמאַנישע אימפעריע''' (1293–1922) ([[אטאמאנישע טערקיש]]: دولتْ علیّه عثمانیّه '' Devlet-i Âliye-yi Osmâniyye'',<ref name="twareekh.com"/> [[טערקיש]]: ''Osmanlı Devleti'' אדער ''Osmanlı İmparatorluğu''), איז געווען א טערקישער שטאַט. אין יענער צייט איז די שטאַט געווען באוואוסט אלס די '''טערקישע אימפעריע'''. די אימפעריע איז געגרינדעט געווארן אין דעם 13טן יארהונדערט אין צפון־מערב [[אנאטאליע]]. איר נאכפאלגער איז [[טערקיי|די רעפובליק פון טערקיי]], וואס איז אפיציעל אויפגעשטעלט 29 אקטאבער 1923. | די '''אטאמאַנישע אימפעריע''' (1293–1922) ([[אטאמאנישע טערקיש]]: دولتْ علیّه عثمانیّه '' Devlet-i Âliye-yi Osmâniyye'',<ref name="twareekh.com"/> [[טערקיש]]: ''Osmanlı Devleti'' אדער ''Osmanlı İmparatorluğu''), איז געווען א טערקישער שטאַט. אין יענער צייט איז די שטאַט געווען באוואוסט אלס די '''טערקישע אימפעריע'''. די אימפעריע איז געגרינדעט געווארן אין דעם 13טן יארהונדערט אין צפון־מערב [[אנאטאליע]]. איר נאכפאלגער איז [[טערקיי|די רעפובליק פון טערקיי]], וואס איז אפיציעל אויפגעשטעלט 29 אקטאבער 1923. | ||
| שורה 19: | שורה 20: | ||
==היסטאריע== | ==היסטאריע== | ||
אין דעם 13טן יארהונדערט איז [[אנאטאליע]] געווען צעטיילט אין א געלאטעכץ פון | אין דעם 13טן יארהונדערט איז [[אנאטאליע]] געווען צעטיילט אין א געלאטעכץ פון אומאפהענגיגע טערקישע פרינציפאליטעטן, באקאנט ווי די אנאטאלישע בייליקן. איינער פון די דאזיגע בייליקן, אין דעם געגנט פון [[ביטיניע]] אויפן גרעניץ פון דער ביזאנטישער אימפעריע, איז געווען אנגעפירט דורכן טערקישן שבט־אנפירער [[אסמאן]] (געש' 1324), א מענטש פון וועמען מען ווייסט כמעט גארנישט, און פון וועמען שטאמט דער נאמען אטאמאן. די ערשטע נאכפאלגער פון אסמאן זענען געווען סיי פון טערקישע אפשטאם סיי ביזאנטישע רענעגאנטן, א גרויסער טייל פון זיי געווארענע מוסולמענער. אסמאן האט פארשפרייט זיין פרינציפאליטעט ווען ער האט באהערשט ביזאנטישע שטעט לענגאויס דעם טייך [[סאקאריע]]. ס'זענען נישט פאראן קיין סך מקורות וועגן דער תקופה, דערפאר איז נישט קלאר וויאזוי די פריערדיגע אטאמאנען האבן געדאנזשעט צו געוועלטיקן איבער זייערע שכנים. | ||
אין דעם 13טן יארהונדערט איז [[אנאטאליע]] געווען צעטיילט אין א געלאטעכץ פון | אין דעם 13טן יארהונדערט איז [[אנאטאליע]] געווען צעטיילט אין א געלאטעכץ פון אומאפהענגיגע טערקישע פרינציפאליטעטן, באקאנט ווי די אנאטאלישע בייליקן. איינער פון די דאזיגע בייליקן, אין דעם געגנט פון [[ביטיניע]] אויפן גרעניץ פון דער ביזאנטישער אימפעריע, איז געווען אנגעפירט דורכן טערקישן שבט־אנפירער [[אסמאן]] (געש' 1324), א מענטש פון וועמען מען ווייסט כמעט גארנישט, און פון וועמען שטאמט דער נאמען אטאמאן. די ערשטע נאכפאלגער פון אסמאן זענען געווען סיי פון טערקישע אפשטאם סיי ביזאנטישע רענעגאנטן, א גרויסער טייל פון זיי געווארענע מוסולמענער. אסמאן האט פארשפרייט זיין פרינציפאליטעט ווען ער האט באהערשט ביזאנטישע שטעט לענגאויס דעם טייך [[סאקאריע]]. ס'זענען נישט פאראן קיין סך מקורות וועגן דער תקופה, דערפאר איז נישט קלאר וויאזוי די פריערדיגע אטאמאנען האבן געדאנזשעט צו געוועלטיקן איבער זייערע שכנים. | ||
אין דעם יארהונדערט נאכן טויט פון אסמאן דער ערשטער, האט אטאמאנישע הערשאפט אנגעהויבן זיך פארשפרייטן איבער אנאטאליע אין די באלקאן לענדער. אסמאנ'ס זון, ארהאן, האט איינגענומען די שטאט בורסע אין צפון-מערב אנאטאליע אין 1326, און האט געמאכט זי די נייע הויפטשטאט פון דער אטאמאנישער מדינה. מיט דעם ניצחון האבן די ביזאנטן פארלוירן זייער קאנטראל איבער צפון-מערב אנאטאליע. די | אין דעם יארהונדערט נאכן טויט פון אסמאן דער ערשטער, האט אטאמאנישע הערשאפט אנגעהויבן זיך פארשפרייטן איבער אנאטאליע אין די באלקאן לענדער. אסמאנ'ס זון, ארהאן, האט איינגענומען די שטאט בורסע אין צפון-מערב אנאטאליע אין 1326, און האט געמאכט זי די נייע הויפטשטאט פון דער אטאמאנישער מדינה. מיט דעם ניצחון האבן די ביזאנטן פארלוירן זייער קאנטראל איבער צפון-מערב אנאטאליע. די וויכטיגע שטאט סאלאניקי איז געכאפט געווארן פון די ווענעטן אין 1387. דער אטאמאנישער ניצחון ביי קאסאווא אין 1389 האט געצייכענט דעם סוף פון סערבישע מאכט אין דעם געגנט, און האט געעפנט דעם וועג פאר אטאמאנישער פארברייטערונג אין אייראפע אריין.<ref>{{cite book|author=Robert Elsie|title=Historical Dictionary of Kosova|url=https://books.google.com/books?id=Fnbw1wsacSAC&pg=PA95|year=2004|publisher=Scarecrow Press|pages=95–96|isbn=978-0-8108-5309-6}}</ref> דער [[קאמף פון ניקאפאליס]] אין 1396, ברייט געהאלטן דער לעצטער גרויסער [[קרייצצוג]] פון דער [[מיטל אלטער]], האט נישט געקענט צוריקהאלטן דעם גאנג פאראויס פון די זיגנדיקע אטאמאנישע טערקן.<ref>{{cite book|author=David Nicolle|title=Nicopolis 1396: The Last Crusade|url=https://books.google.com/books?id=_hUst0z-oEQC|year=1999|publisher=Osprey Publishing|isbn=978-1-85532-918-8}}</ref> | ||
== אידן אין דער אטאמאנישער אימפעריע == | == אידן אין דער אטאמאנישער אימפעריע == | ||
אין די ערטער וואס די אטאמאנישע אימפעריע האט איינגענומען, ווי [[סטאמבול]], זענען געווען פיל | אין די ערטער וואס די אטאמאנישע אימפעריע האט איינגענומען, ווי [[סטאמבול]], זענען געווען פיל אידישע געמיינדעס, וואס די אטאמאנען האבן גערופן "[[ראמאניאטן]]".{{הערה|די [[ביזאנטישע אימפעריע]] האט געהייסן ביי זיי "ראם", און דערפאר האבן זיי גערופן די אידן "ראמאניאטן".}} ווען ער האט איינגענומען קושטא, האט דער סולטאן באשלאסן צו באזעצן די שטאט פונדאסניי, און דערפאר האט ער אריבערגעפירט אין דער שטאט טויזנטער אידן, בעיקר פון צענטראל [[גריכנלאנד]] און [[מאקעדאניע]]. | ||
אחוץ פון זיי האבן א סאך פארטריבענע אידן, בעיקר פון [[פראנקרייך]], [[פארטוגאל]] און [[שפאניע]], זיך באזעצט אין דער אטאמאנישער אימפעריע אין די 14טער און 15טער יארהונדערטער. | אחוץ פון זיי האבן א סאך פארטריבענע אידן, בעיקר פון [[פראנקרייך]], [[פארטוגאל]] און [[שפאניע]], זיך באזעצט אין דער אטאמאנישער אימפעריע אין די 14טער און 15טער יארהונדערטער. | ||
| שורה 32: | שורה 33: | ||
נאכן פארטרייבן די אידן פון [[גירוש ספרד|שפאניע]], פארטוגאל און פראנקרייך האט דער סולטאן [[באיזיט דער צווייטער]] געוואלט מאכן פלאץ פאר זיי אונטער זיין הערשאפט. | נאכן פארטרייבן די אידן פון [[גירוש ספרד|שפאניע]], פארטוגאל און פראנקרייך האט דער סולטאן [[באיזיט דער צווייטער]] געוואלט מאכן פלאץ פאר זיי אונטער זיין הערשאפט. | ||
שפעטער האבן אידן געוואוינט אין כמעט אלע שטעט פון דער אטאמאנישער אימפעריע, און ספעציעל זענען געווען בארימט די | שפעטער האבן אידן געוואוינט אין כמעט אלע שטעט פון דער אטאמאנישער אימפעריע, און ספעציעל זענען געווען בארימט די אידישע קהילות פון די שטעט [[סטאמבול]], [[סאלאניקע]], [[אדריאנאפאל]] ([[עדירנע]]), [[סאפיע]] און [[איזמיר]]. | ||
אין דער אטאמאנישער אימפעריע זענען אויך געווען | אין דער אטאמאנישער אימפעריע זענען אויך געווען אידישע קהילות וואס זענען נישט געווען פון א ספרד'ישער (שפאנישער) אפשטאמונג. די אידן אין [[צפון אפריקע]] האט מען גערופן '''[[מאגרעב|מאגראבישע]] אידן''' אדער '''מערבדיקע אידן''' (מאגרעב מיינט מערב, וואס צפון אפריקע ווערט גערופן אויף אראביש, אנדערש פון די מזרח לענדער). ס'איז שוין געווען א קהילה אידן וואס שטאמען פון צפון אפריקע אין ארץ ישראל, באזונדער פון דער ספרד'ישער קהילה. אין פארגלייך מיט די מאגראבישע אידן, האט מען גערופן די אידן אין [[עגיפטן]], [[סיריע]] און [[ארץ ישראל]] '''[[מוסתערבים]]''', ווייל זייער לעבנסשטייגער איז געווען ענליך צו זייערע אראבישע שכנים. די אידן זענען נישט געווען פון די אידן פארטריבן פון שפאניע; זיי האבן אלעמאל געוואוינט אין די מזרח לענדער. | ||
די פרנסות פון די אידן אין דער אטאמאנישער אימפעריע זענען געווען זייער פארשידנארטיג. א סאך אידן האבן געארבעט אין פארזארגן שפייז און וואפן, און האבן אויך פארזארגט די זאכן צו דער אטאמאנישער מיליטער. אנדערע אידן האבן געארבעט אין פאבריקאציע פון פעלן און קליידער. די פארטריבענע אידן פון אייראפע האבן מיטגעברענגט מיט זיי נייע אנטוויקלונגען צו דער אימפעריע. | די פרנסות פון די אידן אין דער אטאמאנישער אימפעריע זענען געווען זייער פארשידנארטיג. א סאך אידן האבן געארבעט אין פארזארגן שפייז און וואפן, און האבן אויך פארזארגט די זאכן צו דער אטאמאנישער מיליטער. אנדערע אידן האבן געארבעט אין פאבריקאציע פון פעלן און קליידער. די פארטריבענע אידן פון אייראפע האבן מיטגעברענגט מיט זיי נייע אנטוויקלונגען צו דער אימפעריע. | ||
א גרויסער טייל אידן האבן זיך | א גרויסער טייל אידן האבן זיך באשעפטיגט מיט ארבעט וואס איז פארבונדן מיטן ים, ווי למשל [[פארט]] ארבעטער און טרעגער. די קהילה פון [[סלוניקי|סאלאניקע]] איז געווען בארימט מער ווי אלע געמיינדעס צוליב אירע ים־טעטיקייטן; אזוי דער ארטיגער פארט איז געווען געפירט דורך אידן, איז ער געווען פארמאכט שבת און יום טוב, און אויך יעדן טאג א קורצע צייט נאכמיטאג בשעת ווען מען האט געדאווענט [[מנחה]]. | ||
דער סולטאן האט געמוטיקט די אידן אויך עוסק זיין אין מסחר, ווייל ער האט געוואלט אנגרייפן די עקאנאמישע סופעריאריטעט פון די אייראפעאישע לענדער. | דער סולטאן האט געמוטיקט די אידן אויך עוסק זיין אין מסחר, ווייל ער האט געוואלט אנגרייפן די עקאנאמישע סופעריאריטעט פון די אייראפעאישע לענדער. | ||
| שורה 44: | שורה 45: | ||
די אידן פון סאלאניקע און סטאמבול האבן געהאנדלט א סאך מיט פארשידענע אייראפעאישע לענדער. | די אידן פון סאלאניקע און סטאמבול האבן געהאנדלט א סאך מיט פארשידענע אייראפעאישע לענדער. | ||
די אידן זענען געווען ערלויבט צו פארן ארום דער אימפעריע גאנץ פריי, זיך צו באזעצן וואו זיי האבן געוואלט, און צו קויפן | די אידן זענען געווען ערלויבט צו פארן ארום דער אימפעריע גאנץ פריי, זיך צו באזעצן וואו זיי האבן געוואלט, און צו קויפן אומבאוועגליכע גיטער. אחוץ דעם, זענען די אידן געווען אנערקענט ווי א רעליגיעזע געמיינדע און האבן געהאט א געוויסע מאס פון אויטאנאמיע אין די געביטן פון רעליגיע, יוסטיץ און געזעלשאפט. גאנץ א שיינע צאל אידן זענען געקומען צו וויכטיגע פאזיציעס אין דער אטאמאנישער אימפעריע, ווי למשל רבי יוסף המון און זיין זון רבי משה המון, וואס זענען ביידע געווען הויף דאקטוירים פון די סולטאנען . אויך דון יוסף נשיא, דער איידעם פון דאנא גראציע, איז צוגעקומען צום ראנג פון א הערצאג און האט געהערשט איבער עטליכע אינזלען אין דעם אגאישן ים. | ||
אין די טעג פונעם סולטאן מעהמעט דער צווייטער, איז דער | אין די טעג פונעם סולטאן מעהמעט דער צווייטער, איז דער אידישער לבוש געווען א רויטער הויב, אן איבערציער פון באוול און שווארצע שיך. דערנאך, אין דער תקופה פונעם סולטאן מוראט דער דריטער, האט מען גע'אסר'ט די אידן צו גיין אנגעטון זיידענע קליידער, די פרויען האבן נישט געטארט טראגן טייערע צירונג. | ||
דער סולטאן [[מוראט דער פערטער]] האט געמאכט נאך הארבער פאר די אידן מער ווי אלע אנדערע אטאמאנישע סולטאנען. דער דאזיגער מצב פון די אידן האט געברענגט א געוויסע עמיגראציע צו די | דער סולטאן [[מוראט דער פערטער]] האט געמאכט נאך הארבער פאר די אידן מער ווי אלע אנדערע אטאמאנישע סולטאנען. דער דאזיגער מצב פון די אידן האט געברענגט א געוויסע עמיגראציע צו די גרעניץ פראווינצן פון דער אימפעריע און אינדרויסן פון דער אימפעריע. אין דעם 18טן יארהונדערט און אין אנהייב 19טן יארהונדערט זענען די אידישע קהילות ווייטער אראפגעגאנגען. טאג טעגלעך האבן די אידן געליטן פון בילבולים, שטייערן, און נאך. | ||
פונעם פערטן יארצענדלינג פונעם [[19טער י"ה|19טן יארהונדערט]] זענען געשען דייטיקע ענדערונגען אין די לעבן און פאליטישן צושטאנד פון די אידן. די אידן האבן געבעטן א נאמינאציע וואס זאל זיין גלייך צו דער פאזיציע פון די גריכישע און ארמענישע פאטריארכן. אין 1836 האט דער סולטאן [[מאהמוט דער צווייטער]] באשטעטיגט די פאזיציע, און דער ערשטער וואס איז געווען באשטימט איזן געווען | פונעם פערטן יארצענדלינג פונעם [[19טער י"ה|19טן יארהונדערט]] זענען געשען דייטיקע ענדערונגען אין די לעבן און פאליטישן צושטאנד פון די אידן. די אידן האבן געבעטן א נאמינאציע וואס זאל זיין גלייך צו דער פאזיציע פון די גריכישע און ארמענישע פאטריארכן. אין 1836 האט דער סולטאן [[מאהמוט דער צווייטער]] באשטעטיגט די פאזיציע, און דער ערשטער וואס איז געווען באשטימט איזן געווען [[רבי אברהם הלוי]], מיטן טיטל [[חכם באשי]]. ער איז געווען פאראנטווארטלעך אויפן קאפשטייעט און אויך אויף באשטראפן מענטשן פון דער אידישער געמיינדע. | ||
אין דער צווייטער העלפט פונעם 19טן יארהונדערט האבן אויסגעבראכן 40 [[בלוט-בילבול]]ים אין די לענג און ברייט פון דער אימפעריע, אבער די טערקישע הערשאפט האט געשיצט די אידן, ספעציעל דורכן אינטערווענץ פון בריטישן עסקן, סיר [[משה מאנטיפיארי]] | אין דער צווייטער העלפט פונעם 19טן יארהונדערט האבן אויסגעבראכן 40 [[בלוט-בילבול]]ים אין די לענג און ברייט פון דער אימפעריע, אבער די טערקישע הערשאפט האט געשיצט די אידן, ספעציעל דורכן אינטערווענץ פון בריטישן עסקן, סיר [[משה מאנטיפיארי]] | ||
| שורה 57: | שורה 58: | ||
== רעפערענצן == | == רעפערענצן == | ||
{{רעפליסטע| | {{רעפליסטע|הערות= | ||
<ref name="twareekh.com">{{cite web|url=http://www.twareekh.com/images/upload/aboutus/ottmani10liras1334F-.jpg |title= אטאמאנישע באנקנאטע מיט אראבישן שריפט |accessdate={{ר}}26סטן אויגוסט 2010}}</ref> | <ref name="twareekh.com">{{cite web|url=http://www.twareekh.com/images/upload/aboutus/ottmani10liras1334F-.jpg |title= אטאמאנישע באנקנאטע מיט אראבישן שריפט |accessdate={{ר}}26סטן אויגוסט 2010}}</ref> | ||
}} | }} | ||