אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "רוי:ביאלע"
ק (1 רעוויזיע אימפארטירט: אימפארטירט פון די יידישע וויקיפעדיע, זע ביישטייערער ליסטע) |
ק (החלפת טקסט – "אידישע יישובים" ב־"אידישע ישובים") |
||
| (35 מיטלסטע ווערסיעס פון 7 באַניצער נישט געוויזן.) | |||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דעסקריפציע||ענגליש = city with powiat rights in the Lublin Voivodeship in eastern Poland|דייטש=kreisfreie Stadt in der Woiwodschaft Lublin im Osten Poens|}} | |||
{{יישוב | {{יישוב | ||
|נאמען= לובלין | |נאמען= לובלין | ||
|סארט יישוב= שטאָט | |סארט יישוב= שטאָט | ||
|אמטשפראך נאמען= Biała Podlaska | |אמטשפראך נאמען= Biała Podlaska | ||
|הערב= | |הערב= |פאן= |בילד= | ||
|פאן= | |||
|בילד= | |||
|באשרייבונג= געביידעס לעבן דעם רינעק | |באשרייבונג= געביידעס לעבן דעם רינעק | ||
|מדינה= {{פאן פוילן}} | |מדינה= {{פאן פוילן}} | ||
| שורה 38: | שורה 37: | ||
}} | }} | ||
[[טעקע:Biala-Podl-08030830.jpg|קליין|250 px]] | [[טעקע:Biala-Podl-08030830.jpg|קליין|250 px]] | ||
'''[[ליטוויש]] ביאלע''' ({{שפראך-pl|Biała Podlaska}}; {{שפראך-uk|Біла בילאַ}}; {{שפראך-la|Alba Ducalis אַלבאַ דוקאַליס}}) איז א שטאט אין דער [[לובלינער וואיעוואדעשאפט]], מזרח [[פוילן]] מיט א | '''[[ליטוויש]] ביאלע''' ({{שפראך-pl|Biała Podlaska}}; {{שפראך-uk|Біла בילאַ}}; {{שפראך-la|Alba Ducalis אַלבאַ דוקאַליס}}) איז א שטאט אין דער [[לובלינער וואיעוואדעשאפט]], מזרח [[פוילן]] מיט א באפעלקערונג פון 58,010 (2006). איר בירגערמייסטער הייסט דאניוש סטעפאניון. | ||
== היסטאריע == | == היסטאריע == | ||
דער ערשטער היסטאריעשר דאקומענט וואס דערמאנט ביאלע איז פון 1481. לכתחילה האט ביאלע געהערט צו דער איליטש משפחה. אינעם [[16טער י"ה|16טן יארהונדערט]] איז די ראדזיוויל משפחה געווארן די נייע בעלי-בתים פון ביאלע. נאך צוויי הונדערט יאר | דער ערשטער היסטאריעשר דאקומענט וואס דערמאנט ביאלע איז פון 1481. לכתחילה האט ביאלע געהערט צו דער איליטש משפחה. אינעם [[16טער י"ה|16טן יארהונדערט]] איז די ראדזיוויל משפחה געווארן די נייע בעלי-בתים פון ביאלע. נאך צוויי הונדערט יאר וואיולזיין האבן די שוועדן זיך אריינגעריסן אין פוילן. דערנאך האבן די [[קאזאק]]ן אטאקירט ביאלע. | ||
=== די | === די אידישע קהילה פון ליטוויש ביאלע === | ||
אום [[ה'שפ"א]] (1621) האבן 30 | אום [[ה'שפ"א]] (1621) האבן 30 אידישע משפחות באקומען רשות צו וואוינען אין ביאלע. אום 1841 זענען געווען אין ביאלע 2,200 אידן אין א באפעלקערונג פון 3,588; אום 1897, 6,549 פון 13,090; אום 1921, 6,874 פון 13,000; אום 1931, 6,923 (64.7%) פון 10,697. צווישן די צוויי וועלט מלחמות האבן ערשיינט אין ביאלע פיר יידישע צייטונגען. | ||
בערך | בערך פון תק"צ האט ביאלע אנגעהויבן צו ווערן א גרויסער צענטער פון [[חסיד]]ים. הרב [[יצחק יעקב ראבינאוויטש]], אן אייניקל פונעם [[ייד הקדוש]] און מחבר פון ''דברי בינה'', האט אויפגעשטעלט זיין הויף אין ביאלע; ביז צום היינטיגן טאג פירט זיך ווייטער דאס [[ביאלע (חסידות)|ביאלער]] חסידות. | ||
אויך אין ביאלע איז געווען א גרויסער [[קאצק ( | אויך אין ביאלע איז געווען א גרויסער [[קאצק (חסידות)|קאצקער]] שטיבל, און אין יאר ה'תרט"ז האט מען אויפגענומען דעם [[רבי מנחם מענדל מארגנשטערן|קאצקער רבי'נס]] מחותן, הר"ר [[נחום זאב בארנשטיין]], מחבר פון ''אגודת אזוב'', אלס שטאטס-רב אין ביאלע. שפעטער זענען רוב פון די קאצקער חסידים אין ביאלע געווארן חסידים פונעם [[חידושי הרי"ם]] פון [[גער]]. איינער פון די חשובע גערער חסידים אין ביאלע איז געווען [[רבי נח טשארני]] (שחור), דער שווער פונעם [[רבי אברהם מרדכי אלטער|אמרי אמת]]. | ||
בערך אין יאר תר"ל האט | בערך אין יאר תר"ל האט [[רבי דוב בעריש לאנדא|רבי בעריש לאנדא]] אויפגעשטעלט זיין הויף אין ביאלע, וואו ער האט געפירט א גרויסן טייל פון די [[ווארקע (חסידות)|ווארקער]] חסידים. | ||
אידן אין ביאלע האבן פאַרמאגט א טשוועקעס פאַבריק, א גאַרבעריי, א שיך פאַבריק, [[טארטאק]]עס, ציגל אויוונס, מעל מילן, א זייף פאַבריק, א ברייעריי און נאך פאַבריקן. מאידך גיסא האבן אסאך אידן געלעבט בדלי דלות. אזוי ווי אלע פארצייטיגע שטעטלעך זענען די אידן פון ביאלע געווען אלע שומרי מצוות כאטש טייל זענען באאיינפלוסט פון [[השכלה]] און [[ציוניזם]]. | |||
אום 13טן סעפטעמבער 1939 האבן די | אום 13טן סעפטעמבער 1939 האבן די דייטשן איינגענומען ביאלע, אבער דעם 26סטן סעפטעמבער זענען זיי צוריקגעצויגן צו לאזו די סאוויעטן אריין אין דער שטאט. אום 10 אקטאבער 1939, לויטן [[מאלאטאוו-ריבנטראפ פאקט]] זענען די סאוויעטן ווידער ארויס אין די דייטשן האבן אקופירט א צווייט מאל. ווען די סאוויעטן האבן פארלאזט ביאלע האבן אסאך אידן אויך פארלאזט די שטאט צו וואוינען אונטער סאוויעטן הערשאפט אין מזרח פוילן. | ||
1 דעצעמבער 1939 האבן די | 1 דעצעמבער 1939 האבן די דייטשן ארויסגעגבן א גזירה אז אלע אידן פון עלטער 6 מוזן טראגן אן ארעמבאנד מיט א געלן [[מגן דוד]] (שפעטער האט מען געהייסן גיין בלוי). די אלע אידן האט מען אריבערגעפירט צו א זאנע אויף גראבאנאוו-, יאנאוו-, פראסטא- און פזשעכאדניע-גאסן. | ||
סוף 1939 זענען אנגעקומען אין אם איבערגעפאקטער ביאלע מער ווי 2000 | סוף 1939 זענען אנגעקומען אין אם איבערגעפאקטער ביאלע מער ווי 2000 אידן דעפארטירט פון [[סואוואלק]] און [[סעראצק]]. נישט קיין וואונדער אז אום 1940 האט אויסגעבראכן ביי די אידן פון ביאלע א [[טיפוס]] עפידעמיע וואס האט געהרגט אסאך אידן. אויך אין דער צייט זענען אנגעקומען די ווינציגער פון 200 פליטים וואס זענען געבליבן לעבעדיג פון 800 יידישע פלעניקעס (געפאנגענע) אויף א טויט מארש, וואס מ'האט זיי אינטערנירט דארטן. | ||
<!-- | <!-- | ||
אום יולי 1940, האט מען געשיקט געציילטע | אום יולי 1940, האט מען געשיקט געציילטע אידן פון ביאלע צו די צוואנגארבעט לאגערן אין בעלזיץ. In the autumn of 1940, the Judenrat's employment office began to conscript workers for the factories built by the Germans in Biała Podlaska and its environs. Work camps were built by the Germans nearby the factories. Hundreds of Jewish tradesmen were incarcerated in seven of the Judenrat's labour camps situated at the airfield, the train station, the Wineta camp in the Wola district, and elsewhere. Hundreds of other Jews worked in heavy manual labour paving roads, draining ditches, and constructing sewage facilities, saw mills, and barracks. Many women worked at Duke Potocki's farm "Halas". | ||
On 15 May 1941, the Jewish [[POW]] camp was closed down, and the surviving prisoners were transported by sealed train to Konskowola, further west. During 1940 and 1941, several hundred Jews from [[Kraków]] and Mlawa were deported to Biała Podlaska. As a result of the many "resettlements" to the town, the Jewish population of the town had grown to approximately 8,400 in March 1942. On 6 June 1941 an announcement forbade "[[Arians]]" to do business with Jews. At the end of June 1941 a number of Jews were sent to the concentration camp at [[Auschwitz]] as punishment for giving bread to Soviet prisoners of war marching through the town. They were among the first Jewish victims to perish in Auschwitz. | On 15 May 1941, the Jewish [[POW]] camp was closed down, and the surviving prisoners were transported by sealed train to Konskowola, further west. During 1940 and 1941, several hundred Jews from [[Kraków]] and Mlawa were deported to Biała Podlaska. As a result of the many "resettlements" to the town, the Jewish population of the town had grown to approximately 8,400 in March 1942. On 6 June 1941 an announcement forbade "[[Arians]]" to do business with Jews. At the end of June 1941 a number of Jews were sent to the concentration camp at [[Auschwitz]] as punishment for giving bread to Soviet prisoners of war marching through the town. They were among the first Jewish victims to perish in Auschwitz. | ||
| שורה 72: | שורה 71: | ||
* [http://www.holocaust.myoptimus.com ביאלע אין חורבן אייראפע] | * [http://www.holocaust.myoptimus.com ביאלע אין חורבן אייראפע] | ||
== | == רעפערענצן == | ||
{{רעפערענצן}} | |||
{{coord|52|02|N|23|08|E|region:PL_type:city|display=title}} | {{coord|52|02|N|23|08|E|region:PL_type:city|display=title}} | ||
[[קאַטעגאָריע:שטעט און שטעטלעך אין פוילן]] | [[קאַטעגאָריע:שטעט און שטעטלעך אין פוילן]] | ||
[[קאַטעגאָריע:אידישע היסטאריע]] | [[קאַטעגאָריע:אידישע היסטאריע|װ]] | ||
[[קאַטעגאָריע:אידישע | [[קאַטעגאָריע:אידישע ישובים אין אייראפע]] | ||
[[קאַטעגאָריע:אויף יידיש]] | |||
{{קרד/ויקי/יידיש}} | |||
[[he:ביאלא פודולסק]] | |||
יעצטיגע רעוויזיע זינט 20:01, 10 פעברואר 2024
| ||||||||||||||||||||||
ליטוויש ביאלע (פּויליש: Biała Podlaska; אוקראיניש: Біла בילאַ; לאטייניש: Alba Ducalis אַלבאַ דוקאַליס) איז א שטאט אין דער לובלינער וואיעוואדעשאפט, מזרח פוילן מיט א באפעלקערונג פון 58,010 (2006). איר בירגערמייסטער הייסט דאניוש סטעפאניון.
היסטאריע
דער ערשטער היסטאריעשר דאקומענט וואס דערמאנט ביאלע איז פון 1481. לכתחילה האט ביאלע געהערט צו דער איליטש משפחה. אינעם 16טן יארהונדערט איז די ראדזיוויל משפחה געווארן די נייע בעלי-בתים פון ביאלע. נאך צוויי הונדערט יאר וואיולזיין האבן די שוועדן זיך אריינגעריסן אין פוילן. דערנאך האבן די קאזאקן אטאקירט ביאלע.
די אידישע קהילה פון ליטוויש ביאלע
אום ה'שפ"א (1621) האבן 30 אידישע משפחות באקומען רשות צו וואוינען אין ביאלע. אום 1841 זענען געווען אין ביאלע 2,200 אידן אין א באפעלקערונג פון 3,588; אום 1897, 6,549 פון 13,090; אום 1921, 6,874 פון 13,000; אום 1931, 6,923 (64.7%) פון 10,697. צווישן די צוויי וועלט מלחמות האבן ערשיינט אין ביאלע פיר יידישע צייטונגען.
בערך פון תק"צ האט ביאלע אנגעהויבן צו ווערן א גרויסער צענטער פון חסידים. הרב יצחק יעקב ראבינאוויטש, אן אייניקל פונעם ייד הקדוש און מחבר פון דברי בינה, האט אויפגעשטעלט זיין הויף אין ביאלע; ביז צום היינטיגן טאג פירט זיך ווייטער דאס ביאלער חסידות.
אויך אין ביאלע איז געווען א גרויסער קאצקער שטיבל, און אין יאר ה'תרט"ז האט מען אויפגענומען דעם קאצקער רבי'נס מחותן, הר"ר נחום זאב בארנשטיין, מחבר פון אגודת אזוב, אלס שטאטס-רב אין ביאלע. שפעטער זענען רוב פון די קאצקער חסידים אין ביאלע געווארן חסידים פונעם חידושי הרי"ם פון גער. איינער פון די חשובע גערער חסידים אין ביאלע איז געווען רבי נח טשארני (שחור), דער שווער פונעם אמרי אמת.
בערך אין יאר תר"ל האט רבי בעריש לאנדא אויפגעשטעלט זיין הויף אין ביאלע, וואו ער האט געפירט א גרויסן טייל פון די ווארקער חסידים.
אידן אין ביאלע האבן פאַרמאגט א טשוועקעס פאַבריק, א גאַרבעריי, א שיך פאַבריק, טארטאקעס, ציגל אויוונס, מעל מילן, א זייף פאַבריק, א ברייעריי און נאך פאַבריקן. מאידך גיסא האבן אסאך אידן געלעבט בדלי דלות. אזוי ווי אלע פארצייטיגע שטעטלעך זענען די אידן פון ביאלע געווען אלע שומרי מצוות כאטש טייל זענען באאיינפלוסט פון השכלה און ציוניזם.
אום 13טן סעפטעמבער 1939 האבן די דייטשן איינגענומען ביאלע, אבער דעם 26סטן סעפטעמבער זענען זיי צוריקגעצויגן צו לאזו די סאוויעטן אריין אין דער שטאט. אום 10 אקטאבער 1939, לויטן מאלאטאוו-ריבנטראפ פאקט זענען די סאוויעטן ווידער ארויס אין די דייטשן האבן אקופירט א צווייט מאל. ווען די סאוויעטן האבן פארלאזט ביאלע האבן אסאך אידן אויך פארלאזט די שטאט צו וואוינען אונטער סאוויעטן הערשאפט אין מזרח פוילן.
1 דעצעמבער 1939 האבן די דייטשן ארויסגעגבן א גזירה אז אלע אידן פון עלטער 6 מוזן טראגן אן ארעמבאנד מיט א געלן מגן דוד (שפעטער האט מען געהייסן גיין בלוי). די אלע אידן האט מען אריבערגעפירט צו א זאנע אויף גראבאנאוו-, יאנאוו-, פראסטא- און פזשעכאדניע-גאסן.
סוף 1939 זענען אנגעקומען אין אם איבערגעפאקטער ביאלע מער ווי 2000 אידן דעפארטירט פון סואוואלק און סעראצק. נישט קיין וואונדער אז אום 1940 האט אויסגעבראכן ביי די אידן פון ביאלע א טיפוס עפידעמיע וואס האט געהרגט אסאך אידן. אויך אין דער צייט זענען אנגעקומען די ווינציגער פון 200 פליטים וואס זענען געבליבן לעבעדיג פון 800 יידישע פלעניקעס (געפאנגענע) אויף א טויט מארש, וואס מ'האט זיי אינטערנירט דארטן.
מקורות
רעפערענצן
{{#coordinates:}}: אי־אפשר שיהיה יותר מתג ראשי אחד בכל דף
דאס איז נישט קיין המכלול ארטיקל, בלויז עפעס וואס ליגט דא ביז עס וועט ערזעצט ווערן מיט בעסערס. שרייבט עס איבער!