35,369
רעדאגירונגען
ק
קאארדינאט
אין תקציר עריכה |
ק (קאארדינאט) |
||
| (16 מיטלסטע ווערסיעס פון 6 באַניצער נישט געוויזן.) | |||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{Coord|34|19|display=title}}{{דעסקריפציע||ענגליש = sea between Europe, Africa and Asia|העב=ים בכדור הארץ|דייטש=Nebenmeer des Atlantischen Ozeans|}} | |||
[[טעקע:Mediterranee 02 EN.jpg|קליין|מאפע פונעם מיטלענדישן ים]] | [[טעקע:Mediterranee 02 EN.jpg|קליין|מאפע פונעם מיטלענדישן ים]] | ||
דער '''מיטלענדישער ים''' איז א [[ים]] פונעם [[אטלאנטישער אקעאן|אטלאנטישן אקעאן]] וואס איז כמעט אינגאנצן ארומגענומען מיט לאנד — פון צפון זייט [[אייראפע]], פון דרום [[אפריקע]] און פון מזרח [[אזיע]]. ער באדעקט א שטח פון 2.5 קוואדראט קילאמעטער, און איז באהאפטן מיטן [[אטלאנטישער אקעאן|אטלאנטישן אקעאן]] דורך דעם שמאלן [[דורכגאס פון גיבראלטאר]] וואס איז ברייט אינגאנצן 14 קילאמעטער, און שיידט אפ גיבראלטאר און שפאניע אין אייראפע פון מאראקא אין אפריקע. | דער '''מיטלענדישער ים''' איז א [[ים]] פונעם [[אטלאנטישער אקעאן|אטלאנטישן אקעאן]] וואס איז כמעט אינגאנצן ארומגענומען מיט לאנד — פון צפון זייט [[אייראפע]], פון דרום [[אפריקע]] און פון מזרח [[אזיע]]. ער באדעקט א שטח פון 2.5 קוואדראט קילאמעטער, און איז באהאפטן מיטן [[אטלאנטישער אקעאן|אטלאנטישן אקעאן]] דורך דעם שמאלן [[דורכגאס פון גיבראלטאר]] וואס איז ברייט אינגאנצן 14 קילאמעטער, און שיידט אפ גיבראלטאר און שפאניע אין אייראפע פון מאראקא אין אפריקע. | ||
דער דורכשניט טיף פונעם ים איז 1500 מעטער, און דער | דער דורכשניט טיף פונעם ים איז 1500 מעטער, און דער טיפסטער פונקט איז 5,267 מעטער אין דער קאליפסא טיף אינעם [[יאנישער ים|יאנישן ים]]. | ||
אמאל איז ער געווען די חשבסטע רוטע פאר סוחרים אין קדמונישע צייטן, מיט מסחר צווישן בבל, מצרים, [[גריכנלאנד]], [[טערקיי]] און [[רוים]]. | אמאל איז ער געווען די חשבסטע רוטע פאר סוחרים אין קדמונישע צייטן, מיט מסחר צווישן בבל, מצרים, [[גריכנלאנד]], [[טערקיי]] און [[רוים]]. | ||
| שורה 11: | שורה 12: | ||
== עטימאלאגיע == | == עטימאלאגיע == | ||
דער נאמען | דער נאמען "מיטלענדיש" איז אזוי ווי דער לאטיינישער נאמען ''mediterraneus''. אין [[תנ"ך|תנ"ך]] ווערט דער ים אפטמאל גערופן "הים הגדול" ''דער גרויסער ים'', אויך ווי אמאל "הים האחרון" ''דער הינטערשטער ים'' (ווען מען שטייט מיטן פנים צו מזרח). אויף טערקיש הייסט ער ''Akdeniz דער ווייסער ים''. | ||
== היסטאריע == | == היסטאריע == | ||
=== אוראלטע ציוויליזאציעס === | === אוראלטע ציוויליזאציעס === | ||
[[טעקע:AntikeGriechen1.jpg|קליין|גריכישע (רויט) און | [[טעקע:AntikeGriechen1.jpg|קליין|גריכישע (רויט) און פעניקישע (געל) קאלאניעס אין קדמונים־צייט אומגעפער דער 6טער יארהונדערט פאר דער ציווילער רעכענונג]] | ||
[[טעקע:Roman_Empire_Trajan_117AD.png|קליין|די [[רוימישע אימפעריע]] ביי איר ווייטסטער גרייס אין יאר 117]] | [[טעקע:Roman_Empire_Trajan_117AD.png|קליין|די [[רוימישע אימפעריע]] ביי איר ווייטסטער גרייס אין יאר 117]] | ||
עטליכע אוראלטע ציוויליזאציעס זענען געווען פלאצירט ארום די ברעגן פונעם מיטלענדישן ים, און זענען געווען שטארק באאיינפלוסט דורך זייער נאענטקייט צום ים. דער ים האט פארזארגט רוטעס פאר מסחר, קאלאניזאציע און מלחמה, ווי אויך עסן (פון פישעריי און זאמלונג פון אנדער ים־שפייז) פאר פילצאליגע געמיינדעס דורך די יארן.<ref>{{cite book|author=David Abulafia|title=The Great Sea: A Human History of the Mediterranean|publisher=[[Oxford University Press]]|year=2011}}</ref> | |||
[[דריוש דער ערשטער]] פון פערסיע, וואס האט איינגענומען [[אוראלט עגיפטן]], האט געבויט א קאנאל וואס האט באהאפטן דעם מיטלענדישן ים מיט דעם [[ים סוף]]. | [[דריוש דער ערשטער]] פון פערסיע, וואס האט איינגענומען [[אוראלט עגיפטן]], האט געבויט א קאנאל וואס האט באהאפטן דעם מיטלענדישן ים מיט דעם [[ים סוף]]. דריוש'נס קאנאל איז געווען גענוג ברייט פאר צוויי [[טריערע]]ס אדורכגיין איינע אנאנד מיט די וועסלעס פארלענגערט; ס'האט געדויערט פיר טעג אדורכצופארן דעם קאנאל.<ref>Rappoport, S. (Doctor of Philosophy, Basel). History of Egypt (undated, early 20th century), Volume 12, Part B, Chapter V: "The Waterways of Egypt", pages 248–257 ([https://archive.org/stream/historyofegyptch12masp#page/248/mode/2up אנליין]). London: The Grolier Society.</ref> | ||
=== מיטל־אלטער און אימפעריעס === | === מיטל־אלטער און אימפעריעס === | ||
[[טעקע:Battle_of_Lepanto_1571.jpg|לינקס|קליין|דער [[קאמף פון לעפאנטא]], 1571, האט | [[טעקע:Battle_of_Lepanto_1571.jpg|לינקס|קליין|דער [[קאמף פון לעפאנטא]], 1571, האט געענדיגט מיט א זיג פאר דער אייראפעאישער הייליגער ליגע קעגן די אטאמאנישע טערקן.]] | ||
די מערבדיקע רוימישע אימפעריע איז איינגעפאלן אומגעפער יאר 476. צייטווייליג איז דער מזרח געווארן ווידעראמאל דאמינאנט און רוימישע מאכט האט ווייטערגעצויגן אין דער [[ביזאנטישע אימפעריע|ביזאנטישער אימפעריע]] וואס איז געשאפן געווארן אין דעם 4טן יארהונדערט פונעם מזרח טייל פון דער [[רוימישע אימפעריע|רוימישער אימפעריע]]. | די מערבדיקע רוימישע אימפעריע איז איינגעפאלן אומגעפער יאר 476. צייטווייליג איז דער מזרח געווארן ווידעראמאל דאמינאנט און רוימישע מאכט האט ווייטערגעצויגן אין דער [[ביזאנטישע אימפעריע|ביזאנטישער אימפעריע]] וואס איז געשאפן געווארן אין דעם 4טן יארהונדערט פונעם מזרח טייל פון דער [[רוימישע אימפעריע|רוימישער אימפעריע]]. | ||
| שורה 38: | שורה 39: | ||
== געאגראפיע == | == געאגראפיע == | ||
{{מערערע בילדער|ברייט=180|בילד1=STS059-238-074 Strait of Gibraltar.jpg|alt1=|אונטערטיטל1=א סאטליט בילד וואס ווייזט דעם מיטלענדישן ים. דער [[דורכגאס פון גיבראלטאר]] קען מען זען אינעם אונטן לינקס (צפון־מערב) ווינקל פונעם בילד; צו זיין לינקס איז דער [[איבערישער האלבאינזל]] אין [[אייראפע]], און צו זיין רעכטס, דער [[מאגרעב]] אין [[אפריקע]].|בילד2=Gallipoli peninsula from space.jpg|alt2=|אונטערטיטל2=די [[דארדאנעלן]] [[Turkish Straits|דורכגאס]] אין [[טערקיי]]. די צפון זייט איז [[אייראפע]] מיטן [[געליבאלו האלבאינזל]] אין דעם [[טראקע]] ראיאן; די דרום זייט איז [[אנאטאליע]] אין [[אזיע]].}} | {{מערערע בילדער|ברייט=180|בילד1=STS059-238-074 Strait of Gibraltar.jpg|alt1=|אונטערטיטל1=א סאטליט בילד וואס ווייזט דעם מיטלענדישן ים. דער [[דורכגאס פון גיבראלטאר]] קען מען זען אינעם אונטן לינקס (צפון־מערב) ווינקל פונעם בילד; צו זיין לינקס איז דער [[איבערישער האלבאינזל]] אין [[אייראפע]], און צו זיין רעכטס, דער [[מאגרעב]] אין [[אפריקע]].|בילד2=Gallipoli peninsula from space.jpg|alt2=|אונטערטיטל2=די [[דארדאנעלן]] [[Turkish Straits|דורכגאס]] אין [[טערקיי]]. די צפון זייט איז [[אייראפע]] מיטן [[געליבאלו האלבאינזל]] אין דעם [[טראקע]] ראיאן; די דרום זייט איז [[אנאטאליע]] אין [[אזיע]].}} | ||
דער מיטלענדישער ים איז באהאפטן צום אטלאנטישן אקעאן דורכן [[דורכגאס פון גיבראלטאר]] (באוואוסט אין די שריפטן פון [[האמעראס]] ווי די "[[זיילן פון הערקולעס]]") אין מערב און צום [[ים פון מארמארא]] און דעם [[שווארצער ים|שווארצן ים]], ביי די [[דארדאנעלן]] און דעם [[באספארוס]], אין מזרח. דער ים פון מארמארא ([[דארדאנעלן]]) ווערט אפט גערעכענט א טייל פונעם מיטלענדישן ים, אבער נישט דער שווארצער ים. דער 163 | דער מיטלענדישער ים איז באהאפטן צום אטלאנטישן אקעאן דורכן [[דורכגאס פון גיבראלטאר]] (באוואוסט אין די שריפטן פון [[האמעראס]] ווי די "[[זיילן פון הערקולעס]]") אין מערב און צום [[ים פון מארמארא]] און דעם [[שווארצער ים|שווארצן ים]], ביי די [[דארדאנעלן]] און דעם [[באספארוס]], אין מזרח. דער ים פון מארמארא ([[דארדאנעלן]]) ווערט אפט גערעכענט א טייל פונעם מיטלענדישן ים, אבער נישט דער שווארצער ים. דער 163 ק"מ לאנג געמלאכה'טער [[סועץ קאנאל]] אין דרום־מזרח באהעפט דעם מיטלענדישן ים צום [[ים סוף]].<ref name="melitensia" /> גרויסע אינזלען אין דעם מיטלענדישן ים שליסן איין [[ציפערן]], [[קרעטע]], [[עוויע]], [[ראדאס]], [[לעזבאס]], [[כיאס]], [[קעפאלאניע]], [[קארפו]], [[לימנאס]], [[סאמאס]], [[נאקסאס]] און [[אנדראס]] אין דעם מזרח טייל פון ים; [[סיציליע]], [[צרעס]], [[וועגל]], [[בראטש]], [[כוואר]], [[פאג (אינזל)|פאג]], [[קארטשולע]] און [[מאלטע]] אין צענטער טייל; [[סארדיניע]], [[קארסיקע]], און די [[באלעארישע אינזלען]]: [[איביזע]], [[מאיארקע]], און [[מענארקע]] אין דעם מערב טייל. | ||
דער טיפישער מיטלענדישער קלימאט האט ווארעמע, פייכטע און טרוקענע זומערן, און צארטע רעגענדיקע ווינטערן . פראדוקטן פון דעם געגנט שליסן איין [[איילבירט|איילבירטן]], [[וויינטרויבן]], [[מאראנץ|מאראנצן]], [[טאנזשערינע|טאנזשערינען]] און [[קאריק]]. | דער טיפישער מיטלענדישער קלימאט האט ווארעמע, פייכטע און טרוקענע זומערן, און צארטע רעגענדיקע ווינטערן . פראדוקטן פון דעם געגנט שליסן איין [[איילבירט|איילבירטן]], [[וויינטרויבן]], [[מאראנץ|מאראנצן]], [[טאנזשערינע|טאנזשערינען]] און [[קאריק]]. | ||
| שורה 51: | שורה 52: | ||
* '''אינזל־לענדער''': [[מאלטא]], [[ציפערן]]. | * '''אינזל־לענדער''': [[מאלטא]], [[ציפערן]]. | ||
נאך | נאך עטליכע טעריטאריעס גרעניצן דעם מיטלענדישן ים (פון מערב קיין מזרח): די [[בריטישע מעבר-לים טעריטאריעס|בריטישע מעבר-לים טעריטאריע]] [[גיבראלטאר]], די שפאנישע אויטאנאמישע שטעט [[סעאוטע]] און [[מעליע]] און שכנותדיקע אינזלען, די סואווערענע באזע שטחים אויף ציפערן און דער פאלעסטינער [[עזה פאס]]. | ||
[[טעקע:Barcelona_skyline.jpg|קליין|[[בארצעלאנע]], דער גרעסטער מעטראפאליטאנישער שטח אויפן מיטלענדישן ים און אויך דער הויפטקווארטיר פון דעם [[פאראיין פארן מיטלענדישן געגנט]]]] | [[טעקע:Barcelona_skyline.jpg|קליין|[[בארצעלאנע]], דער גרעסטער מעטראפאליטאנישער שטח אויפן מיטלענדישן ים און אויך דער הויפטקווארטיר פון דעם [[פאראיין פארן מיטלענדישן געגנט]]]] | ||
=== בארטן שטעט === | === בארטן שטעט === | ||
הויפט שטעט (מוניציפאליטעטן) מיט באפעלקערונג העכער פון 200,000 מענטשן וואס | הויפט שטעט (מוניציפאליטעטן) מיט באפעלקערונג העכער פון 200,000 מענטשן וואס גרעניצן דעם מיטלענדישן ים זענען: | ||
{| class="wikitable" style="width:60%; text-align:right; font-size:90%; margin-right:1em;" | {| class="wikitable" style="width:60%; text-align:right; font-size:90%; margin-right:1em;" | ||
!לאנד | !לאנד | ||
| שורה 112: | שורה 113: | ||
==רעפערענצן== | ==רעפערענצן== | ||
{{רעפליסטע | {{רעפליסטע | ||
| | |הערות= | ||
<ref name="melitensia">{{cite journal|journal=Hyphen|last=Vella|first=Andrew P.|date=1985|title=Mediterranean Malta|url=http://melitensiawth.com/incoming/Index/Hyphen/Hyphen.%204(1985)5/02.pdf|volume=4|issue=5|pages=469–472|archive-url=https://web.archive.org/web/20170329163002/http://melitensiawth.com/incoming/Index/Hyphen/Hyphen.%204%281985%295/02.pdf|archive-date=29 March 2017|deadurl=yes|df=dmy-all}}</ref> | <ref name="melitensia">{{cite journal|journal=Hyphen|last=Vella|first=Andrew P.|date=1985|title=Mediterranean Malta|url=http://melitensiawth.com/incoming/Index/Hyphen/Hyphen.%204(1985)5/02.pdf|volume=4|issue=5|pages=469–472|archive-url=https://web.archive.org/web/20170329163002/http://melitensiawth.com/incoming/Index/Hyphen/Hyphen.%204%281985%295/02.pdf|archive-date=29 March 2017|deadurl=yes|df=dmy-all}}</ref> | ||
}} | }} | ||
[[קאַטעגאָריע:ימען]] | [[קאַטעגאָריע:ימען]] | ||
[[קאטעגאריע:אויף יידיש]] | |||
{{קרד/ויקי/יידיש}} | |||
[[he:הים התיכון]] | |||