35,369
רעדאגירונגען
ק
דעסקריפציע: א טויטע שפראך
ק (החלפת טקסט – "כיקע" ב־"כיגע") |
ק (דעסקריפציע: א טויטע שפראך) |
||
| (4 מיטלסטע ווערסיעס פון 2 באַניצער נישט געוויזן.) | |||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
'''ליטווישער, אָדער צפון־מזרחדיקער, יידיש''' איז איינער פון די מאָדערנע דיאַלעקטן פון [[יידיש]], היסטאָריש אַנטוויקלט אין צפון־מזרח אייראָפּע, אין דער | {{דעסקריפציע|א טויטע שפראך}} | ||
'''ליטווישער, אָדער צפון־מזרחדיקער, יידיש''' איז איינער פון די מאָדערנע דיאַלעקטן פון [[יידיש]], היסטאָריש אַנטוויקלט אין צפון־מזרח אייראָפּע, אין דער אידישער [[ליטע]]. ליטווישער יידיש געהערט צו דער מזרחדיקער צווייג פון יידיש, וואָס איז אויך כולל פּוילישן און אוקראַאינישן/וואָלינער דיאַלעקטן. | |||
== פאַרשפּרייטונג און סובדיאַלעקטן == | == פאַרשפּרייטונג און סובדיאַלעקטן == | ||
| שורה 70: | שורה 71: | ||
=== בייגפאַלן === | === בייגפאַלן === | ||
די סיסטעם [[בייגפאַל]]ן ווייזט אַ ריי פאַרפּשוטערונגען אין פאַרגלייך צו [[כלל יידיש]]. די [[ | די סיסטעם [[בייגפאַל]]ן ווייזט אַ ריי פאַרפּשוטערונגען אין פאַרגלייך צו [[כלל יידיש]]. די [[פראָנאָמען]] האָבן בלויז צוויי פאָרמען: [[נאָמינאַטיוו]] (זי, ער, מיר א.א.וו.) און דעם אומדירעקטן בייגפאַל (אָביעקטיוו) באַזירט אין מערסטע ערטער אויף היסטאָרישן [[דאַטיוו]] (איר, אים [אַרויסגערעדט "עם"], אונדז), וואָס ווערט באַנוצט נאָך [[פרעפּאָזיציע]]ס און פאַר דירעקטע אָביעקטן (איך זע דיר, איך גיי מיט דיר)<ref name=Wolf1969/>. ביי סובסטאַנטיוון איז די סיסטעם בייגפאַלן ווייניקער אויסגעהאַלטן און האָט באַשטימטע געאָגראַפישע וואַריאַציעס מיט מער סטאַבילקייט און ווייניקער פאַרשיידנקייט אויף צפון איידער אַנדערשוואו<ref name=Wolf1969/><ref name=Verschik2001/>. אַ גענעראַליזירטע שיטה פאַר די צפונדיקע שטחים זעט אויס אַזוי: | ||
{| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" | {| border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" | ||
| שורה 97: | שורה 98: | ||
די באַזונדערקייט פון ליטווישן יידיש איז דער כסדרדיקער נוצן בלויז איין [[הילפסווערב]] ''האָבן'' צו בויען דעם זמן [[פארגאנגענהייט|עבר]]: ''איך האָב געגעסן'', ''איך האָב געזעסן''. | די באַזונדערקייט פון ליטווישן יידיש איז דער כסדרדיקער נוצן בלויז איין [[הילפסווערב]] ''האָבן'' צו בויען דעם זמן [[פארגאנגענהייט|עבר]]: ''איך האָב געגעסן'', ''איך האָב געזעסן''. | ||
להיפּוך צו דרומדיקע דיאַלעקטן איז אין ליטווישן יידיש אָנגענומען צו נוצן דעם [[אינפיניטיוו]] און ניט דעם [[ | להיפּוך צו דרומדיקע דיאַלעקטן איז אין ליטווישן יידיש אָנגענומען צו נוצן דעם [[אינפיניטיוו]] און ניט דעם [[פאַרטיציפּ]] פאַר [[תנאי מאָדוס]]: ''איך וואָלט עסן'' אָנשטאָט ''איך וואָלט געגעסן'', וואָס אין אַנדערע דיאַלעקטן און אין כלל שפּראַך. | ||
== וואָרט אוצר == | == וואָרט אוצר == | ||
| שורה 106: | שורה 107: | ||
דעם [[כלל יידיש]] מעג מען באַשרייבן ווי אַ צונויפגאָס פון ליטווישער פאָנעטיק און דרומדיקער גראַמאַטיק. די סיסטעם כלל־יידישע וואָקאַלן (ד.ה. דער אַזוי גערופענער ליטעראַרישער אַרויסרייד) איז כמעט אידענטיש צו [[ווילנע]]ר יידישער וואָקאַליזם מיטן אויסנאַם פון דעם וואָקאַל אין ווערטער תורה, מורא, אויג, בוים א.א.וו., וואָס האָבן eɪ אין ווילנע און אַרום און וואָס ווערן כסדר אַרויסגערעדט אין דער סטאַנדאַרדער שפּראַך אויפן דרומדיקן שטייגער: ɔɪ. צי צופעליג, צי ניט פּאַסט די [[יידישע אויסלייגן|אָרטאָגראַפיע]] פון יידיש, די יסודות פון וועלכער זענען אַנטוויקלט געוואָרן במשך פון 19טן יאָרהונדערט, דווקא צו דער אָטאָ סיסטעם וואָקאַלן<ref name=Katz1993/><ref name=Katz1994/>. דער אַנדער ליטווישער [[שיבולת]], דהיינו: די פּלאָנטערניש פון סיבילאַנטן, איז אין כלל יידיש בדרך כלל ניט אַריין, הגם ווי אַן אָפּהילך פון דער שיטה האָבן מחברים פון ליטווישן אָפּשטאַם פריער געטענהט, אַז די ''־ניש'' ענדונג זאָל בכתב געשריבן ווערן ''־נעס/־ניס''.<ref name=Shekhter1994/> | דעם [[כלל יידיש]] מעג מען באַשרייבן ווי אַ צונויפגאָס פון ליטווישער פאָנעטיק און דרומדיקער גראַמאַטיק. די סיסטעם כלל־יידישע וואָקאַלן (ד.ה. דער אַזוי גערופענער ליטעראַרישער אַרויסרייד) איז כמעט אידענטיש צו [[ווילנע]]ר יידישער וואָקאַליזם מיטן אויסנאַם פון דעם וואָקאַל אין ווערטער תורה, מורא, אויג, בוים א.א.וו., וואָס האָבן eɪ אין ווילנע און אַרום און וואָס ווערן כסדר אַרויסגערעדט אין דער סטאַנדאַרדער שפּראַך אויפן דרומדיקן שטייגער: ɔɪ. צי צופעליג, צי ניט פּאַסט די [[יידישע אויסלייגן|אָרטאָגראַפיע]] פון יידיש, די יסודות פון וועלכער זענען אַנטוויקלט געוואָרן במשך פון 19טן יאָרהונדערט, דווקא צו דער אָטאָ סיסטעם וואָקאַלן<ref name=Katz1993/><ref name=Katz1994/>. דער אַנדער ליטווישער [[שיבולת]], דהיינו: די פּלאָנטערניש פון סיבילאַנטן, איז אין כלל יידיש בדרך כלל ניט אַריין, הגם ווי אַן אָפּהילך פון דער שיטה האָבן מחברים פון ליטווישן אָפּשטאַם פריער געטענהט, אַז די ''־ניש'' ענדונג זאָל בכתב געשריבן ווערן ''־נעס/־ניס''.<ref name=Shekhter1994/> | ||
פון גראַמאַטישן קוקווינקל איז כלל יידיש באמת נאָענטער צו די דרומדיקע דיאַלעקטן, אָבער אַ ריי צפונדיקע שטריכן זענען אין דער כלל שפּראַך יאָ אַריין. להיפּוך צום ליטווישן יידיש האָט די כלל שפּראַך דריי מינים בהסכם מיט [[פויליש יידיש|פּוילישן]] און [[וואלינער יידיש|וואָלינער]] דיאַלעקטן, אָבער צומאָל פאָלגט דער מין פון אַ וואָרט דעם צפונדיקן נוסח (''דער גלות'') אָדער האָט צוויי וואַריאַנטן, וואָס איינער פון זיי שטאַמט פון צפון בשעת דער אַנדערער פון דרום (''דער/דאָס ספר'', ''די/דאָס ווייב''). ס'זענען דאָ אויך אַזעלכע ווערטער, וואָס דער מין פון זיי קומט גאָר פון מאָדערנעם [[דייטש]] דורך דער השפּעה פון דער אַמאָליקער | פון גראַמאַטישן קוקווינקל איז כלל יידיש באמת נאָענטער צו די דרומדיקע דיאַלעקטן, אָבער אַ ריי צפונדיקע שטריכן זענען אין דער כלל שפּראַך יאָ אַריין. להיפּוך צום ליטווישן יידיש האָט די כלל שפּראַך דריי מינים בהסכם מיט [[פויליש יידיש|פּוילישן]] און [[וואלינער יידיש|וואָלינער]] דיאַלעקטן, אָבער צומאָל פאָלגט דער מין פון אַ וואָרט דעם צפונדיקן נוסח (''דער גלות'') אָדער האָט צוויי וואַריאַנטן, וואָס איינער פון זיי שטאַמט פון צפון בשעת דער אַנדערער פון דרום (''דער/דאָס ספר'', ''די/דאָס ווייב''). ס'זענען דאָ אויך אַזעלכע ווערטער, וואָס דער מין פון זיי קומט גאָר פון מאָדערנעם [[דייטש]] דורך דער השפּעה פון דער אַמאָליקער אידישער [[פרעסע]]: די פריערע ליטווישע פאָרם ''דער האָפענונג'', פּוילישע ''דאָס האָפענונג'', אין דער כלל שפּראַך (און אויך אין היינטיגן ליטווישן יידיש) ''די האָפענונג''.<ref name=Shekhter1994/> | ||
די כלל שפּראַך טאָלערירט אויך אַ ריי לעקסישע שטריכן, וואָס קומען פון פאַרשידענע דיאַלעקטן, ווי למשל: ''זענען'' און ''זענען'', ''נישט'' און ''ניט'', ''צוואָנציק'' און ''צוואַנציק'' און אַ סך אַנדערע. די דאָזיקע אָפּאָזיציעס און אויך די דערמאָנטע פרייהייט, וואָס שייך דעם גראַמאַטישן מין, שאַפן אַ רייכן מקור פאַר דער ליטעראַרישער סטיליזאַציע<ref name=Katz1993/>. | די כלל שפּראַך טאָלערירט אויך אַ ריי לעקסישע שטריכן, וואָס קומען פון פאַרשידענע דיאַלעקטן, ווי למשל: ''זענען'' און ''זענען'', ''נישט'' און ''ניט'', ''צוואָנציק'' און ''צוואַנציק'' און אַ סך אַנדערע. די דאָזיקע אָפּאָזיציעס און אויך די דערמאָנטע פרייהייט, וואָס שייך דעם גראַמאַטישן מין, שאַפן אַ רייכן מקור פאַר דער ליטעראַרישער סטיליזאַציע<ref name=Katz1993/>. | ||
| שורה 152: | שורה 153: | ||
[[קאַטעגאָריע:יידיש]] | [[קאַטעגאָריע:יידיש]] | ||
[[קאַטעגאָריע:אויף יידיש]] | [[קאַטעגאָריע:אויף יידיש]] | ||
[[HE:אידיש#ניבים]] | |||
{{קרד/ויקי/יידיש}} | {{קרד/ויקי/יידיש}} | ||
[[קאַטעגאָריע:וויקידאטא דעסקריפציע]] | |||