מייבאים כמותיים, בדוקי עריכות אוטומטית, ביוראקראטן, אינטערפעיס רעדאקטארן, emailconfirmed, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, מנטרים, סיסאפן, צוות טכני, מייבאים, מעדכנים, אספקלריה רעדאקטארן
102,362
רעדאגירונגען
ק
החלפת טקסט – "[[פּ" ב־"[[פ"
ק (החלפת טקסט – "פאַרייניקט" ב־"פאראייניגט") |
ק (החלפת טקסט – "[[פּ" ב־"[[פ") |
||
| שורה 12: | שורה 12: | ||
כאטש אנטי-דעמאקראטישע שטרעבונגען האבן עקזיסטירט אויך אויף די לינקע, איז די וויימאר רעפובליק אין גרויסן טייל צוזאמגעפאלן צוליב די רעכטע אפאזיציע קעגן דעמאקראטיע. פון דעם מאָמענט פון זיין אָנהייב, די רעפובליק איז געווען געצווונגען צו אָפּשטויסן אנפאלן פון צוויי זייטן. צום סוף, זענען פארלאמענטארע מערהייטן אין דער [[רייכסטאג (וויימאר רעפובליק)|רייכסטאג]] געוואונען געווארן דורך פארטייען וואס האבן אפגעווארפן די ווערטן פון [[פארלאמענטארער דעמאקראטיע]]: [[נאציאנאל-סאציאליסטישער דייטשער ארבעטער פארטיי]] און [[דייטשישע נאַציאָנאַלע פאָלקס־פּאַרטיי]] פון איין זייט, און [[קאָמוניסטישע פּאַרטיי פון דייטשלאַנד]] פון דער צווייטער זייט. | כאטש אנטי-דעמאקראטישע שטרעבונגען האבן עקזיסטירט אויך אויף די לינקע, איז די וויימאר רעפובליק אין גרויסן טייל צוזאמגעפאלן צוליב די רעכטע אפאזיציע קעגן דעמאקראטיע. פון דעם מאָמענט פון זיין אָנהייב, די רעפובליק איז געווען געצווונגען צו אָפּשטויסן אנפאלן פון צוויי זייטן. צום סוף, זענען פארלאמענטארע מערהייטן אין דער [[רייכסטאג (וויימאר רעפובליק)|רייכסטאג]] געוואונען געווארן דורך פארטייען וואס האבן אפגעווארפן די ווערטן פון [[פארלאמענטארער דעמאקראטיע]]: [[נאציאנאל-סאציאליסטישער דייטשער ארבעטער פארטיי]] און [[דייטשישע נאַציאָנאַלע פאָלקס־פּאַרטיי]] פון איין זייט, און [[קאָמוניסטישע פּאַרטיי פון דייטשלאַנד]] פון דער צווייטער זייט. | ||
רוב פאליטישע פארטייען, טראץ די נייע נעמען (מיט אויסנאם פון [[SPD]] און [[צענטער פארטיי (דייטשלאנד)|צענטער פארטיי]]), האבן פארהאלטן די אידעאלאגיע פון זייערע באלדיגע פארגייער אין קייזער דייטשלאנד און געדינט בעיקר די אינטערעסן פון געוויסע גרופּעס. די פראַגמאַנטיישאַן פון פּאָליטיש פאָרסעס און די צעטיילונג אין אינטערעס גרופּעס, אַזאַ ווי [[אַרבעט באַוועגונג]] אָדער קאַטהאָליקס, איז גערופן "[[ | רוב פאליטישע פארטייען, טראץ די נייע נעמען (מיט אויסנאם פון [[SPD]] און [[צענטער פארטיי (דייטשלאנד)|צענטער פארטיי]]), האבן פארהאלטן די אידעאלאגיע פון זייערע באלדיגע פארגייער אין קייזער דייטשלאנד און געדינט בעיקר די אינטערעסן פון געוויסע גרופּעס. די פראַגמאַנטיישאַן פון פּאָליטיש פאָרסעס און די צעטיילונג אין אינטערעס גרופּעס, אַזאַ ווי [[אַרבעט באַוועגונג]] אָדער קאַטהאָליקס, איז גערופן "[[פאַרטיקולאַריזם]]". די פארלאמענטארע רעגירונג סיסטעם פון איין זייט, און די [[פראָפּאָרציאָנעלע עלעקטאָראַל סיסטעם]] וואָס פּראַמאָוץ די פראַגמאַנטיישאַן פון פּאָליטיש פּאַרטיעס, פון די אנדערע זייט, פארלאנגט פאַראַנטוואָרטליכקייט און אַ גרייטקייט צו קאָמפּראָמיס. די פארטייען [[וויימאר קאאליציע]] (SPD, צענטער פארטיי און [[דייטשישע דעמאקראטישע פארטיי]]), וואס האבן געשאפן א רעגירונג קאאליציע אין דער [[וויימאר קאנסטיטשואנטן פארזאמלונג|וויימאר קאנסטיטשואנט פארזאַמלונג]], האבן פארלוירן זייער אבסאלוט מערהייט שוין ביי די ערשטע וואלן צום [[רייכסטאג (וויימאר רעפובליק)|רייכסטאג]] אין 1920 און עס איז קיינמאל נישט צוריקגעקומען. פאַר 14 יאָר, 20 רעגירונג אָפאַסיז האָבן געביטן. עלף קאַבינעט, באשאפן דורך אַ מינאָריטעט, האָבן געארבעט מיט דער ערלויבעניש פון דער פּאַרלאַמענערי מערהייט, און אין די סוף פון די וויימאַר רעפובליק, שוין מיט די סוספּענדעד רייכסטאג, בלויז לויט די דיסקרעשאַן פון די [[רייך פרעזידענט]] און אויף די יסוד פון נויטפאַל. גזירות ארויסגעגעבן אנשטאט געזעצן לויט ארטיקל 48 [[וויימאר קאנסטיטוציע]]. די צאל פארטייען אינעם רייכסטאג פון דער וויימארער רעפובליק האט אפט דערגרייכט 17, און איז נאר זעלטן געפאלן צו 11. | ||
* | * | ||
| שורה 18: | שורה 18: | ||
די וויימאר רעפובליק איז געווען איינע פון די רעזולטאטן פון דער [[נאוועמבער רעוואלוציע]] וואס האט אריינגעכאפט דייטשלאנד ביים סוף פון דער ערשטער וועלט מלחמה. די רעפובליקאנער פארם פון רעגירונג האט געגעבן א שטויס צום אינערליכער פאליטישן לעבן פון דייטשלאנד נאך דער פאליטישער און מיליטערישער באַזיגן פון קייזער דייטשלאנד. דערקלערט אין אָנהויב פון דער מלחמה, "[[ציווילע שלום]]", וואָס איז צוגעטראָגן געוואָרן די סאציאל-דעמאָקראַטן, וואָס זענען געווען אין אָפּאָזיציע זינט דער צייט פון דער [[אויסנעמער געזעץ קעגן סאָציאַליסטן|אויסנעמער געזעץ]], איז אַלץ מער קריטיקירט געוואָרן. מיט די אָנקומען פון די [[אומאָפּהענגיק סאציאל דעמאָקראַטיש פארטיי דייטשלאנד|אומאָפּהענגיק סאציאל דעמאָקראַטיש פארטיי פון דייטשלאַנד]]. מי ט דע ר פארשווינדונ ג פו ן דע ר זיכערקיי ט פו ן ניצחון , או ן דע ם דערשינע ן פו ן איבעררייס ן אי ן דע ר שפייז־פארזארגונג , הא ט ד י מלוכה ה פארלויר ן ד י אונטערשטיצונ ג פו ן דע ר געזעלשאפט , או ן ד י מיליטעריש ע באפעל ן פו ן דע ר קייזער־אימפעריע , זייע ר פרעסטיזש . | די וויימאר רעפובליק איז געווען איינע פון די רעזולטאטן פון דער [[נאוועמבער רעוואלוציע]] וואס האט אריינגעכאפט דייטשלאנד ביים סוף פון דער ערשטער וועלט מלחמה. די רעפובליקאנער פארם פון רעגירונג האט געגעבן א שטויס צום אינערליכער פאליטישן לעבן פון דייטשלאנד נאך דער פאליטישער און מיליטערישער באַזיגן פון קייזער דייטשלאנד. דערקלערט אין אָנהויב פון דער מלחמה, "[[ציווילע שלום]]", וואָס איז צוגעטראָגן געוואָרן די סאציאל-דעמאָקראַטן, וואָס זענען געווען אין אָפּאָזיציע זינט דער צייט פון דער [[אויסנעמער געזעץ קעגן סאָציאַליסטן|אויסנעמער געזעץ]], איז אַלץ מער קריטיקירט געוואָרן. מיט די אָנקומען פון די [[אומאָפּהענגיק סאציאל דעמאָקראַטיש פארטיי דייטשלאנד|אומאָפּהענגיק סאציאל דעמאָקראַטיש פארטיי פון דייטשלאַנד]]. מי ט דע ר פארשווינדונ ג פו ן דע ר זיכערקיי ט פו ן ניצחון , או ן דע ם דערשינע ן פו ן איבעררייס ן אי ן דע ר שפייז־פארזארגונג , הא ט ד י מלוכה ה פארלויר ן ד י אונטערשטיצונ ג פו ן דע ר געזעלשאפט , או ן ד י מיליטעריש ע באפעל ן פו ן דע ר קייזער־אימפעריע , זייע ר פרעסטיזש . | ||
דורך דער "[[אקטאבער רעפארם]]" האט די לעצטע רעגירונג פון קייזער דייטשלאנד, אנגעפירט דורך פרינץ [[מקסימיליאן פון באדן|מאקס פון באדן]] געמאכט אן אייגענעם פרואוו צו טוישן די אימפעריאלע קאנסטיטוציע אין דער ריכטונג פון פארלאמענטאריזם אין סדר צו דערגרייכן מער גינציק טערמינען פון שלום טריטי מיט די כוחות ווינערז. די ימפּלאַמענטיישאַן פון רעפארמען אַימעד צו גרינדן [[ | דורך דער "[[אקטאבער רעפארם]]" האט די לעצטע רעגירונג פון קייזער דייטשלאנד, אנגעפירט דורך פרינץ [[מקסימיליאן פון באדן|מאקס פון באדן]] געמאכט אן אייגענעם פרואוו צו טוישן די אימפעריאלע קאנסטיטוציע אין דער ריכטונג פון פארלאמענטאריזם אין סדר צו דערגרייכן מער גינציק טערמינען פון שלום טריטי מיט די כוחות ווינערז. די ימפּלאַמענטיישאַן פון רעפארמען אַימעד צו גרינדן [[פאַרלאַמענערי דעמאָקראַסי]] איז געווען דער באַדינג פון די אַלייז און ספּעציעל דורך די [[פרעזידענט פון די פאראייניגטע שטאַטן]] [[ווילסאָן, טאמעס וואָאָדראָוו|וואָאָדראָוו ווילסאָן]] פאַר די שלום שמועסן. אין אַן ענטפער אויף דער דייטשישער דעקלאַראַציע פון אַ פייער-אָפּשטעל אין אקטאבער 1918, האָט ער אָפּגעוואָרפן די מעגליכקייט פון שלום-פאַרהאַנדלונגען, אויב דייטשלאַנד איז רעפּריזענטיד דורך די מיליטערישע פירערשאַפט און [[אויטאָקראַטיע|מאָנאַרכיסטישע אויטאָקראַטי]]. דער באשלוס פון דער פירערשאפט פון דער [[קייסעראלער דייטשישער נאַווי|קייסערישער דייטשישער נאַווי]] צו אַרייננעמען די [[רויאַלע נאַווי|בריטישער נאַווי]] נאָך אַ דערקלערט אויפהער האָט געפירט צו דעם [[סיילאָרס רעוואָלט אין קיל|סיילאָרס רעוואָלט]] אין [[קיעל (שטאָט)|קיעל]] און די נאָוועמבער רעוואָלוציע, וואָס האָט ענדלעך באַשלאָסן דעם גורל פון דער קייזער אימפעריע. | ||
[[טעקע:Friedrich Ebert.jpg|thumb|170px|דער הויפט פון דער וויימארער רעפובליק [[עבערט, פרידריך (פאליטיקער)|פרידריך עבערט]]]] | [[טעקע:Friedrich Ebert.jpg|thumb|170px|דער הויפט פון דער וויימארער רעפובליק [[עבערט, פרידריך (פאליטיקער)|פרידריך עבערט]]]] | ||
| שורה 36: | שורה 36: | ||
א קאנסטיטוציעלע קאמיטעט (''Verfassungsausschuss'') איז געגרינדעט געווארן צו שרייבן די קאנסטיטוציע, פארזיצערט דורך קאנראד האוסמאן. דע ם 2 ־ט ן יולי , 1919 , הא ט זי ך אנגעהויב ן ד י צווייט ע ליינע ן פו ן דע ר קאנסטיטוציע . מיט'ן אננעמען די [[וויימאר קאנסטיטוציע]] האט די דייטשע אימפעריע צום ערשטן מאל באקומען פארלאמענטארע דעמאקראטיע. די לעגיסלאטיווע מאכט איז אויסגענוצט געווארן דורך די רייכסראט, באשטימט דורך די רעגירונגען פון די לענדער, און [[רייכסטאג (וויימאר רעפובליק)|רייכסטאג]], אויסגעוויילט דורך די פאלק לויט א פראפּאָראציע סיסטעם (ניט ווי דייטשלאנד, וואו דער פארלאמענט ווערט ערוויילט לויט א. געמישטע סיסטעם, אבער אזוי ווי די פארלאמענטן האבן אנגעהויבן ערוויילט ווערן פון דער זעלבער תקופה און ווערן ערוויילט ביזן היינטיגן טאג אין רוב לענדער פון מערב אייראפע - אין דענמארק, שוועדן, נארוועגיע, פינלאנד, איסלאנד, עסטרייך אאז"וו, ווי אויך ווי אין די DDR). ד י קייסעריש ע רעגירונ ג אי ז באשטימ ט געוואר ן דור ך דע ר רייכ־פרעזידענט , או ן אי ז געווע ן פאראנטווארטלע ך צ ו דע ר רייכסטאג , דע ר פעל ד פו ן דע ר ציי ט אי ן דע ר רעגירונ ג אדע ר מיניסטער , הא ט גענומע ן רעזיגניר ן פו ן דע ר רעגירונ ג אדע ר מיניסטער . דער רייך פרעזידענט איז געווען עלעקטעד דורך די מענטשן פאַר אַ צייט פון זיבן יאר, רעפּריזענטיד די שטאַט סיי ינערלעך און ויסווייניק, באשלאסן פרעמד פּאָליטיק און באַפעל פון די אַרמד פאָרסעס (פּונקט ווי דער פּרעזידענט אין עסטרייך, פינלאַנד, יסעלאַנד און פראַנקרייך בעשאַס די פינפט רעפּובליק) . ענדערונגען צו דער קאָנסטיטוציע זענען אנגענומען דורך די רייכסטאַג און די רייכסראַט מיט אַ 2/3 מערהייט אָדער דורך די מענטשן מיט אַ מערהייט פון די רעכט צו שטימען. דעם 31טן יולי 1919 איז די קאָנסטיטוציע אין איר לעצטן פאָרעם אָנגענומען געוואָרן דורך דער וויימאַרער קאָנסטיטוענט־פאַרזאַמלונג און אונטערגעשריבן געוואָרן פונעם רייך־פּרעזידענט דעם 11טן אויגוסט. צו קאַמעמערייט די געבורט פון דעמאָקראַסי אין דייטשלאַנד, דעם טאָג איז געווארן אַ נאציאנאלע יום טוּב. | א קאנסטיטוציעלע קאמיטעט (''Verfassungsausschuss'') איז געגרינדעט געווארן צו שרייבן די קאנסטיטוציע, פארזיצערט דורך קאנראד האוסמאן. דע ם 2 ־ט ן יולי , 1919 , הא ט זי ך אנגעהויב ן ד י צווייט ע ליינע ן פו ן דע ר קאנסטיטוציע . מיט'ן אננעמען די [[וויימאר קאנסטיטוציע]] האט די דייטשע אימפעריע צום ערשטן מאל באקומען פארלאמענטארע דעמאקראטיע. די לעגיסלאטיווע מאכט איז אויסגענוצט געווארן דורך די רייכסראט, באשטימט דורך די רעגירונגען פון די לענדער, און [[רייכסטאג (וויימאר רעפובליק)|רייכסטאג]], אויסגעוויילט דורך די פאלק לויט א פראפּאָראציע סיסטעם (ניט ווי דייטשלאנד, וואו דער פארלאמענט ווערט ערוויילט לויט א. געמישטע סיסטעם, אבער אזוי ווי די פארלאמענטן האבן אנגעהויבן ערוויילט ווערן פון דער זעלבער תקופה און ווערן ערוויילט ביזן היינטיגן טאג אין רוב לענדער פון מערב אייראפע - אין דענמארק, שוועדן, נארוועגיע, פינלאנד, איסלאנד, עסטרייך אאז"וו, ווי אויך ווי אין די DDR). ד י קייסעריש ע רעגירונ ג אי ז באשטימ ט געוואר ן דור ך דע ר רייכ־פרעזידענט , או ן אי ז געווע ן פאראנטווארטלע ך צ ו דע ר רייכסטאג , דע ר פעל ד פו ן דע ר ציי ט אי ן דע ר רעגירונ ג אדע ר מיניסטער , הא ט גענומע ן רעזיגניר ן פו ן דע ר רעגירונ ג אדע ר מיניסטער . דער רייך פרעזידענט איז געווען עלעקטעד דורך די מענטשן פאַר אַ צייט פון זיבן יאר, רעפּריזענטיד די שטאַט סיי ינערלעך און ויסווייניק, באשלאסן פרעמד פּאָליטיק און באַפעל פון די אַרמד פאָרסעס (פּונקט ווי דער פּרעזידענט אין עסטרייך, פינלאַנד, יסעלאַנד און פראַנקרייך בעשאַס די פינפט רעפּובליק) . ענדערונגען צו דער קאָנסטיטוציע זענען אנגענומען דורך די רייכסטאַג און די רייכסראַט מיט אַ 2/3 מערהייט אָדער דורך די מענטשן מיט אַ מערהייט פון די רעכט צו שטימען. דעם 31טן יולי 1919 איז די קאָנסטיטוציע אין איר לעצטן פאָרעם אָנגענומען געוואָרן דורך דער וויימאַרער קאָנסטיטוענט־פאַרזאַמלונג און אונטערגעשריבן געוואָרן פונעם רייך־פּרעזידענט דעם 11טן אויגוסט. צו קאַמעמערייט די געבורט פון דעמאָקראַסי אין דייטשלאַנד, דעם טאָג איז געווארן אַ נאציאנאלע יום טוּב. | ||
=== ווערסיי אפמאך === | === ווערסיי אפמאך === | ||
דער שלום טריטי איז אונטערגעשריבן געווארן אין ווערסיי דעם 28טן יוני 1919 און באשטעטיגט געווארן דורך דער רייכסטאג דעם 10טן יאנואר 1920. לויט אים, האָט דייטשלאַנד זיך אומגעקערט קיין פראַנקרייך [[עלזאַס-לאָרראַין]] (אין די גרעניצן פון 1870); איבערגעגעבן קיין בעלגיע די דיסטריקטן [[מאלמעדי]] און [[אופן]], ווי אויך די אזוי גערופענע נייטראלע און פּרוסישע טיילן [[מאָרעסנעט|מאָרענעי]]; פוילן - [[ | דער שלום טריטי איז אונטערגעשריבן געווארן אין ווערסיי דעם 28טן יוני 1919 און באשטעטיגט געווארן דורך דער רייכסטאג דעם 10טן יאנואר 1920. לויט אים, האָט דייטשלאַנד זיך אומגעקערט קיין פראַנקרייך [[עלזאַס-לאָרראַין]] (אין די גרעניצן פון 1870); איבערגעגעבן קיין בעלגיע די דיסטריקטן [[מאלמעדי]] און [[אופן]], ווי אויך די אזוי גערופענע נייטראלע און פּרוסישע טיילן [[מאָרעסנעט|מאָרענעי]]; פוילן - [[פאָזנאַן|פּאָזן (פּאָזנאַן)]], טיילן פון [[פאָמעראַניאַ|פּאָמעראַניאַ (פּאָמעראַניאַ)]] און אנדערע טעריטאָריע פון [[מערב פּרוססיאַ|מערב פּרייסן]]; [[דאנציק]] ([[גדאנסק]]) און איר דיסטריקט זענען דערקלערט געווארן "[[פרי שטאט|פריי שטאט]]"; [[קלאַיפּעדאַ געגנט|מעמעל (קלאַפּעדאַ) געגנט (מעמעללאַנד)]] טראַנספערד צו די קאָנטראָל פון די וויקטאָריאַס כוחות (צוגעבונדן צו [[ליטע]] אין פעברואר 1923). | ||
די פראגע פון די נאציאנאליטעט פון [[שלעסוויג]]א, דעם דרום טייל פון [[מזרח-פריסן|מזרח-פרייסן]] און [[אויסטער-שלעזיע]] איז געווען באשלאסן דורך [[ | די פראגע פון די נאציאנאליטעט פון [[שלעסוויג]]א, דעם דרום טייל פון [[מזרח-פריסן|מזרח-פרייסן]] און [[אויסטער-שלעזיע]] איז געווען באשלאסן דורך [[פלעביסיט]]. א קליין טייל פון דער שלעזישער טעריטאריע ([[גלוטשינסקאיא גובערניע|גלוטשין דיסטריקט]]) איז געגאנגען קיין טשעכאסלאוואקיי. [[סאַאַרלאַנד]] איז דורכגעגאנגען 15 יאָר אונטער די קאָנטראָל פון די פעלקער ליגע, און נאָך 15 יאָר, דער גורל פון [[סאַאַרלאַנד (ליגע פון פעלקער)|סאַאַרלאַנד]] איז צו באַשליסן דורך אַ פּלעביסיט. די קוילן מינעס פון סער זענען טראַנספערד צו פראנצויזיש אָונערשיפּ. | ||
די אַנעקסיישאַן פון [[עסטרייך]] צו דייטשלאַנד איז געווען פאַרבאָטן. דער גאַנצער דייטשישער טייל פון דער לינקער ברעג [[ריין]] און אַ פּאַס פונעם רעכטן ברעג 50 קילאָמעטער ברייט זענען געווען אונטערגעוואָרפן [[ריין דעמיליטאַריזירט זאָנע|דעמיליטאַריזאציע]]. דייטשלאנד איז ארויסגענומען געווארן פון אלע אירע [[קאלאניע|קאלאניעס]], וועלכע זענען שפעטער צעטיילט געווארן צווישן די זיגנדיקע גרויסע מאכטן אויפן יסוד פון דער [[ליגע פון פעלקער מאנדאט סיסטעם]]. | די אַנעקסיישאַן פון [[עסטרייך]] צו דייטשלאַנד איז געווען פאַרבאָטן. דער גאַנצער דייטשישער טייל פון דער לינקער ברעג [[ריין]] און אַ פּאַס פונעם רעכטן ברעג 50 קילאָמעטער ברייט זענען געווען אונטערגעוואָרפן [[ריין דעמיליטאַריזירט זאָנע|דעמיליטאַריזאציע]]. דייטשלאנד איז ארויסגענומען געווארן פון אלע אירע [[קאלאניע|קאלאניעס]], וועלכע זענען שפעטער צעטיילט געווארן צווישן די זיגנדיקע גרויסע מאכטן אויפן יסוד פון דער [[ליגע פון פעלקער מאנדאט סיסטעם]]. | ||
| שורה 50: | שורה 50: | ||
זינט איר אָנהייב, איז די יונגע רעפּובליק געצווונגען צו קעמפן סיי רעכטע סיי לינקע עקסטרעמיסטן. די לינקע האבן באשולדיגט די סאציאל-דעמאקראטן אין מיטארבעטן מיט דער אלטער עליט און פארראטן די אידעאלן פון דער [[ארבעטער-באוועגונג]]. די רעכטע האבן באשולדיגט די שטיצער פון דער רעפובליק - די "נאוועמבער קרימינאלן" - פאר די מפלה אין דער ערשטער וועלט מלחמה, זיי באשולדיגט פאר דעם וואס זיי האבן זיך מיט זייער רעוואלוציע געשטעקט [[די לעגענדע פון א שטאק אין רוקן|»'']]קייסעריאַל דייטש אַרמיי|דייטש אַרמיי]]. | זינט איר אָנהייב, איז די יונגע רעפּובליק געצווונגען צו קעמפן סיי רעכטע סיי לינקע עקסטרעמיסטן. די לינקע האבן באשולדיגט די סאציאל-דעמאקראטן אין מיטארבעטן מיט דער אלטער עליט און פארראטן די אידעאלן פון דער [[ארבעטער-באוועגונג]]. די רעכטע האבן באשולדיגט די שטיצער פון דער רעפובליק - די "נאוועמבער קרימינאלן" - פאר די מפלה אין דער ערשטער וועלט מלחמה, זיי באשולדיגט פאר דעם וואס זיי האבן זיך מיט זייער רעוואלוציע געשטעקט [[די לעגענדע פון א שטאק אין רוקן|»'']]קייסעריאַל דייטש אַרמיי|דייטש אַרמיי]]. | ||
דער [[קאַפּ פּוטש]] מערץ 1920 איז געווען דער ערשטער ערנסט פּראָבע פון שטאַרקייט פאַר דער רעפובליק. [[פרייקור]], וואָס לויט די תּנאָים פונעם [[אומאגראט פון ווערסיי (1919)|אפמאך פון ווערסיי]] איז דייטשלאנד געווען פארפליכטעט צו צעלאָזן, אונטער דער פירערשאַפט פונעם גענעראל באַראָן [[לוטוויץ, וואלטער פון|וואלטער פון לוטוויץ]] פארכאפט דעם רעגירונגס-קווארטאל אין בערלין און באשטימט [[רייך קאנצלער]]דער געוועזענער הויפט פון דער רעגיאָנאַל רעגירונג אין [[ | דער [[קאַפּ פּוטש]] מערץ 1920 איז געווען דער ערשטער ערנסט פּראָבע פון שטאַרקייט פאַר דער רעפובליק. [[פרייקור]], וואָס לויט די תּנאָים פונעם [[אומאגראט פון ווערסיי (1919)|אפמאך פון ווערסיי]] איז דייטשלאנד געווען פארפליכטעט צו צעלאָזן, אונטער דער פירערשאַפט פונעם גענעראל באַראָן [[לוטוויץ, וואלטער פון|וואלטער פון לוטוויץ]] פארכאפט דעם רעגירונגס-קווארטאל אין בערלין און באשטימט [[רייך קאנצלער]]דער געוועזענער הויפט פון דער רעגיאָנאַל רעגירונג אין [[פרויסן]] [[קאַפּ, וואָלפגאַנג|וואָלפגאַנג קאַפּ]]. די לעגיטימע רעגירונג האט זיך צוריקגעצויגן צוערשט קיין [[דרעזדען]] און דערנאָך קיין [[שטוטגארט]] און פון דארטן גערופן אן אלגעמיינער [[סטרייק]] קעגן די קאָנספּיראַטאָרן. ד י פוטשיסט ן זיינע ן באל ד באזיג ן געווארן , ד י באשטימענדיק ע רא ל אי ן דע ם הא ט געשפיל ט דע ר אפזאג ן פו ן ד י מיניסטאריעל ע באאמטע , צ ו פאלג ן קאפ ס באפעלן . [[רייכסוועהר]] האָט געהאַלטן [[נייטראַליטעט]]. [[Hans von Seeckt]] האָט געזאָגט אז דער רייכסוועהר האָט נישט געשאָסן אויפן רייכסוועהר, וואָס איז פאַרקערט צו דעם [[Ebert-Gröner-Pact]]. ד י רעגירונ ג הא ט זי ך שוי ן ניש ט געקענ ט פארלאז ן אוי ף דע ר שטיצע ר פו ן דע ר רייכסוועהר . | ||
כּמעט גלייכצייטיק מיטן קאַפּ פּוטש, איז דער [[רוהר געגענט]] [[רוהר אויפשטאַנד|אויסגעטרייסלט] דורך פּרווון אַרבעטער אויפשטאַנד]]. איר אונטערשטיגונג דורך די פאָרסעס פון די רייכסוועהר און פרייקאָרפּס געענדיגט אין בלוט פאַרגיטונג. די אויפשטאנדן האבן זיך געענדיגט אין צענטראלן טייל פון דייטשלאנד, אין [[טהורינגיע]] און [[האמבורג]]ע (זען [[מערץ אויפשטאנד פון 1921]]). | כּמעט גלייכצייטיק מיטן קאַפּ פּוטש, איז דער [[רוהר געגענט]] [[רוהר אויפשטאַנד|אויסגעטרייסלט] דורך פּרווון אַרבעטער אויפשטאַנד]]. איר אונטערשטיגונג דורך די פאָרסעס פון די רייכסוועהר און פרייקאָרפּס געענדיגט אין בלוט פאַרגיטונג. די אויפשטאנדן האבן זיך געענדיגט אין צענטראלן טייל פון דייטשלאנד, אין [[טהורינגיע]] און [[האמבורג]]ע (זען [[מערץ אויפשטאנד פון 1921]]). | ||
| שורה 64: | שורה 64: | ||
דעם 26טן אויגוסט 1921, דעם 26טן אויגוסט 1921, פונעם אונטערשריפטן פייער-מיניסטער פון פינאנצן [[ערצבערגער, מתיא|מתיא ערצבערגער]] איז נאכגעפאלגט געווארן דעם 24טן יוני 1922 דורך דער מערדער פון דעם אויסערן-מיניסטער [[ראטהנאו , וואַלטער|וואלטער ראטהנאו]], פאַראַנטוואָרטלעך. פאַר די [[ראַפּאַללאָ טריטי (1922)|ראַפּאַללאָ טריטי]]. די רעאקציע צו ראטהנאו'ס מארד איז געווען די געזעץ ''אויף דער פארטיידיגונג פון דער רעפובליק''. | דעם 26טן אויגוסט 1921, דעם 26טן אויגוסט 1921, פונעם אונטערשריפטן פייער-מיניסטער פון פינאנצן [[ערצבערגער, מתיא|מתיא ערצבערגער]] איז נאכגעפאלגט געווארן דעם 24טן יוני 1922 דורך דער מערדער פון דעם אויסערן-מיניסטער [[ראטהנאו , וואַלטער|וואלטער ראטהנאו]], פאַראַנטוואָרטלעך. פאַר די [[ראַפּאַללאָ טריטי (1922)|ראַפּאַללאָ טריטי]]. די רעאקציע צו ראטהנאו'ס מארד איז געווען די געזעץ ''אויף דער פארטיידיגונג פון דער רעפובליק''. | ||
אין אנהייב 1923 האט דער פארהאלטונג מיט באצאלן [[רעפאראציעס]] געפירט צו [[עסקלאציע|עסקאלאציע]] [[רוהר קאנפליקט]]. אויסנוצנדיק דעם מצב, האָבן די [[סעפּאַראַטיזם|סעפּאַראַטיסטישע באַוועגונגען]] פון ריינלאנד און [[פאלץ (געגנט)|פאלאטינאט]] געאיילט מעלדן די שאַפונג פון דער [[ריין רעפובליק]]. די '''פאסיווע ווידערשטאנד'' וועלכע די רעגירונג האט גערופן די מענטשן אויפצוהערן קאסטן, וואס דער ניט-פארטייען רייך קאנצלער [[ווילהלם קונא]] האט פרובירט צו דעקן מיט דער דרוקעריי. די סך הכל עקאנאמישע שאדנס פון דער אקופאציע פונעם [[רוהר ראיאן|רוהר]] האט זיך גערעכנט צווישן 3.5 און 4 ביליאן [[גאָלדמארק]]. די פּרייז פון [[ | אין אנהייב 1923 האט דער פארהאלטונג מיט באצאלן [[רעפאראציעס]] געפירט צו [[עסקלאציע|עסקאלאציע]] [[רוהר קאנפליקט]]. אויסנוצנדיק דעם מצב, האָבן די [[סעפּאַראַטיזם|סעפּאַראַטיסטישע באַוועגונגען]] פון ריינלאנד און [[פאלץ (געגנט)|פאלאטינאט]] געאיילט מעלדן די שאַפונג פון דער [[ריין רעפובליק]]. די '''פאסיווע ווידערשטאנד'' וועלכע די רעגירונג האט גערופן די מענטשן אויפצוהערן קאסטן, וואס דער ניט-פארטייען רייך קאנצלער [[ווילהלם קונא]] האט פרובירט צו דעקן מיט דער דרוקעריי. די סך הכל עקאנאמישע שאדנס פון דער אקופאציע פונעם [[רוהר ראיאן|רוהר]] האט זיך גערעכנט צווישן 3.5 און 4 ביליאן [[גאָלדמארק]]. די פּרייז פון [[פאַפּיר סטאַמפּ|פּאַפּיר שטעמפּל]] איז געווען דיקליינד יעדער טאָג. | ||
אין דעצעמבער 1922 האָט אַ קילאָ [[ברויט]]אַ געקאָסט בערך 130 מארק, און מיט אַ יאָר שפּעטער — איבער 300 ביליאן. אין יולי 1923 איז די גאָלד מארק געווען ווערט 262,000 פּאַפּיר מארקס, און אין נאוועמבער איז עס שוין געווען 100 ביליאן. אזוי, אין פיר חדשים די פּרייז פון אַ פּאַפּיר שטעמפּל איז געפאלן 382,000 מאל. דעם 3טן סעפטעמבער 1923 איז דער וועקסל קורס [[אמעריקאנער דאלאר]] געווען כמעט 10 מיליאן מארק, און סוף חודש איז ער שוין געווען 160 מיליאן מארק. אָבער, די רעסטעריישאַן פון די גאָלד סטאַנדאַרט אויף 30 אויגוסט 1924 (אַבאַלישט אין די אָנהייב פון דער ערשטער וועלט מלחמה) האט אַ סוף צו ינפלאַציע, אין דער זעלביקער צייט, אַ דינאָמאַניישאַן איז דורכגעקאָכט (1 רענט מארק אָדער רייכסמאַרק \u003d 1 ביליאָן פּאַפּיר מאַרקס). 1 יו. עס. דאָלאַר \u003ד 4.20 דינגען מאַרקס). | אין דעצעמבער 1922 האָט אַ קילאָ [[ברויט]]אַ געקאָסט בערך 130 מארק, און מיט אַ יאָר שפּעטער — איבער 300 ביליאן. אין יולי 1923 איז די גאָלד מארק געווען ווערט 262,000 פּאַפּיר מארקס, און אין נאוועמבער איז עס שוין געווען 100 ביליאן. אזוי, אין פיר חדשים די פּרייז פון אַ פּאַפּיר שטעמפּל איז געפאלן 382,000 מאל. דעם 3טן סעפטעמבער 1923 איז דער וועקסל קורס [[אמעריקאנער דאלאר]] געווען כמעט 10 מיליאן מארק, און סוף חודש איז ער שוין געווען 160 מיליאן מארק. אָבער, די רעסטעריישאַן פון די גאָלד סטאַנדאַרט אויף 30 אויגוסט 1924 (אַבאַלישט אין די אָנהייב פון דער ערשטער וועלט מלחמה) האט אַ סוף צו ינפלאַציע, אין דער זעלביקער צייט, אַ דינאָמאַניישאַן איז דורכגעקאָכט (1 רענט מארק אָדער רייכסמאַרק \u003d 1 ביליאָן פּאַפּיר מאַרקס). 1 יו. עס. דאָלאַר \u003ד 4.20 דינגען מאַרקס). | ||
| שורה 110: | שורה 110: | ||
אין יוני 1930 פראנצויזיש, בריטיש און בעלגיאַן טרופּס האָבן פארלאזן די ריינלאַנד. | אין יוני 1930 פראנצויזיש, בריטיש און בעלגיאַן טרופּס האָבן פארלאזן די ריינלאַנד. | ||
אמונה אין דעמאָקראַסי און רעפּובליק איז געשווינד דיקליינד. די רעפובליק איז שוין באשולדיגט געווארן אין פארערגערן די עקאנאמישע לאגע, און די קייסעריש רעגירונג האט אין 1930 אויך איינגעפירט עטליכע נייע שטייערן צו דעקן די סטעיט באדערפענישן. ד י שטימע ן פו ן יענ ע בענקשאפ ט נא ך א "שטארקע ר האנ ט " , ווא ס קע ן צוריקקער ן ד י דייטש ע אימפעריע , צ ו איר ע געוועזענ ע גרויסקייטן , זיינע ן אל ץ העכער . ערשטנס, האָבן די נאַציאָנאַלער סאָציאַליסטן רעאַגירט אויף די בעטן פון דעם טייל פון דער געזעלשאַפט, וואָס האָבן זיך אין זייער [[ | אמונה אין דעמאָקראַסי און רעפּובליק איז געשווינד דיקליינד. די רעפובליק איז שוין באשולדיגט געווארן אין פארערגערן די עקאנאמישע לאגע, און די קייסעריש רעגירונג האט אין 1930 אויך איינגעפירט עטליכע נייע שטייערן צו דעקן די סטעיט באדערפענישן. ד י שטימע ן פו ן יענ ע בענקשאפ ט נא ך א "שטארקע ר האנ ט " , ווא ס קע ן צוריקקער ן ד י דייטש ע אימפעריע , צ ו איר ע געוועזענ ע גרויסקייטן , זיינע ן אל ץ העכער . ערשטנס, האָבן די נאַציאָנאַלער סאָציאַליסטן רעאַגירט אויף די בעטן פון דעם טייל פון דער געזעלשאַפט, וואָס האָבן זיך אין זייער [[פראָפּאַגאַנדע]] קאָנצענטרירט אויף דער פּערזענליכקייט פון היטלער, אויפגעשאַפן פאַר אים אַזאַ "שטאַרקן" בילד. ז יי האב ן בקי ץ ד י באפעלקערונ ג גענומע ן מי ט גרויס ע געשעעניש ן או ן האב ן גענוצ ט ד י מאדערנ ע מיטלע ן פו ן פאר ־ וואל־קאמף , וו י א קאנסיסטענט ע עמאָציאליזאציע . היטלער האט אויסגעשפילט אלעס וואס איז פארבונדן מיט דער "וויימארער סיסטעם", פון די פארטיי-סיסטעם וואס איז באהערשט געווארן דורך פארהעלטענישן קליינע און שפאלטן פארטייען ביז דעם עצם פרינציפ פון פארלאמענטארער דעמאקראטיע. אבער נישט בלויז די רעכטע, נאר אויך די לינקע כוחות זענען געווארן שטארקער. די רעפובליקאנער סאציאל דעמאקראטן, אנדערש ווי די ליבעראלע האבן דורכגעגאנגען די וואלן כמעט אן פארלוסטן, און די קאמוניסטישע פארטיי פון דייטשלאנד האט אפילו פארבעסערט אירע רעזולטאטן און פארוואנדלט אין א ערנסטע קראפט סיי אין פארלאמענט סיי אויף די גאסן, וואו דער קאמף פון מיליטאנטישע ארגאניזאציעס [[נסדאפ]]] איז לאַנג אריבערגעפארן ([ [אַטאַקע טרופּס (SA)|SA]]) און [[קאָמוניסטישע פארטיי פון דייטשלאנד|קפּד]] ([[ראָט פראָנט (אָרגאַניזאַציע)|ראָט פראָנט]]), וואָס האָט אויסגעזען מער און מער ווי אַ בירגער מלחמה. אויך די קריגערישע ארגאניזאציע פון די רעפובליקאנער קרעפטן - "[[רייכסבאנער]]" ({{lang-de|Reichsbanner Schwarz-Rot-Gold}}) האָט זיך באַטייליקט אינעם גאַסן קאמף. סוף־כּל־סוף, האָבן די אַלע כאַאָטישע באַוואפנטע צונויפשטויסן, אָפטמאָל אָנגעהויבן פון די נאַציאָנאַלער סאָציאַליסטן אַליין, געשפּילט אין די הענט פון [[היטלער, אַדאָלף|היטלער]], וועלכער האָט מען אַלץ מער גערעכנט ווי אַ "לעצטער אויסאָרט" אויפצושטעלן סדר. כדי צו פארמיידן די ווייטערדיקע פארשטארקונג פון ראדיקאלע פליגלען אין פאליטישע פארטייען, האט דער SPD אינעם רייכסטאג מסכים געווען מיט דער שטרענגקייט פאליסי און [[דעפלאציע (עקאנאמיע)|דעפלאציע]] פארגעשלאגן דורך דעם ברונינג קאַבינעט, וואָס האָט צוגעשטעלט א רעדוקציע אין סאציאלע בענעפיטן. , אבער פונדעסטוועגן האט באלד געפירט צו אן נאך ערגערן עקאנאמישן קריזיס. | ||
דעם 11טן אָקטאָבער 1931 האָט זיך דאָס נאַציאָנאַליסטישע רעכט צונויפגעמישט אינעם [[האַרצבורגער פראָנט]]. אין רעאקציע האבן די רעפובליקאנער ארגאניזאציעס געשאפן דעם [[אייזן פראנט]], אויסקלייבנדיק דריי פיילן אלס זייער סימבאָל. וואלן פארן רייך פרעזידענט זענען געווען געפלאנט פאר 1932 . קיינער פון די קאנדידאטן פאר דעם פאזיציע האט זיך נישט אידענטיפיצירט אלס דעמאקראטן. פארטייען פון צענטער צו די SPD האבן געשטיצט הינדענבורג צו האלטן היטלער אויס פון מאכט. דורך פאַרבאָטן די [[אַטאַקע טרופּס (SA)|סאַ]] און פאָרלייגן אַ פּלאַן געזעץ אין שטיצן פון די פּויערים [[מזרח פּרוססיאַ]], וואָס האָט גרימצארן די לאקאלע ערד-באזיצער, וואָס האָבן אַריינגענומען הינדענבורג, האָט ברונינג אויסגעמאַטערט דעם רייך פרעזידענט’ס קרעדיביליטי. . ער האט דערצו נישט געקאנט מוחל זיין דעם רייך קאנצלער, אז ער האט צו שולדיג זיין וואלן צום רייך פרעזידענט, אריינגערעכנט די סאציאל-דעמאקראטן, וועלכע האבן פאר אים געשטימט אויפן פארלאנג פון ברונינג. הינדענבורג האט דערקלערט קיין צוטרוי אין דעם קאנצלער, וועלכער האט, א דאנק זיין עקאנאמישע פאליטיק, שוין נישט געניסן פון פיל שטיצע פון דער באפעלקערונג, און ברונינג האט רעזיגנירט. לויט ברונינג'ס אייגענע איינגעגעבנקייט, איז דער קאנצלער צוזאמגעפאלן הונדערט מעטער פונעם ציל, ווייל זיין דעפלאציע-פאליסי האט נאך נישט געהאט קיין צייט צו געבן פאזיטיווע רעזולטאטן. ברונינג האָט אויך ניט געקענט דערגרייכן זיין אַנדערן ציל - די גלייכע פּאָזיציע פון דייטשלאַנד און די ענדגילטיקע אָפּשאַפן פון רעפּעריישאַנז. | דעם 11טן אָקטאָבער 1931 האָט זיך דאָס נאַציאָנאַליסטישע רעכט צונויפגעמישט אינעם [[האַרצבורגער פראָנט]]. אין רעאקציע האבן די רעפובליקאנער ארגאניזאציעס געשאפן דעם [[אייזן פראנט]], אויסקלייבנדיק דריי פיילן אלס זייער סימבאָל. וואלן פארן רייך פרעזידענט זענען געווען געפלאנט פאר 1932 . קיינער פון די קאנדידאטן פאר דעם פאזיציע האט זיך נישט אידענטיפיצירט אלס דעמאקראטן. פארטייען פון צענטער צו די SPD האבן געשטיצט הינדענבורג צו האלטן היטלער אויס פון מאכט. דורך פאַרבאָטן די [[אַטאַקע טרופּס (SA)|סאַ]] און פאָרלייגן אַ פּלאַן געזעץ אין שטיצן פון די פּויערים [[מזרח פּרוססיאַ]], וואָס האָט גרימצארן די לאקאלע ערד-באזיצער, וואָס האָבן אַריינגענומען הינדענבורג, האָט ברונינג אויסגעמאַטערט דעם רייך פרעזידענט’ס קרעדיביליטי. . ער האט דערצו נישט געקאנט מוחל זיין דעם רייך קאנצלער, אז ער האט צו שולדיג זיין וואלן צום רייך פרעזידענט, אריינגערעכנט די סאציאל-דעמאקראטן, וועלכע האבן פאר אים געשטימט אויפן פארלאנג פון ברונינג. הינדענבורג האט דערקלערט קיין צוטרוי אין דעם קאנצלער, וועלכער האט, א דאנק זיין עקאנאמישע פאליטיק, שוין נישט געניסן פון פיל שטיצע פון דער באפעלקערונג, און ברונינג האט רעזיגנירט. לויט ברונינג'ס אייגענע איינגעגעבנקייט, איז דער קאנצלער צוזאמגעפאלן הונדערט מעטער פונעם ציל, ווייל זיין דעפלאציע-פאליסי האט נאך נישט געהאט קיין צייט צו געבן פאזיטיווע רעזולטאטן. ברונינג האָט אויך ניט געקענט דערגרייכן זיין אַנדערן ציל - די גלייכע פּאָזיציע פון דייטשלאַנד און די ענדגילטיקע אָפּשאַפן פון רעפּעריישאַנז. | ||