מייבאים כמותיים, בדוקי עריכות אוטומטית, ביוראקראטן, אינטערפעיס רעדאקטארן, emailconfirmed, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, מנטרים, סיסאפן, צוות טכני, מייבאים, מעדכנים, אספקלריה רעדאקטארן
102,362
רעדאגירונגען
ק (החלפת טקסט – "אומאפהענגיק" ב־"אומאפהענגיג") |
ק (החלפת טקסט – "ײ" ב־"יי") |
||
| שורה 16: | שורה 16: | ||
=== נאוועמבער רעוואלוציע === | === נאוועמבער רעוואלוציע === | ||
די וויימאר רעפובליק איז געווען איינע פון די רעזולטאטן פון דער [[נאוועמבער רעוואלוציע]] וואס האט אריינגעכאפט דייטשלאנד ביים סוף פון דער ערשטער וועלט מלחמה. די רעפובליקאנער פארם פון רעגירונג האט געגעבן א שטויס צום אינערלעכער פאליטישן לעבן פון דייטשלאנד נאך דער פאליטישער און מיליטערישער באַזיגן פון קייזער דייטשלאנד. דערקלערט אין אָנהויב פון דער מלחמה, "[[ציווילע שלום]]", וואָס איז צוגעטראָגן געוואָרן די סאציאל-דעמאָקראַטן, וואָס זענען געווען אין אָפּאָזיציע זינט דער צייט פון דער [[אויסנעמער געזעץ קעגן סאָציאַליסטן|אויסנעמער געזעץ]], איז אַלץ מער קריטיקירט געוואָרן. מיט די אָנקומען פון די [[אומאָפּהענגיק סאציאל דעמאָקראַטיש פארטיי דייטשלאנד|אומאָפּהענגיק סאציאל דעמאָקראַטיש פארטיי פון דייטשלאַנד]]. מי ט דע ר פארשווינדונ ג פו ן דע ר | די וויימאר רעפובליק איז געווען איינע פון די רעזולטאטן פון דער [[נאוועמבער רעוואלוציע]] וואס האט אריינגעכאפט דייטשלאנד ביים סוף פון דער ערשטער וועלט מלחמה. די רעפובליקאנער פארם פון רעגירונג האט געגעבן א שטויס צום אינערלעכער פאליטישן לעבן פון דייטשלאנד נאך דער פאליטישער און מיליטערישער באַזיגן פון קייזער דייטשלאנד. דערקלערט אין אָנהויב פון דער מלחמה, "[[ציווילע שלום]]", וואָס איז צוגעטראָגן געוואָרן די סאציאל-דעמאָקראַטן, וואָס זענען געווען אין אָפּאָזיציע זינט דער צייט פון דער [[אויסנעמער געזעץ קעגן סאָציאַליסטן|אויסנעמער געזעץ]], איז אַלץ מער קריטיקירט געוואָרן. מיט די אָנקומען פון די [[אומאָפּהענגיק סאציאל דעמאָקראַטיש פארטיי דייטשלאנד|אומאָפּהענגיק סאציאל דעמאָקראַטיש פארטיי פון דייטשלאַנד]]. מי ט דע ר פארשווינדונ ג פו ן דע ר זיכערקיי ט פו ן ניצחון , או ן דע ם דערשינע ן פו ן איבעררייס ן אי ן דע ר שפייז־פארזארגונג , הא ט ד י מלוכה ה פארלויר ן ד י אונטערשטיצונ ג פו ן דע ר געזעלשאפט , או ן ד י מיליטעריש ע באפעל ן פו ן דע ר קייזער־אימפעריע , זייע ר פרעסטיזש . | ||
דורך דער "[[אקטאבער רעפארם]]" האט די לעצטע רעגירונג פון קייזער דייטשלאנד, אנגעפירט דורך פרינץ [[מקסימיליאן פון באדן|מאקס פון באדן]] געמאכט אן אייגענעם פרואוו צו טוישן די אימפעריאלע קאנסטיטוציע אין דער ריכטונג פון פארלאמענטאריזם אין סדר צו דערגרייכן מער גינציק טערמינען פון שלום טריטי מיט די כוחות ווינערז. די ימפּלאַמענטיישאַן פון רעפארמען אַימעד צו גרינדן [[פּאַרלאַמענערי דעמאָקראַסי]] איז געווען דער באַדינג פון די אַלייז און ספּעציעל דורך די [[פרעזידענט פון די פאַרייניקטע שטאַטן]] [[ווילסאָן, טאמעס וואָאָדראָוו|וואָאָדראָוו ווילסאָן]] פאַר די שלום שמועסן. אין אַן ענטפער אויף דער דייטשישער דעקלאַראַציע פון אַ פייער-אָפּשטעל אין אקטאבער 1918, האָט ער אָפּגעוואָרפן די מעגלעכקייט פון שלום-פאַרהאַנדלונגען, אויב דייטשלאַנד איז רעפּריזענטיד דורך די מיליטערישע פירערשאַפט און [[אויטאָקראַטיע|מאָנאַרכיסטישע אויטאָקראַטי]]. דער באשלוס פון דער פירערשאפט פון דער [[קייסעראלער דייטשישער נאַווי|קייסערישער דייטשישער נאַווי]] צו אַרייננעמען די [[רויאַלע נאַווי|בריטישער נאַווי]] נאָך אַ דערקלערט אויפהער האָט געפירט צו דעם [[סיילאָרס רעוואָלט אין קיל|סיילאָרס רעוואָלט]] אין [[קיעל (שטאָט)|קיעל]] און די נאָוועמבער רעוואָלוציע, וואָס האָט ענדלעך באַשלאָסן דעם גורל פון דער קייזער אימפעריע. | דורך דער "[[אקטאבער רעפארם]]" האט די לעצטע רעגירונג פון קייזער דייטשלאנד, אנגעפירט דורך פרינץ [[מקסימיליאן פון באדן|מאקס פון באדן]] געמאכט אן אייגענעם פרואוו צו טוישן די אימפעריאלע קאנסטיטוציע אין דער ריכטונג פון פארלאמענטאריזם אין סדר צו דערגרייכן מער גינציק טערמינען פון שלום טריטי מיט די כוחות ווינערז. די ימפּלאַמענטיישאַן פון רעפארמען אַימעד צו גרינדן [[פּאַרלאַמענערי דעמאָקראַסי]] איז געווען דער באַדינג פון די אַלייז און ספּעציעל דורך די [[פרעזידענט פון די פאַרייניקטע שטאַטן]] [[ווילסאָן, טאמעס וואָאָדראָוו|וואָאָדראָוו ווילסאָן]] פאַר די שלום שמועסן. אין אַן ענטפער אויף דער דייטשישער דעקלאַראַציע פון אַ פייער-אָפּשטעל אין אקטאבער 1918, האָט ער אָפּגעוואָרפן די מעגלעכקייט פון שלום-פאַרהאַנדלונגען, אויב דייטשלאַנד איז רעפּריזענטיד דורך די מיליטערישע פירערשאַפט און [[אויטאָקראַטיע|מאָנאַרכיסטישע אויטאָקראַטי]]. דער באשלוס פון דער פירערשאפט פון דער [[קייסעראלער דייטשישער נאַווי|קייסערישער דייטשישער נאַווי]] צו אַרייננעמען די [[רויאַלע נאַווי|בריטישער נאַווי]] נאָך אַ דערקלערט אויפהער האָט געפירט צו דעם [[סיילאָרס רעוואָלט אין קיל|סיילאָרס רעוואָלט]] אין [[קיעל (שטאָט)|קיעל]] און די נאָוועמבער רעוואָלוציע, וואָס האָט ענדלעך באַשלאָסן דעם גורל פון דער קייזער אימפעריע. | ||
| שורה 23: | שורה 23: | ||
דעם 9טן נאוועמבער 1918, 12 מיטאגטאג, האט [[מקסימיליאן פון באדן]] אמביציעס געמאלדן די אפזאגן פון די נאך צווייפלענדיקע [[קייזער]] און [[ווילהלם צווייטער (דייטשישן קייסער)|ווילהעלם צווייטער]] פון דער מאכט און צוזאמען מיט זיין רעזיגנאציע, איבערגעגעבן צום פארזיצער פון דער סאציאל-דעמאקראטישער מערהייט [[עבערט, פרידריך (פאליטיקער)|פרידריך עבערט]] די שליסלען צום אמט פון [[רייך קאנצלער]]א. דעם זעלבן טאָג, אַרום 2 אַזייגער נאָכמיטאָג, האָט [[פיליפּ שידעמאַן]] פּראָקלאַמירט אַ דעמאָקראַטישע ''דייטשישע רעפובליק''. בערך אין דער זעלביקער צייט, אַ פארשטייער פון די [[ספּאַרטאַקוס ליגע]] [[קארל ליבקנעכט]] ערשטער אין די [[גרעסטן טירגאַרטען|טיערגאַרטען]], און צוויי שעה שפּעטער פון די באַלקאָן פון די [[שטאָט פּאַלאַס ( בערלין)|שטאט פאלאץ]] האט פראקלאמירט א "פריי סאציאליסטישע רעפובליק" אין דייטשלאנד. אין אָוונט פון דעם זעלבן טאָג האָט פרידריך עבערט זיך איינגעשריבן די שטיצע פונעם נייעם מיליטערישן הויכן קאמאנדע, אנגעפירט פון [[גרינער, ווילהעלם|ווילהעלם גרונער]] ([[עבערט-גרוענער pakt]]). דעם 10טן נאוועמבער, האט די אלגעמיינע פארזאמלונג פון די בערלינער ארבעטער- און זעלנער-ראטן (''Vollversammlung der Berliner Arbeiter- und Soldatenräte'') אויסגעוויילט די צייטווייליגע קערפערשאפטן פון שטאט-מאכט - דער עקסעקוטיווע ראט פון ארבעטער- און זעלנער-ראטן פון גרויס-בערלין. (''Vollzugsrat des Arbeiter- und Soldatenrates Groß-Berlin' ') און דער ראט פון פאלקס-דעפוטאטן (''Rat der Volksbeauftragten''), אנגעפירט דורך עבערט - [[ראט פון פאלקס-דעלעגאטן]], באשטייט פון זעקס מענטשן - דריי פארשטייערס פון דער סאציאל-דעמאקראטישער מערהייט און דריי פארטרעטער פון דער [[אומאפהענגיג סאציאל-דעמאקראטישע פארטיי פון דייטשלאנד|אוינפענדליכע סאציאל-דעמאקראטישע פארטיי פון דייטשלאנד]]. | דעם 9טן נאוועמבער 1918, 12 מיטאגטאג, האט [[מקסימיליאן פון באדן]] אמביציעס געמאלדן די אפזאגן פון די נאך צווייפלענדיקע [[קייזער]] און [[ווילהלם צווייטער (דייטשישן קייסער)|ווילהעלם צווייטער]] פון דער מאכט און צוזאמען מיט זיין רעזיגנאציע, איבערגעגעבן צום פארזיצער פון דער סאציאל-דעמאקראטישער מערהייט [[עבערט, פרידריך (פאליטיקער)|פרידריך עבערט]] די שליסלען צום אמט פון [[רייך קאנצלער]]א. דעם זעלבן טאָג, אַרום 2 אַזייגער נאָכמיטאָג, האָט [[פיליפּ שידעמאַן]] פּראָקלאַמירט אַ דעמאָקראַטישע ''דייטשישע רעפובליק''. בערך אין דער זעלביקער צייט, אַ פארשטייער פון די [[ספּאַרטאַקוס ליגע]] [[קארל ליבקנעכט]] ערשטער אין די [[גרעסטן טירגאַרטען|טיערגאַרטען]], און צוויי שעה שפּעטער פון די באַלקאָן פון די [[שטאָט פּאַלאַס ( בערלין)|שטאט פאלאץ]] האט פראקלאמירט א "פריי סאציאליסטישע רעפובליק" אין דייטשלאנד. אין אָוונט פון דעם זעלבן טאָג האָט פרידריך עבערט זיך איינגעשריבן די שטיצע פונעם נייעם מיליטערישן הויכן קאמאנדע, אנגעפירט פון [[גרינער, ווילהעלם|ווילהעלם גרונער]] ([[עבערט-גרוענער pakt]]). דעם 10טן נאוועמבער, האט די אלגעמיינע פארזאמלונג פון די בערלינער ארבעטער- און זעלנער-ראטן (''Vollversammlung der Berliner Arbeiter- und Soldatenräte'') אויסגעוויילט די צייטווייליגע קערפערשאפטן פון שטאט-מאכט - דער עקסעקוטיווע ראט פון ארבעטער- און זעלנער-ראטן פון גרויס-בערלין. (''Vollzugsrat des Arbeiter- und Soldatenrates Groß-Berlin' ') און דער ראט פון פאלקס-דעפוטאטן (''Rat der Volksbeauftragten''), אנגעפירט דורך עבערט - [[ראט פון פאלקס-דעלעגאטן]], באשטייט פון זעקס מענטשן - דריי פארשטייערס פון דער סאציאל-דעמאקראטישער מערהייט און דריי פארטרעטער פון דער [[אומאפהענגיג סאציאל-דעמאקראטישע פארטיי פון דייטשלאנד|אוינפענדליכע סאציאל-דעמאקראטישע פארטיי פון דייטשלאנד]]. | ||
דעם 4טן יאַנואַר 1919 האָט די רעגירונג באפרייט ע' אייכהאָרן, וועלכער האָט געהערט צום לינקן פליגל פון דער וספּד, פון דעם פּאָסטן פון פּאָליציי פּרעזידענט. דאָס האָט אַרויסגערופן די אומרוען וואָס האָבן זיך אָנגעהויבן דעם 5טן יאַנואַר און האָבן זיך אָנגעהויבן צום [[ספּאַרטאַסיסטישן אויפשטאַנד]]. עבערט האט | דעם 4טן יאַנואַר 1919 האָט די רעגירונג באפרייט ע' אייכהאָרן, וועלכער האָט געהערט צום לינקן פליגל פון דער וספּד, פון דעם פּאָסטן פון פּאָליציי פּרעזידענט. דאָס האָט אַרויסגערופן די אומרוען וואָס האָבן זיך אָנגעהויבן דעם 5טן יאַנואַר און האָבן זיך אָנגעהויבן צום [[ספּאַרטאַסיסטישן אויפשטאַנד]]. עבערט האט געהייםן ג. נאסקע צו צוריקשטעלן די ארדענונג אין דער הויפטשטאט. נאָסקע האָט גענוצט די רייכסוועהר און [[פרייקאָרפּס]] קעגן די רעבעלן, דעם 12טן יאנואר איז דער אויפשטאַנד צעטרעטן. ביי די "רייניקונגען" דעם 15טן יאנואר 1919 זענען [[ראָזע לוקסעמבורג]] און [[קאַרל ליבקנעכט]] אומגעקומען. | ||
=== פאַך פון די ריינלאַנד === | === פאַך פון די ריינלאַנד === | ||
| שורה 34: | שורה 34: | ||
[[טעקע:Weimar Constitution.jpg|thumb|וויימאר קאָנסטיטוציע]] | [[טעקע:Weimar Constitution.jpg|thumb|וויימאר קאָנסטיטוציע]] | ||
א קאנסטיטוציעלע קאמיטעט (''Verfassungsausschuss'') איז געגרינדעט געווארן צו שרייבן די קאנסטיטוציע, פארזיצערט דורך קאנראד האוסמאן. דע ם 2 ־ט ן יולי , 1919 , הא ט זי ך אנגעהויב ן ד י | א קאנסטיטוציעלע קאמיטעט (''Verfassungsausschuss'') איז געגרינדעט געווארן צו שרייבן די קאנסטיטוציע, פארזיצערט דורך קאנראד האוסמאן. דע ם 2 ־ט ן יולי , 1919 , הא ט זי ך אנגעהויב ן ד י צווייט ע לייענע ן פו ן דע ר קאנסטיטוציע . מיט'ן אננעמען די [[וויימאר קאנסטיטוציע]] האט די דייטשע אימפעריע צום ערשטן מאל באקומען פארלאמענטארע דעמאקראטיע. די לעגיסלאטיווע מאכט איז אויסגענוצט געווארן דורך די רייכסראט, באשטימט דורך די רעגירונגען פון די לענדער, און [[רייכסטאג (וויימאר רעפובליק)|רייכסטאג]], אויסגעוויילט דורך די פאלק לויט א פראפּאָראציע סיסטעם (ניט ווי דייטשלאנד, וואו דער פארלאמענט ווערט ערוויילט לויט א. געמישטע סיסטעם, אבער אזוי ווי די פארלאמענטן האבן אנגעהויבן ערוויילט ווערן פון דער זעלבער תקופה און ווערן ערוויילט ביזן היינטיגן טאג אין רוב לענדער פון מערב אייראפע - אין דענמארק, שוועדן, נארוועגיע, פינלאנד, איסלאנד, עסטרייך אאז"וו, ווי אויך ווי אין די DDR). ד י קייסעריש ע רעגירונ ג אי ז באשטימ ט געוואר ן דור ך דע ר רייכ־פרעזידענט , או ן אי ז געווע ן פאראנטווארטלע ך צ ו דע ר רייכסטאג , דע ר פעל ד פו ן דע ר ציי ט אי ן דע ר רעגירונ ג אדע ר מיניסטער , הא ט גענומע ן רעזיגניר ן פו ן דע ר רעגירונ ג אדע ר מיניסטער . דער רייך פרעזידענט איז געווען עלעקטעד דורך די מענטשן פאַר אַ צייט פון זיבן יאר, רעפּריזענטיד די שטאַט סיי ינערלעך און ויסווייניק, באשלאסן פרעמד פּאָליטיק און באַפעל פון די אַרמד פאָרסעס (פּונקט ווי דער פּרעזידענט אין עסטרייך, פינלאַנד, יסעלאַנד און פראַנקרייך בעשאַס די פינפט רעפּובליק) . ענדערונגען צו דער קאָנסטיטוציע זענען אנגענומען דורך די רייכסטאַג און די רייכסראַט מיט אַ 2/3 מערהייט אָדער דורך די מענטשן מיט אַ מערהייט פון די רעכט צו שטימען. דעם 31טן יולי 1919 איז די קאָנסטיטוציע אין איר לעצטן פאָרעם אָנגענומען געוואָרן דורך דער וויימאַרער קאָנסטיטוענט־פאַרזאַמלונג און אונטערגעשריבן געוואָרן פונעם רייך־פּרעזידענט דעם 11טן אויגוסט. צו קאַמעמערייט די געבורט פון דעמאָקראַסי אין דייטשלאַנד, דעם טאָג איז געווארן אַ נאציאנאלע יום טוּב. | ||
=== ווערסיי אפמאך === | === ווערסיי אפמאך === | ||
דער שלום טריטי איז אונטערגעשריבן געווארן אין ווערסיי דעם 28טן יוני 1919 און באשטעטיגט געווארן דורך דער רייכסטאג דעם 10טן יאנואר 1920. לויט אים, האָט דייטשלאַנד זיך אומגעקערט קיין פראַנקרייך [[עלזאַס-לאָרראַין]] (אין די גרענעצן פון 1870); איבערגעגעבן קיין בעלגיע די דיסטריקטן [[מאלמעדי]] און [[אופן]], ווי אויך די אזוי גערופענע נייטראלע און פּרוסישע טיילן [[מאָרעסנעט|מאָרענעי]]; פוילן - [[פּאָזנאַן|פּאָזן (פּאָזנאַן)]], טיילן פון [[פּאָמעראַניאַ|פּאָמעראַניאַ (פּאָמעראַניאַ)]] און אנדערע טעריטאָריע פון [[מערב פּרוססיאַ|מערב פּרייסן]]; [[דאנציק]] ([[גדאנסק]]) און איר דיסטריקט זענען דערקלערט געווארן "[[פרי שטאט|פריי שטאט]]"; [[קלאַיפּעדאַ געגנט|מעמעל (קלאַפּעדאַ) געגנט (מעמעללאַנד)]] טראַנספערד צו די קאָנטראָל פון די וויקטאָריאַס כוחות (צוגעבונדן צו [[ליטע]] אין פעברואר 1923). | דער שלום טריטי איז אונטערגעשריבן געווארן אין ווערסיי דעם 28טן יוני 1919 און באשטעטיגט געווארן דורך דער רייכסטאג דעם 10טן יאנואר 1920. לויט אים, האָט דייטשלאַנד זיך אומגעקערט קיין פראַנקרייך [[עלזאַס-לאָרראַין]] (אין די גרענעצן פון 1870); איבערגעגעבן קיין בעלגיע די דיסטריקטן [[מאלמעדי]] און [[אופן]], ווי אויך די אזוי גערופענע נייטראלע און פּרוסישע טיילן [[מאָרעסנעט|מאָרענעי]]; פוילן - [[פּאָזנאַן|פּאָזן (פּאָזנאַן)]], טיילן פון [[פּאָמעראַניאַ|פּאָמעראַניאַ (פּאָמעראַניאַ)]] און אנדערע טעריטאָריע פון [[מערב פּרוססיאַ|מערב פּרייסן]]; [[דאנציק]] ([[גדאנסק]]) און איר דיסטריקט זענען דערקלערט געווארן "[[פרי שטאט|פריי שטאט]]"; [[קלאַיפּעדאַ געגנט|מעמעל (קלאַפּעדאַ) געגנט (מעמעללאַנד)]] טראַנספערד צו די קאָנטראָל פון די וויקטאָריאַס כוחות (צוגעבונדן צו [[ליטע]] אין פעברואר 1923). | ||
| שורה 50: | שורה 50: | ||
זינט איר אָנהייב, איז די יונגע רעפּובליק געצווונגען צו קעמפן סיי רעכטע סיי לינקע עקסטרעמיסטן. די לינקע האבן באשולדיגט די סאציאל-דעמאקראטן אין מיטארבעטן מיט דער אלטער עליט און פארראטן די אידעאלן פון דער [[ארבעטער-באוועגונג]]. די רעכטע האבן באשולדיגט די שטיצער פון דער רעפובליק - די "נאוועמבער קרימינאלן" - פאר די מפלה אין דער ערשטער וועלט מלחמה, זיי באשולדיגט פאר דעם וואס זיי האבן זיך מיט זייער רעוואלוציע געשטעקט [[די לעגענדע פון א שטאק אין רוקן|»'']]קייסעריאַל דייטש אַרמיי|דייטש אַרמיי]]. | זינט איר אָנהייב, איז די יונגע רעפּובליק געצווונגען צו קעמפן סיי רעכטע סיי לינקע עקסטרעמיסטן. די לינקע האבן באשולדיגט די סאציאל-דעמאקראטן אין מיטארבעטן מיט דער אלטער עליט און פארראטן די אידעאלן פון דער [[ארבעטער-באוועגונג]]. די רעכטע האבן באשולדיגט די שטיצער פון דער רעפובליק - די "נאוועמבער קרימינאלן" - פאר די מפלה אין דער ערשטער וועלט מלחמה, זיי באשולדיגט פאר דעם וואס זיי האבן זיך מיט זייער רעוואלוציע געשטעקט [[די לעגענדע פון א שטאק אין רוקן|»'']]קייסעריאַל דייטש אַרמיי|דייטש אַרמיי]]. | ||
דער [[קאַפּ פּוטש]] מערץ 1920 איז געווען דער ערשטער ערנסט פּראָבע פון שטאַרקייט פאַר דער רעפובליק. [[פרייקור]], וואָס לויט די תּנאָים פונעם [[אומאגראט פון ווערסיי (1919)|אפמאך פון ווערסיי]] איז דייטשלאנד געווען פארפליכטעט צו צעלאָזן, אונטער דער פירערשאַפט פונעם גענעראל באַראָן [[לוטוויץ, וואלטער פון|וואלטער פון לוטוויץ]] פארכאפט דעם רעגירונגס-קווארטאל אין בערלין און באשטימט [[רייך קאנצלער]]דער געוועזענער הויפט פון דער רעגיאָנאַל רעגירונג אין [[פּרויסן]] [[קאַפּ, וואָלפגאַנג|וואָלפגאַנג קאַפּ]]. די לעגיטימע רעגירונג האט זיך צוריקגעצויגן צוערשט קיין [[דרעזדען]] און דערנאָך קיין [[שטוטגארט]] און פון דארטן גערופן אן אלגעמיינער [[סטרייק]] קעגן די קאָנספּיראַטאָרן. ד י פוטשיסט ן | דער [[קאַפּ פּוטש]] מערץ 1920 איז געווען דער ערשטער ערנסט פּראָבע פון שטאַרקייט פאַר דער רעפובליק. [[פרייקור]], וואָס לויט די תּנאָים פונעם [[אומאגראט פון ווערסיי (1919)|אפמאך פון ווערסיי]] איז דייטשלאנד געווען פארפליכטעט צו צעלאָזן, אונטער דער פירערשאַפט פונעם גענעראל באַראָן [[לוטוויץ, וואלטער פון|וואלטער פון לוטוויץ]] פארכאפט דעם רעגירונגס-קווארטאל אין בערלין און באשטימט [[רייך קאנצלער]]דער געוועזענער הויפט פון דער רעגיאָנאַל רעגירונג אין [[פּרויסן]] [[קאַפּ, וואָלפגאַנג|וואָלפגאַנג קאַפּ]]. די לעגיטימע רעגירונג האט זיך צוריקגעצויגן צוערשט קיין [[דרעזדען]] און דערנאָך קיין [[שטוטגארט]] און פון דארטן גערופן אן אלגעמיינער [[סטרייק]] קעגן די קאָנספּיראַטאָרן. ד י פוטשיסט ן זיינע ן באל ד באזיג ן געווארן , ד י באשטימענדיק ע רא ל אי ן דע ם הא ט געשפיל ט דע ר אפזאג ן פו ן ד י מיניסטאריעל ע באאמטע , צ ו פאלג ן קאפ ס באפעלן . [[רייכסוועהר]] האָט געהאַלטן [[נייטראַליטעט]]. [[Hans von Seeckt]] האָט געזאָגט אז דער רייכסוועהר האָט נישט געשאָסן אויפן רייכסוועהר, וואָס איז פאַרקערט צו דעם [[Ebert-Gröner-Pact]]. ד י רעגירונ ג הא ט זי ך שוי ן ניש ט געקענ ט פארלאז ן אוי ף דע ר שטיצע ר פו ן דע ר רייכסוועהר . | ||
כּמעט גלייכצייטיק מיטן קאַפּ פּוטש, איז דער [[רוהר געגענט]] [[רוהר אויפשטאַנד|אויסגעטרייסלט] דורך פּרווון אַרבעטער אויפשטאַנד]]. איר אונטערשטיקונג דורך די פאָרסעס פון די רייכסוועהר און פרייקאָרפּס געענדיקט אין בלוט פאַרגיטונג. די אויפשטאנדן האבן זיך געענדיגט אין צענטראלן טייל פון דייטשלאנד, אין [[טהורינגיע]] און [[האמבורג]]ע (זען [[מערץ אויפשטאנד פון 1921]]). | כּמעט גלייכצייטיק מיטן קאַפּ פּוטש, איז דער [[רוהר געגענט]] [[רוהר אויפשטאַנד|אויסגעטרייסלט] דורך פּרווון אַרבעטער אויפשטאַנד]]. איר אונטערשטיקונג דורך די פאָרסעס פון די רייכסוועהר און פרייקאָרפּס געענדיקט אין בלוט פאַרגיטונג. די אויפשטאנדן האבן זיך געענדיגט אין צענטראלן טייל פון דייטשלאנד, אין [[טהורינגיע]] און [[האמבורג]]ע (זען [[מערץ אויפשטאנד פון 1921]]). | ||
| שורה 68: | שורה 68: | ||
אין דעצעמבער 1922 האָט אַ קילאָ [[ברויט]]אַ געקאָסט בערך 130 מארק, און מיט אַ יאָר שפּעטער — איבער 300 ביליאן. אין יולי 1923 איז די גאָלד מארק געווען ווערט 262,000 פּאַפּיר מארקס, און אין נאוועמבער איז עס שוין געווען 100 ביליאן. אזוי, אין פיר חדשים די פּרייז פון אַ פּאַפּיר שטעמפּל איז געפאלן 382,000 מאל. דעם 3טן סעפטעמבער 1923 איז דער וועקסל קורס [[אמעריקאנער דאלאר]] געווען כמעט 10 מיליאן מארק, און סוף חודש איז ער שוין געווען 160 מיליאן מארק. אָבער, די רעסטעריישאַן פון די גאָלד סטאַנדאַרט אויף 30 אויגוסט 1924 (אַבאַלישט אין די אָנהייב פון דער ערשטער וועלט מלחמה) האט אַ סוף צו ינפלאַציע, אין דער זעלביקער צייט, אַ דינאָמאַניישאַן איז דורכגעקאָכט (1 רענט מארק אָדער רייכסמאַרק \u003d 1 ביליאָן פּאַפּיר מאַרקס). 1 יו. עס. דאָלאַר \u003ד 4.20 דינגען מאַרקס). | אין דעצעמבער 1922 האָט אַ קילאָ [[ברויט]]אַ געקאָסט בערך 130 מארק, און מיט אַ יאָר שפּעטער — איבער 300 ביליאן. אין יולי 1923 איז די גאָלד מארק געווען ווערט 262,000 פּאַפּיר מארקס, און אין נאוועמבער איז עס שוין געווען 100 ביליאן. אזוי, אין פיר חדשים די פּרייז פון אַ פּאַפּיר שטעמפּל איז געפאלן 382,000 מאל. דעם 3טן סעפטעמבער 1923 איז דער וועקסל קורס [[אמעריקאנער דאלאר]] געווען כמעט 10 מיליאן מארק, און סוף חודש איז ער שוין געווען 160 מיליאן מארק. אָבער, די רעסטעריישאַן פון די גאָלד סטאַנדאַרט אויף 30 אויגוסט 1924 (אַבאַלישט אין די אָנהייב פון דער ערשטער וועלט מלחמה) האט אַ סוף צו ינפלאַציע, אין דער זעלביקער צייט, אַ דינאָמאַניישאַן איז דורכגעקאָכט (1 רענט מארק אָדער רייכסמאַרק \u003d 1 ביליאָן פּאַפּיר מאַרקס). 1 יו. עס. דאָלאַר \u003ד 4.20 דינגען מאַרקס). | ||
באַשלאָסן צו נוצן די קריזיס סיטואַציע, די פירערשאַפט פון די [[קאָמוניסט אינטערנאציאנאלע|קאָמינטערן]] באַשלאָסן צו דורכפירן אַ אַרמד אויפשטאַנד, כדי צו אָנכאַפּן די מאַכט פון די [[קאָמוניסט פארטיי פון דייטשלאַנד|דייטש קאָמוניסטן]]. די רעוואלוציע איז געווען פלאנירט פארן אקטאבער-נאוועמבער 1923, אבער איז [[קאמוניסטישע אויפשטאנד אין דייטשלאנד אין אקטאבער 1923|פארהיטן געווארן דורך רעגירונג אקציע]]. בלויז די קאָמוניסטן פון האַמבורג דעם 23סטן אָקטאָבער [[האַמבורגער אויפשטאַנד|געמאכט אַן פּרווון איבערנעמען די שטאָט]]. | באַשלאָסן צו נוצן די קריזיס סיטואַציע, די פירערשאַפט פון די [[קאָמוניסט אינטערנאציאנאלע|קאָמינטערן]] באַשלאָסן צו דורכפירן אַ אַרמד אויפשטאַנד, כדי צו אָנכאַפּן די מאַכט פון די [[קאָמוניסט פארטיי פון דייטשלאַנד|דייטש קאָמוניסטן]]. די רעוואלוציע איז געווען פלאנירט פארן אקטאבער-נאוועמבער 1923, אבער איז [[קאמוניסטישע אויפשטאנד אין דייטשלאנד אין אקטאבער 1923|פארהיטן געווארן דורך רעגירונג אקציע]]. בלויז די קאָמוניסטן פון האַמבורג דעם 23סטן אָקטאָבער [[האַמבורגער אויפשטאַנד|געמאכט אַן פּרווון איבערנעמען די שטאָט]]. זייע ר אויפשטאנ ד הא ט ד י מיליטער ן אראפגעלאזט . | ||
נאָך דער באַזיגן פון דער [[באַוואַרישער סאָוועטישער רעפובליק|מינכען סאָוועטן-רעפּובליק]] איז באַוואַריע געוואָרן אַ האַווען פאַר רעכטע קאָנסערוואַטיווע און נאַציאָנאַלער סאָציאַליסטישע פאָרסעס. פון דעם ''סדר-צעל'' זענען געווען רופן צו באפרייען דייטשלאנד פון ''[[מארקסיזם|מארקסיסטישער]] כאַאָס'''. דער ענדע פון ווידערשטאנד קעגן דער אקופאציע פון דער רוהר האט געדינט אלס א טערעץ פאר די באווארישע רעגירונג צו באשטימען [[קאהר, גוסטאב פון|גוסטאוו פון קאהר]] גענעראל סטעיט קאמיסאר, אים שענקנדיג לויט ארטיקל 48 פון דער [[וויימאר קאנסטיטוציע] |וויימאר קאנסטיטוציע]] די כוחות פון [[דיקטאַטאָר]]א. קאַהר און דער קאָמאַנדיר פון די באַוואַרישע מיליטערישע דיסטריקט [[לאָססאָוו, אָטטאָ פון|אָטטאָ פון לאָססאָו]] האָבן געשפּילט אַ קאָנטראָווערסיאלע ראָלע אינעם געפּלאַנטן [[היטלער, אַדאָלף|אַדאָלף היטלער]] אויפן איטאַליענישן מאָדעל ''מאַרש אויף בערלין''. אין רעאקציע צו דעם [[באר פוטש|פוטש פרואוו]] דעם 8טן נאוועמבער 1923, וואס איז געווען געצילט צו שאפן א רעכטע דיקטאטור, האט דער רייך פרעזידענט [[פרידריך עבערט]] געמאלדן דעם [[שטאנד פון נויטפאַל|שטאנד פון נויטפאַל]] אונטער קונסט. 48 פון דער וויימארער קאנסטיטוציע. אָבער, דער גענעראל [[סעקט, האַנס פון|האַנס פון סעעקט]], וועלכער האָט סימפּאַטיזירט מיט גוסטאַוו פון קאַהר, האָט געלונגן צו פאַרמיידן די אָנווענדונג פון דער אַזוי גערופענער [[אימפּעריאַל עקסעקוטיאָן|קייסעריש עקזעקוטיאָן]] לויט קונסט. 48 . | נאָך דער באַזיגן פון דער [[באַוואַרישער סאָוועטישער רעפובליק|מינכען סאָוועטן-רעפּובליק]] איז באַוואַריע געוואָרן אַ האַווען פאַר רעכטע קאָנסערוואַטיווע און נאַציאָנאַלער סאָציאַליסטישע פאָרסעס. פון דעם ''סדר-צעל'' זענען געווען רופן צו באפרייען דייטשלאנד פון ''[[מארקסיזם|מארקסיסטישער]] כאַאָס'''. דער ענדע פון ווידערשטאנד קעגן דער אקופאציע פון דער רוהר האט געדינט אלס א טערעץ פאר די באווארישע רעגירונג צו באשטימען [[קאהר, גוסטאב פון|גוסטאוו פון קאהר]] גענעראל סטעיט קאמיסאר, אים שענקנדיג לויט ארטיקל 48 פון דער [[וויימאר קאנסטיטוציע] |וויימאר קאנסטיטוציע]] די כוחות פון [[דיקטאַטאָר]]א. קאַהר און דער קאָמאַנדיר פון די באַוואַרישע מיליטערישע דיסטריקט [[לאָססאָוו, אָטטאָ פון|אָטטאָ פון לאָססאָו]] האָבן געשפּילט אַ קאָנטראָווערסיאלע ראָלע אינעם געפּלאַנטן [[היטלער, אַדאָלף|אַדאָלף היטלער]] אויפן איטאַליענישן מאָדעל ''מאַרש אויף בערלין''. אין רעאקציע צו דעם [[באר פוטש|פוטש פרואוו]] דעם 8טן נאוועמבער 1923, וואס איז געווען געצילט צו שאפן א רעכטע דיקטאטור, האט דער רייך פרעזידענט [[פרידריך עבערט]] געמאלדן דעם [[שטאנד פון נויטפאַל|שטאנד פון נויטפאַל]] אונטער קונסט. 48 פון דער וויימארער קאנסטיטוציע. אָבער, דער גענעראל [[סעקט, האַנס פון|האַנס פון סעעקט]], וועלכער האָט סימפּאַטיזירט מיט גוסטאַוו פון קאַהר, האָט געלונגן צו פאַרמיידן די אָנווענדונג פון דער אַזוי גערופענער [[אימפּעריאַל עקסעקוטיאָן|קייסעריש עקזעקוטיאָן]] לויט קונסט. 48 . | ||
| שורה 79: | שורה 79: | ||
דער אויספיר פון עקאָנאָמישע טריטיז מיט [[מלוכה פון אונגארן (1920-1944)|אונגארן]], [[מלכות רומעניע|רומעניע]] און [[דריט בולגאַריש קעניגרייך|בולגאַריע]] אין 1927 האָט אויך געשטארקט די שטעלע פון דער וויימאַרער רעפובליק. אויסלאנד. | דער אויספיר פון עקאָנאָמישע טריטיז מיט [[מלוכה פון אונגארן (1920-1944)|אונגארן]], [[מלכות רומעניע|רומעניע]] און [[דריט בולגאַריש קעניגרייך|בולגאַריע]] אין 1927 האָט אויך געשטארקט די שטעלע פון דער וויימאַרער רעפובליק. אויסלאנד. | ||
אין דער היימישער פאליטיק איז די וויימארער רעפובליק אין דער צייט געלונגן צו אינטעגרירן די אנטי-רעפובליקאנער [[דייטשישע נאציאנאלע פאלקס פארטיי]] אין דער רעגירונג. אין די וואלן צום רייכסטאג אין דעצעמבער 1924 האבן די פאפולערע פארטייען געזאמלט 0.9 מיליאן שטימען, וואס איז געווען 1 מיליאן ווייניקער ווי מאי. וואַלן ניצחון פון [[רייך פרעזידענט]] אין 1925 פון די אַלטע [[פעלד מאַרשאַל אַלגעמיינע]] [[הינדענבורג, פאולוס פון|פאול פון הינדענבורג]], וועלכער האָט פאַרזיכערט די צושטימען פון [[ווילהעם דער צווייטער (קייסער פון דייטשלאנד)|ווילהעם II]] פאר די וואלן , האט נישט געשעדיגט די רעפובליק, הגם הינדענבורג האט מיט הצלחה גענוצט [[נאציאנאליזם|נאציאנאליסטישע]] און אנטי-סאציאליסטישע ארגומענטן אין די וואל קאמפיין קעגן זיין קאנקורענט [[מארקס, ווילהעלם|ווילהעלם מארקס]], נאמינירט אלס א א. קאַנדידאַט פאַר רייך פרעזידענט דורך די וויימאַר פּאַרטיעס. די נויט פאַר די וואַלן פון די רייך פרעזידענט איז אויפגעשטאנען נאָך די 1924 פּראָצעס אָרגאַניזירט אין [[מינכן]] לויט די פאָלקס [[קאַנספּיראַסי טעאָריע]] וועגן [[לעגענד פון אַ שטעכן אין די צוריק|שטעכן אין די צוריק]] ] , וועלכער האָט באַשולדיגט די באַזיגן פון דייטשלאַנד אין דער מלחמה אויף די דעמאָקראַטן, לינקע פארטייען און אידן, איז רייך פרעזידענט עבערט, וועלכער האָט זיך באַטייליקט אין די שטרייקן בעת דער ערשטער וועלט קריג, אָנגעקלאָגט אין פארראט. אי ן דע ר שווער ע לאג ע הא ט עבער ט אי ן | אין דער היימישער פאליטיק איז די וויימארער רעפובליק אין דער צייט געלונגן צו אינטעגרירן די אנטי-רעפובליקאנער [[דייטשישע נאציאנאלע פאלקס פארטיי]] אין דער רעגירונג. אין די וואלן צום רייכסטאג אין דעצעמבער 1924 האבן די פאפולערע פארטייען געזאמלט 0.9 מיליאן שטימען, וואס איז געווען 1 מיליאן ווייניקער ווי מאי. וואַלן ניצחון פון [[רייך פרעזידענט]] אין 1925 פון די אַלטע [[פעלד מאַרשאַל אַלגעמיינע]] [[הינדענבורג, פאולוס פון|פאול פון הינדענבורג]], וועלכער האָט פאַרזיכערט די צושטימען פון [[ווילהעם דער צווייטער (קייסער פון דייטשלאנד)|ווילהעם II]] פאר די וואלן , האט נישט געשעדיגט די רעפובליק, הגם הינדענבורג האט מיט הצלחה גענוצט [[נאציאנאליזם|נאציאנאליסטישע]] און אנטי-סאציאליסטישע ארגומענטן אין די וואל קאמפיין קעגן זיין קאנקורענט [[מארקס, ווילהעלם|ווילהעלם מארקס]], נאמינירט אלס א א. קאַנדידאַט פאַר רייך פרעזידענט דורך די וויימאַר פּאַרטיעס. די נויט פאַר די וואַלן פון די רייך פרעזידענט איז אויפגעשטאנען נאָך די 1924 פּראָצעס אָרגאַניזירט אין [[מינכן]] לויט די פאָלקס [[קאַנספּיראַסי טעאָריע]] וועגן [[לעגענד פון אַ שטעכן אין די צוריק|שטעכן אין די צוריק]] ] , וועלכער האָט באַשולדיגט די באַזיגן פון דייטשלאַנד אין דער מלחמה אויף די דעמאָקראַטן, לינקע פארטייען און אידן, איז רייך פרעזידענט עבערט, וועלכער האָט זיך באַטייליקט אין די שטרייקן בעת דער ערשטער וועלט קריג, אָנגעקלאָגט אין פארראט. אי ן דע ר שווער ע לאג ע הא ט עבער ט אי ן צייט ן ניש ט געמאכ ט א אפעראצי ע פא ר [[אפנדיצייט ]] , או ן ע ר אי ז געשטארב ן . די וואלן פון הינדענבורג האט אפגעשפיגלט א שיפט אינעם פאליטישן באלאנס אויף רעכטס, וואס האט זיך באזונדער אפשפיגלט אין די פלאג-רעגולאציעס וואס זענען ארויסגעגעבן געווארן אין 1926, וואס האט געלאזט נוצן די דייטשע אויסלענדישע מיסיעס צוזאמען מיט דעם שווארצע-רויט-גאָלדן קייסערישן פאן, דעם שווארצע-ווייס- רויט סוחר פאָן פון די קייזער אימפעריע. אין 1926, הינדענבורג אויך קעגן אַ קאַנסטאַטושאַנאַלי דראַפטיד יגזעקיאַטיוו געזעץ פאַר אַרטיקל 48 וואָס וואָלט האָבן געפירט צו ריסטריקשאַנז אויף פּרעזאַדענטשאַל כוחות. | ||
אין 1925 און 1926 האָבן אויסגעבראָכן ערנסטע פּאָליטישע שלאַכטן אין דער וויימאַרער רעפּובליק אין פאַרבינדונג מיט די פאַרמאָג פון די אַמאָליקע הערשנדיקע קעניגלעכע פאַמיליעס. ביי דער [[נאוועמבער רעוואלוציע|רעוואלוציע]] איז עס [[פאַרכאַפּונג פון פאַרמאָג|ארעסטירט]], אָבער נישט [[נאציאנאליזירט]]. אין לעגאַלע פאַרהאַנדלונג אויף דעם ענין, די קאָנסערוואַטיווע-מיינדאַד יוסטיץ אויטאריטעטן האָבן זיך געשטעלט מיט די אדלשטאנד. אין רעאקציע האט די [[דייטשישע דעמאקראטישע פארטיי]] דערלאנגט פארן רייכסטאג א פראצעס געזעץ, וואס דערלויבט די לענדער אויסצוגרייטן מחלוקתן. [[די קאָמוניסטישע פארטיי פון דייטשלאנד]] האָט צום ערשטן מאָל אין דער וויימאַרער רעפובליק גענוצט די מעגלעכקייט דורכצופירן אַ געזעץ דורך אַ פּאָפּולערע איניציאטיוו און [[רעפערענדום]], און דער [[ספּד]] האָט זיך איינגעשריבן. דער פּלאַן געזעץ וואָס די KKE האָט אויסגעשלאָסן, האָט געזאָרגט [[החרמה|הפקעה]] פון די פאַרמאָג פון די קעניגלעכע פאַמיליעס לטובת די נויטיקע. דער פּראָיעקט האָט געזאמלט איבער 12 מיליאָן סיגנאַטשערז בעשאַס די פאָלקס איניציאטיוו, וואָס אַקאַונאַד פאַר כּמעט אַ דריט פון אַלע וואָוץ. דע ר | אין 1925 און 1926 האָבן אויסגעבראָכן ערנסטע פּאָליטישע שלאַכטן אין דער וויימאַרער רעפּובליק אין פאַרבינדונג מיט די פאַרמאָג פון די אַמאָליקע הערשנדיקע קעניגלעכע פאַמיליעס. ביי דער [[נאוועמבער רעוואלוציע|רעוואלוציע]] איז עס [[פאַרכאַפּונג פון פאַרמאָג|ארעסטירט]], אָבער נישט [[נאציאנאליזירט]]. אין לעגאַלע פאַרהאַנדלונג אויף דעם ענין, די קאָנסערוואַטיווע-מיינדאַד יוסטיץ אויטאריטעטן האָבן זיך געשטעלט מיט די אדלשטאנד. אין רעאקציע האט די [[דייטשישע דעמאקראטישע פארטיי]] דערלאנגט פארן רייכסטאג א פראצעס געזעץ, וואס דערלויבט די לענדער אויסצוגרייטן מחלוקתן. [[די קאָמוניסטישע פארטיי פון דייטשלאנד]] האָט צום ערשטן מאָל אין דער וויימאַרער רעפובליק גענוצט די מעגלעכקייט דורכצופירן אַ געזעץ דורך אַ פּאָפּולערע איניציאטיוו און [[רעפערענדום]], און דער [[ספּד]] האָט זיך איינגעשריבן. דער פּלאַן געזעץ וואָס די KKE האָט אויסגעשלאָסן, האָט געזאָרגט [[החרמה|הפקעה]] פון די פאַרמאָג פון די קעניגלעכע פאַמיליעס לטובת די נויטיקע. דער פּראָיעקט האָט געזאמלט איבער 12 מיליאָן סיגנאַטשערז בעשאַס די פאָלקס איניציאטיוו, וואָס אַקאַונאַד פאַר כּמעט אַ דריט פון אַלע וואָוץ. דע ר רייכשטא ג הא ט אפגעווארפ ן דע ם פראצע ם געזעץ , נאכדע ם אי ז אנגעזאג ט געוואר ן א רעפערענדום , אי ן וועלכ ן דע ר טרופע ר געזעץ , הא ט געדארפ ט זאמלע ן א מערהיי ט שטימע . די KKE רעכענונג איז דורכגעקאָכט אין די ילעקשאַנז, עס איז געשטיצט דורך בלויז 36.4% פון די פּאַרטיסאַפּאַנץ אין די רעפערענדום, כאָטש בלויז 1.5% געזאגט "ניין" צו די געזעץ. רעכטע פארטייען האבן פאררופן [[א באיקאט]] פון די וואלן, דערפאר איז די שטימע אינעם רעפערענדום שוין נישט געווען געהיים: די וואס האבן געשטימט זענען פאררעכנט געווארן פאר שטיצער פונעם געזעץ, און דעריבער האבן וויילער, ספעציעל אין די דאָרפיש געגנטן, מורא געהאט צו גיין. צו שטימען. דער רעפערענדום איז געווארן א ביישפיל פון דעם באטייליגונג פון א גרויסן טייל פון דער באפעלקערונג אין לייזן א וויכטיקן פראגע, אבער גלייכצייטיק א דעמאנסטראציע פון דיסטרוסט אין די פארלאמענטארע סיסטעם, וואס האט ביישטייערט צו איר ווייטערדיקן דיסטייבאליזאציע. שפעטע ר האב ן ד י רעכט ע פארטייע ן געפרואוו ט דערגרייכ ן דע ם ווירקונג , מי ט זייער ע פאלקס־איניציאטיוון . | ||
[[טעקע:Bundesarchiv Bild 147-0503, Nürnberg, Horst Wessel mit SA-Sturm.jpg|thumb|250px]]Wessel, Horst|Horst Wessel]] אין קאָפּ פון זיין סקוואַד [[סטאָרם טרופּס|SA]] אין [[נירנבערג]]ע, 1929]] | [[טעקע:Bundesarchiv Bild 147-0503, Nürnberg, Horst Wessel mit SA-Sturm.jpg|thumb|250px]]Wessel, Horst|Horst Wessel]] אין קאָפּ פון זיין סקוואַד [[סטאָרם טרופּס|SA]] אין [[נירנבערג]]ע, 1929]] | ||
אין אַלגעמיין, די יאָרן געבראכט בלויז רעלאַטיוו, אָבער נישט אַבסאָלוט סטאביליזאציע. | אין אַלגעמיין, די יאָרן געבראכט בלויז רעלאַטיוו, אָבער נישט אַבסאָלוט סטאביליזאציע. | ||
=== אַראָפּגיין פון דער וויימאַרער רעפובליק === | === אַראָפּגיין פון דער וויימאַרער רעפובליק === | ||
אַלע האפענונגען פון דער ערשטער דייטשישער דעמאָקראַטיע אויף לאַנג־טערמין סטייבאַלאַזיישאַן זענען געווען אומזיסט. בעשאַס אַ מאַי דעמאַנסטריישאַן אין 1929, געהאלטן דורך די KKE אין אַנטקעגנשטעלנ זיך אַ פאַרבאָט אויף מאַסע געשעענישן, די בערלינער פּאָליציי געעפנט פייער אויף דעמאַנסטרייטערז, געהרגעט 33 מענטשן און ינדזשערד מער ווי 200. די געשעענישן געווארן באקאנט ווי [[בלאָדמאַי]] אָדער " בלאַדי מיי". דער טויט פון גוסטאַוו סטרעסמאַן אין אקטאבער 1929 איז די אָנהייב פון די סוף פון די וויימאַר רעפובליק. אין דער [[דייטשישער נאַציאָנאַלער פאָלקספּאַרטיי]] עקסטרעמיסטישע אַנטי-רעפּובליקאַנער קרעפטן געפירט דורך דער מעדיע טייקון [[הוגענבערג, אלפרעד|אלפרעד הוגענבערג]], וועלכער האָט אין 1929, צוזאַמען מיט [[היטלער, אַדאָלף|אַדאָלף] היטלער]] און [[Seldte, Franz|Franz Seldte]] פון די "[[סטעלהעלם|סטעלהעלמעט]]" (דער באוואפנטער פליגל פון די UNPP) האבן איניציאירט א רעפערענדום צו אפשאפן דעם [[Jung Plan]]. דע ר רעפערענדום , אבע ר א דאנ ק אי ם | אַלע האפענונגען פון דער ערשטער דייטשישער דעמאָקראַטיע אויף לאַנג־טערמין סטייבאַלאַזיישאַן זענען געווען אומזיסט. בעשאַס אַ מאַי דעמאַנסטריישאַן אין 1929, געהאלטן דורך די KKE אין אַנטקעגנשטעלנ זיך אַ פאַרבאָט אויף מאַסע געשעענישן, די בערלינער פּאָליציי געעפנט פייער אויף דעמאַנסטרייטערז, געהרגעט 33 מענטשן און ינדזשערד מער ווי 200. די געשעענישן געווארן באקאנט ווי [[בלאָדמאַי]] אָדער " בלאַדי מיי". דער טויט פון גוסטאַוו סטרעסמאַן אין אקטאבער 1929 איז די אָנהייב פון די סוף פון די וויימאַר רעפובליק. אין דער [[דייטשישער נאַציאָנאַלער פאָלקספּאַרטיי]] עקסטרעמיסטישע אַנטי-רעפּובליקאַנער קרעפטן געפירט דורך דער מעדיע טייקון [[הוגענבערג, אלפרעד|אלפרעד הוגענבערג]], וועלכער האָט אין 1929, צוזאַמען מיט [[היטלער, אַדאָלף|אַדאָלף] היטלער]] און [[Seldte, Franz|Franz Seldte]] פון די "[[סטעלהעלם|סטעלהעלמעט]]" (דער באוואפנטער פליגל פון די UNPP) האבן איניציאירט א רעפערענדום צו אפשאפן דעם [[Jung Plan]]. דע ר רעפערענדום , אבע ר א דאנ ק אי ם זיינע ן ד י נאציאנאל־סאציאליסט ן אריינגענומע ן געוואר ן אי ן ברייטע ר קרייז ן פו ן דע ר קאנסערוואטיוו ע בורזשואזיע . | ||
דער גלאבאלע עקאָנאָמישער קריזיס, וואָס האָט אַ סך שווערער אַפעקטירט דייטשלאַנד ווי אַנדערע אייראָפּעיִשע לענדער, האָט געשפּילט אַ באַשטימענדיקע ראָלע אין דער ראַדיקאַליזאַציע פון פּאָליטיק. נאך דעם צוזאמענברוך אויף [[וואל סטריט]] האט מען ארויסגענומען דאס מערסטע פון די קורצע טערמין אויסלענדישע קרעדיט, וואס האט געפירט צום צוזאמענברוך פון די דייטשע עקענאמיע, וועלכע האט שוין געליטן פון באגרעניצטע קאמפעטיקייט, פאראורזאכט דורך איר האנדלס דעפיציט און רעפאראציעס. דער קריזיס אין עקספּאָרץ געשווינד פאַרשפּרייטן צו די דינער מאַרק. דער אויסברוך פון מאסן [[ארבעטלאזיקייט]] האט פארערגערט די שוין שווערע סאציאלע און עקאנאמישע לאגע. ביים ענדע פון דער וויימארער רעפובליק אין 1933 זענען געווען זעקס מיליאן אפיציעל רעגיסטרירטע ארבעטסלאזע, וועלכע האבן פארמאגט מער ווי 30% פון דער ארבעטער באפעלקערונג. בלויז 12 מיליאָן מענטשן האָבן שטענדיק אַרבעט. פילע האָבן געלעבט אויף די [[לעבנס לוין]]. דאָס אַלץ איז געווען באַגלייט מיט אַ לאַנגער רעגירונג קריזיס. די שייכות צווישן פּאַרליאַמענט, רעגירונג און די רייך פרעזידענט איז געווען מער ווי אָפּאָזיציע ווי ינטעראַקשאַן. אין סוקסעססיווע וואלן און רעגירונג קרייזן האבן די ראדיקאלע פארטייען, און בעיקר די נסדאפ, באקומען אלץ מער שטימען. | דער גלאבאלע עקאָנאָמישער קריזיס, וואָס האָט אַ סך שווערער אַפעקטירט דייטשלאַנד ווי אַנדערע אייראָפּעיִשע לענדער, האָט געשפּילט אַ באַשטימענדיקע ראָלע אין דער ראַדיקאַליזאַציע פון פּאָליטיק. נאך דעם צוזאמענברוך אויף [[וואל סטריט]] האט מען ארויסגענומען דאס מערסטע פון די קורצע טערמין אויסלענדישע קרעדיט, וואס האט געפירט צום צוזאמענברוך פון די דייטשע עקענאמיע, וועלכע האט שוין געליטן פון באגרעניצטע קאמפעטיקייט, פאראורזאכט דורך איר האנדלס דעפיציט און רעפאראציעס. דער קריזיס אין עקספּאָרץ געשווינד פאַרשפּרייטן צו די דינער מאַרק. דער אויסברוך פון מאסן [[ארבעטלאזיקייט]] האט פארערגערט די שוין שווערע סאציאלע און עקאנאמישע לאגע. ביים ענדע פון דער וויימארער רעפובליק אין 1933 זענען געווען זעקס מיליאן אפיציעל רעגיסטרירטע ארבעטסלאזע, וועלכע האבן פארמאגט מער ווי 30% פון דער ארבעטער באפעלקערונג. בלויז 12 מיליאָן מענטשן האָבן שטענדיק אַרבעט. פילע האָבן געלעבט אויף די [[לעבנס לוין]]. דאָס אַלץ איז געווען באַגלייט מיט אַ לאַנגער רעגירונג קריזיס. די שייכות צווישן פּאַרליאַמענט, רעגירונג און די רייך פרעזידענט איז געווען מער ווי אָפּאָזיציע ווי ינטעראַקשאַן. אין סוקסעססיווע וואלן און רעגירונג קרייזן האבן די ראדיקאלע פארטייען, און בעיקר די נסדאפ, באקומען אלץ מער שטימען. | ||
| שורה 92: | שורה 92: | ||
די עקאָנאָמישע אַראָפּגיין אין דער פאָרעם פון אַ שארפע [[רעסעשאַן]] האָט זיך אָנגעהויבן מיט אַ סענסאַציאָנעלן לאַגער מאַרק קראַך אויף [[וואל סטריט]] און, אָנגעשטרענגט דורך אַ ענג געלט-סיסטעם און דורכפאַלן פּאָליטיק (אַזאַ ווי מינהגים-פּראָטעקציאָניזם), האָט זיך שנעל אָנגענומען. גלאבאלע פּראַפּאָרשאַנז. אין דער שווערער לאגע זענען די בענק פון אייראפע געווען שאקירט פון די גורלדיקע נייעס פון [[עסטרייך]]. '''[[Creditanstalt]]''' ({{lang-de|Creditanstalt}}), די גרעסטע באנק אין עסטרייך און אין דער זעלבער צייט א ריזיגע האָלדינג פירמע מיט א ריזיקע צאל אקציע, האט דערקלערט [[באנקראטיטעט] |באנקראט]]. דירעקט אדער אומדירעקט האט די באנק קאנטראלירט 60 פראצענט פון דער עסטרייכישער אינדוסטריע. | די עקאָנאָמישע אַראָפּגיין אין דער פאָרעם פון אַ שארפע [[רעסעשאַן]] האָט זיך אָנגעהויבן מיט אַ סענסאַציאָנעלן לאַגער מאַרק קראַך אויף [[וואל סטריט]] און, אָנגעשטרענגט דורך אַ ענג געלט-סיסטעם און דורכפאַלן פּאָליטיק (אַזאַ ווי מינהגים-פּראָטעקציאָניזם), האָט זיך שנעל אָנגענומען. גלאבאלע פּראַפּאָרשאַנז. אין דער שווערער לאגע זענען די בענק פון אייראפע געווען שאקירט פון די גורלדיקע נייעס פון [[עסטרייך]]. '''[[Creditanstalt]]''' ({{lang-de|Creditanstalt}}), די גרעסטע באנק אין עסטרייך און אין דער זעלבער צייט א ריזיגע האָלדינג פירמע מיט א ריזיקע צאל אקציע, האט דערקלערט [[באנקראטיטעט] |באנקראט]]. דירעקט אדער אומדירעקט האט די באנק קאנטראלירט 60 פראצענט פון דער עסטרייכישער אינדוסטריע. | ||
ד י ידיע ה וועג ן דע ר | ד י ידיע ה וועג ן דע ר געהייםנדיקע ר באנקראט ט פו ן קרעדיט־אנשטאלט , אי ז געווע ן א ווענדפונק ט : פאניק ע הא ט געכאפ ט ד י וועלט . ד י דערשראקענ ע אפאזיצער ן האב ן געשטורעמע ן ד י עםטרייכיש ע בענק . די נערוון פון אינוועסטירער זענען געווען אויפן ברעג, און ניט נאָר אין עסטרייך. ד י שוואכקייט ן פו ן דע ר באנק־סיסטעם , וועלכע ר הא ט געשפיל ט א פאטאל ע ראלע , אי ן דע ם גורל ם פו ן דע ר קרעדיט־אנשטאלט , זיינע ן געווע ן אי ן ד י באנק־סיסטע ם פו ן אנדער ע אייראפעאישע ר לענדער , באזונדער ם דייטשלאנד . אין קאַנטראַסט צו די אַנגלאָ-סאַקסאָן סיסטעם, באַנקערס אין דייטשלאַנד (ווי אין אנדערע [[סענטראַל אייראָפּע|צענטראַל]] און [[מזרח אייראָפּע]]) לענדער זענען מערסט ענג פאַרבונדן צו אינדוסטריע דורך לאַנג-טערמין לאָונז און שערכאָולדינגז. בייד ע האב ן זי ך ארויסגעוויז ן אל ס גרוים ע גרייז ן אי ן דע ר קריזיס . די באַנק קען נישט באַקומען אַ לאַנג-טערמין אַנטלייען געשווינד אין פאַל פון דרינגלעך נויט. און בעשאַס די קריזיס, שאַרעס זענען ווערט אַ ביסל, אַזוי די טיילן פון אָנטייל אין די פאַרנעמונג איז געווען אַ שווער מאַסע אויף די באַנק ס וואָג בלאַט. | ||
אָבער, די פאַקטיש בייז פאַר דייטש באַנקס איז געווען אָפענגיקייט אויף פרעמד לענדער, דער הויפּט אויף [[יו.עס.| ד י דאזיק ע סכעמע ן אי ז געווע ן | אָבער, די פאַקטיש בייז פאַר דייטש באַנקס איז געווען אָפענגיקייט אויף פרעמד לענדער, דער הויפּט אויף [[יו.עס.| ד י דאזיק ע סכעמע ן אי ז געווע ן פרייוונדיק , וויי ל אי ן דייטשלאנ ד גופא , אי ז נא ך דע ר [[ היפערינפלאצי ע |העפערינפלאציע ] ] 1923 , ווא ס הא ט אפגעשרייב ט אל ע דעפאזיציעס , געווע ן א מאנגל אי ן קאפיטאל . ע ס אי ז אוי ף דע ם וועג ן אוממעגלע ך געווע ן צ ו צוציע ן ד י נויטיק ע קאפיטאל ן פו ן דייטש ע אינוועסטירער . או ן דא ן זיינע ן געקומע ן פרעמד ע לאנד ן צ ו ראטעווע ן דור ך אנפיל ן ד י געלט־שרייב ן פו ן דייטש ע בענק . אבע ר דע ר זכרונו ת פו ן דע ם כאאס ן פו ן אינפלאציע , האב ן זי ך נא ך ניש ט געטוישט , בי ן ד י פרעמד ע קרעדיטארן , ז יי זיינע ן געווע ן פארזיכטיק , או ן ז יי האב ן צוגעשטעל ט דע ר דייטשע ר אימפעריע , מערסטנ ס קורצ ־ טערמיטיק , שנעל־באצאלט ע הלוואות , זי ך באזארגנדי ק מי ט א עמערדזשעכ ע ארויסגיי ן אי ן פאל ן פו ן א קריזיס . | ||
די ליקווידיטי פון די דייטשישע בענק איז אַזוי אָפענגען אין אַ גרויסער מאָס אויף דעם צוטרוי פון אויסלענדישע קרעדיטאָרס, וואָס, אין אַנטיסאַפּיישאַן פון דער אויפמערקנדיקער [[גרויסער דעפּרעסיע|וועלט עקאָנאָמישער קריזיס]] איז געוואָרן אַלץ מער שוואַך. שוי ן אי ן םעפטעמבע ר 1930 , ווע ן ד י נאציאנאל־סאציאליסט ן האב ן | די ליקווידיטי פון די דייטשישע בענק איז אַזוי אָפענגען אין אַ גרויסער מאָס אויף דעם צוטרוי פון אויסלענדישע קרעדיטאָרס, וואָס, אין אַנטיסאַפּיישאַן פון דער אויפמערקנדיקער [[גרויסער דעפּרעסיע|וועלט עקאָנאָמישער קריזיס]] איז געוואָרן אַלץ מער שוואַך. שוי ן אי ן םעפטעמבע ר 1930 , ווע ן ד י נאציאנאל־סאציאליסט ן האב ן דערגרייכ ט א צענדליקע ר פארגרעסערונ ג אי ן ד י געשטימט ע שטימע ן אי ן ד י וואל ן צ ו דע ר רייכסטאג , האב ן אינוועסטירער , באזארג ט וועג ן מעגלעכ ע פאליטיש ע אונסטאביליטעט , אנגעהויב ן צוריקציע ן קאפיטאל ן פו ן דייטשלאנד . דער מצב איז נאך מער פארערגערט געווארן, ווען באקאנטע דייטשישע זארגן זענען אריינגעפאלן אין דער זאָנע פון עקאנאמישע [[טורבולענס]]. אי ן מאי 1931 , ווע ן עםטרייכ ע אי ז געווע ן אי ן פאניק , איבע ר דע ר קרעדיט־אנשטאלט־קריזיס , זיינע ן באקאנ ט געוואר ן ד י פינאנציעל ע פראבלעמע ן פו ן קארשטאט ן או ן נארדשטערן־פערסיטשערונג . קארשטאט איז דעמאלט געווען אין פולן מאמענט מיט דער [[עקספאנסיע|אויספארבונג]] פראגראם, פינאנצירט דורך אויסלענדישע הלוואות. לענדערס האָבן זיך געוואונדערט ווי פאַרלאָזלעך זענען די בענק וואָס האָבן אַרויסגעגעבן לאָונז צו קאַרשטאַדט. | ||
דע ר | דע ר ווייטע ר לויפ ן פו ן פאליטיש ע געשעעניש ן הא ט ווייטע ר פארשטארק ט ד י שרעק ן פו ן קרעדיטארן . די סטעיטמענט פונעם רייך קאנצלער [[Brüning, Heinrich|Brüning]], אָנצוהערעניש בעת די פאַרהאַנדלונג וועגן רעפּאַרעמענט פּיימאַנץ וועגן דער מעגלעך שטאַט באַנקראָט פון די רייך, געפירט אין פרי יוני 1931 צו אַ פאַרגיכערן אַוטפלאָו פון קאַפּיטאַל אין אויסלאנד. פאר א גרויסן צוזאמענברוך האט געפעלט בלויז א קליינע סיבה, וואס איז געגעבן געווארן דורך די לייכטזיניקע ברעמען פירמע '' נארדוואל '' און איר שותף, וואס האט איר צוגעשטעלט מיט א גרויסע הלוואה, די באנק '' דארמשטעדטער-און-נאציאנאלבאנק''. ביידע קאָמפּאַניעס פאַרפאַלן געלט אויף סאָפעקדיק און גאָר ריזיקאַליש ינוועסמאַנט אַפּעריישאַנז. אלס רעזולטאט פון נארדוואלס באנקראט האט ''דאנאטבאנק'' שטארק געליטן. די ערשטע קלאַנגען האָבן זיך צעשפּרייט וועגן די פינאַנציעלע שוועריקייטן פון איינע פון די דייטשישע בענק. או ן ווע ן דע ר נאמע ן פו ן דע ר באנ ק אי ז גע ־ זאג ט געווארן , האב ן ד י דייטש ן אי ם געשטורעם . ד י באנ ק הא ט זי ך אי ן עטלעכ ע טע ג קאפיטאלירט . מאנטאג , דע ם 13 ־ט ן יולי , זיינע ן זיינ ע אמט ן שוי ן ניש ט געווע ן אפן . | ||
פאַרהאַנדלונג צווישן ינדאַסטרי פירער און די ימפּעריאַל רעגירונג, פארזאמלט פיבעריש אין רעאַקציע צו די ויסברוך פון די קריזיס אין דעם זעלבן אָפּרוטעג, אנטפלעקט די האָפענונג כאַאָס וואָס הערשט אין די באַנקינג סיסטעם פון די דייטש אימפעריע. "[[דרעסדנער באנק]]", אויך באטראפן פון נארדוואל, הגם זי האט דערקלערט דעם 11טן יולי 1931, אז עס זענען נישט פאראן קיין ריזיקירן פאר זיך, איז געפאלן נאך בלויז דריי טעג. ד י קייסעריש ע רעגירונ ג הא ט זי ך | פאַרהאַנדלונג צווישן ינדאַסטרי פירער און די ימפּעריאַל רעגירונג, פארזאמלט פיבעריש אין רעאַקציע צו די ויסברוך פון די קריזיס אין דעם זעלבן אָפּרוטעג, אנטפלעקט די האָפענונג כאַאָס וואָס הערשט אין די באַנקינג סיסטעם פון די דייטש אימפעריע. "[[דרעסדנער באנק]]", אויך באטראפן פון נארדוואל, הגם זי האט דערקלערט דעם 11טן יולי 1931, אז עס זענען נישט פאראן קיין ריזיקירן פאר זיך, איז געפאלן נאך בלויז דריי טעג. ד י קייסעריש ע רעגירונ ג הא ט זי ך דערגרייכ ט צ ו ד י [[סטאפ ]] . ווען די בענק האבן מאנטאג, שעהן נאכ'ן עפן, נישט געקענט באהאנדלען דעם איינפלוס פון פאניק-געשלאגענע דיפאזיטארן, האט די רעגירונג דערקלערט די קומענדיגע צוויי טעג "באַנק האָלידייס": אלע פינאנציעלע אינסטיטוציעס זענען פארמאכט. דערנאָך, וויטדראָאַלז פון די חשבון זענען ערלויבט בלויז פאַר דרינגלעך צוועקן, אַזאַ ווי צאָלן [[געצאָלט]]. די רעספּיט איז געניצט צו צושטעלן געלט צו די מערסט שפּירעוודיק באַנקס. | ||
==== רעגירונג אריינמישונג ==== | ==== רעגירונג אריינמישונג ==== | ||
טראץ די פארצווייפלטע פראטעסטן פון די באנקירן, האט די סטעיט אראפגעלאזט די ראטעס פון הלוואות פאר די עקענאמיע און האט, לויט דעקרעט, רידוסט די אינטערעסן אויף די יעצטיגע [[הלוואן|הלוואות]]. מען האָט איינגעפירט שטרענגערע קאנטראל אויף בענק און צום ערשטן מאל [[באַנק השגחה]]. די רעגירונג איז געווען ביכולת צו פאַרמיידן די יינבראָך פון די דייטש פינאַנציעל סיסטעם דאַנק צו ערנסט ינטערווענטשאַנז - ריינדזשינג פון די ביי-אויס פון גרויס באַנקס, ריסטראַקטשערינג און ענדיקן מיט מיטלען פון שטענדיק באַנקינג השגחה. און אין דער זעלביקער צייט פאַרפאַלן די לעצטע צוטרוי אין די אויגן פון דער באַפעלקערונג. [[האנדעל יוניאָנס]] און [[קאָמוניסטישע פארטיי פון דייטשלאנד|קאָמוניסטן]] האָבן אַטאַקירט די "סאָציאַליזאציע פון פארלוסטן". ד י אנטי־קאפיטאליסטיש ע געפיל ן פו ן דע ר באפעלקערונ ג האב ן זי ך שוי ן | טראץ די פארצווייפלטע פראטעסטן פון די באנקירן, האט די סטעיט אראפגעלאזט די ראטעס פון הלוואות פאר די עקענאמיע און האט, לויט דעקרעט, רידוסט די אינטערעסן אויף די יעצטיגע [[הלוואן|הלוואות]]. מען האָט איינגעפירט שטרענגערע קאנטראל אויף בענק און צום ערשטן מאל [[באַנק השגחה]]. די רעגירונג איז געווען ביכולת צו פאַרמיידן די יינבראָך פון די דייטש פינאַנציעל סיסטעם דאַנק צו ערנסט ינטערווענטשאַנז - ריינדזשינג פון די ביי-אויס פון גרויס באַנקס, ריסטראַקטשערינג און ענדיקן מיט מיטלען פון שטענדיק באַנקינג השגחה. און אין דער זעלביקער צייט פאַרפאַלן די לעצטע צוטרוי אין די אויגן פון דער באַפעלקערונג. [[האנדעל יוניאָנס]] און [[קאָמוניסטישע פארטיי פון דייטשלאנד|קאָמוניסטן]] האָבן אַטאַקירט די "סאָציאַליזאציע פון פארלוסטן". ד י אנטי־קאפיטאליסטיש ע געפיל ן פו ן דע ר באפעלקערונ ג האב ן זי ך שוי ן פארשפריי ט צוויש ן דע ר באפעלקערונ ג אי ן דע ר עקאנאמישע ר קריזיס , או ן ד י רעגירונג , וועלכ ע הא ט זי ך צוגעלאפ ן צ ו דע ם אמבראסיר , געראטעווע ט גרוים ע קאפיטאל ן או ן אומפאפולער ע בענק ס צוויש ן פאלק , הא ט אי ם ניש ט ארויםגערופ ן קיי ן סימפאטיע . די בענק, טראָץ רעגירונג אריינמישונג, זיי לעסאָף ראַטעווען, אויך פארקערט זייער באַקס צו קאַנצלער ברüנינג. זיי ן פארזיכטי ק פאלי ק הא ט געמאכ ט א באשטימענדיק ן צושטאנ ד צ ו דע ר ערהויכ ן פו ן דע ר דייטשע ר עקענאמיע , אבע ר ד י וויימאר ע רעפובלי ק אי ז שוי ן ניש ט געגעב ן געוואר ן וועג ן דעם . | ||
==== Brüning רעגירונג ==== | ==== Brüning רעגירונג ==== | ||
אין מערץ 1930 איז צוזאמגעפאלן די "גרויסע קאאליציע" רעגירונג, אנגעפירט פון דעם סאציאל־דעמאקראט [[מולער, הערמאן (רייך קאנצלער)|הערמאן מולער]], ניט געקענט געפינען א פשרות לייזונג איבער דער פראגע פון א קליינעם פארגרעסערונג אין דער ארבעטסלאזיקייט פארזיכערונג. פּרעמיע. רייך פרעזידענט הינדענבורג האט באשטימט [[ברונינג, היינריך|הענריך ברונינג]] אלס נייעם קאנצלער. ד י רעכט ן צ ו שטעל ן דע ם רייך־קאנצלער , לוי ט ארטיק ל 53 פו ן דע ר | אין מערץ 1930 איז צוזאמגעפאלן די "גרויסע קאאליציע" רעגירונג, אנגעפירט פון דעם סאציאל־דעמאקראט [[מולער, הערמאן (רייך קאנצלער)|הערמאן מולער]], ניט געקענט געפינען א פשרות לייזונג איבער דער פראגע פון א קליינעם פארגרעסערונג אין דער ארבעטסלאזיקייט פארזיכערונג. פּרעמיע. רייך פרעזידענט הינדענבורג האט באשטימט [[ברונינג, היינריך|הענריך ברונינג]] אלס נייעם קאנצלער. ד י רעכט ן צ ו שטעל ן דע ם רייך־קאנצלער , לוי ט ארטיק ל 53 פו ן דע ר ווייםע ר קאנסטיטוציע , אי ז צוגעטייל ט געוואר ן דע ם רייך־פרעזידענט , או ן דעריבע ר הא ט מען ן מי ט דע ם צוטרוי ן פו ן ד י רייכ־פרעזידענט ן או ן אי ן נויט ־ שטאנד , געקענ ט געשאפ ן ווער ן א רעגירונ ג פו ן א מינדערהייט . עס איז געווען די רעגירונג אַז Brüning געפירט. דער באשלוס פון הינדענבורג איז ארויסגעברענגט געווארן דורך דעם מאנגל אין א ארבעטסליכע רעגירונג און קאנצענזוס צווישן די פארטייען. אָבער, פילע האָבן געגלויבט אַז איידער אַזאַ אַ באַשלוס איז געמאכט, אַלע בנימצא פאַרהאַנדלונג מעגלעכקייטן זענען נישט ויסגעמאַטערט. די ענדערונגען אין דער זאַץ פון דער רעגירונג האָבן אַפעקטאַד בלויז מיניסטערס פון די [[ספּד]], וואָס ווייזט אויף אַ באַזאָרגט מאַך פון די רייך פרעזידענט צו רעכט. | ||
[[פארלאמענטארע וואלן אין דייטשלאנד (1930)|אין וואלן]] אין סעפטעמבער 1930, האבן [[נסדאפ|נאציאנאלע סאציאליסטן]] דערגרייכט א געוואלדיקן דערפאלג: די צאל שטימען פאר [[נסדאפ]] איז געוואקסן צו 18.3%. די פארטיי איז ארויף אויפן צווייטן פלאץ. אינעם רייכשטאַג, וואָס האָט זיך אַלץ מער פאַרוואַנדלט אין אַן אַגיטאַציאָנעלן פּלאַטפאָרמ פאַר רעכטע און לינקע קעגנער פון דער רעפּובליק, האָט די "גרויסע קאָאַליציע" אויפגעהערט צו זיין אַ מערהייט. ד י געשעעניש ן | [[פארלאמענטארע וואלן אין דייטשלאנד (1930)|אין וואלן]] אין סעפטעמבער 1930, האבן [[נסדאפ|נאציאנאלע סאציאליסטן]] דערגרייכט א געוואלדיקן דערפאלג: די צאל שטימען פאר [[נסדאפ]] איז געוואקסן צו 18.3%. די פארטיי איז ארויף אויפן צווייטן פלאץ. אינעם רייכשטאַג, וואָס האָט זיך אַלץ מער פאַרוואַנדלט אין אַן אַגיטאַציאָנעלן פּלאַטפאָרמ פאַר רעכטע און לינקע קעגנער פון דער רעפּובליק, האָט די "גרויסע קאָאַליציע" אויפגעהערט צו זיין אַ מערהייט. ד י געשעעניש ן זיינע ן באגליי ט געוואר ן מי ט א ווייטערדיקע ר פארערגערונ ג פו ן דע ם עקאנאמיש ן קריזיס . ד י רעדוקציע ם אי ן שטייע ר פארדינםט ן או ן ד י פארבליבענ ע מיליטעריש ע לאסט ן (רעקאציעס , פענסיע ן פא ר קריג־אינוואלידן ) הא ט געקענ ט נא ר פארגיטיק ט ווער ן דור ך דע ם קייסעריש ן בודזשעט , אוי ף א באדייטנדיקע ר פארגרעסערונ ג פו ן שטייער־ראטע ן או ן א רעדוקציע ם אי ן לוין . אין 1930, די פינאַנציעל קאַנסאַקווענסאַז פון דער מלחמה געגעסן 47.5% פון די קייסעריש בודזשעט. די דיקריסינג דינער פאָדערונג האט יגזערבייטיד די עקאָנאָמיש און געזעלשאַפטלעך קריזיס. מיינינג עמפּלויערס אין 1930 געבעטן דערלויבעניש פאַר אַ 12.5% רעדוקציע אין לוין, וואָס די יוניאַנז אפגעזאגט אין דעם פאַל. דעם 29 טן דעצעמבער, צאָל נאַגאָושייישאַנז געענדיקט אין דורכפאַל. די רעגירונג פון ברונינג האָט פאראויס און אומבאַקוועם געמאָלדן די שטיצע פון עמפּלויערס און געסטראשעט מיט מיטלען פון שטאַט איינפלוס אין די געשעעניש פון אַ שטרייק קאמף. דע ם 15 ט ן יאנוא ר 1931 הא ט דע ר רור ר מינע־ארבעטע ר פאראיי ן "זעכענװערבאנד " ({{lang-de | Zechenverban}} ) ארויסגעזאג ט 295,000 ארבייטער , פו ן וועלכ ע טיי ל זיינע ן דא ן ווידע ר באשעפטיק ט געוואר ן אונטע ר ערגער ע באדינגונגען . האנדלס־פאראיינע ן האב ן זי ך געגריי ט צ ו קעמפ ן מי ט דע ר באנוצונג . אין אן עמערדזשענסי האט די רעגירונג באשטימט א קאנסילאציע קאמיסיע וואס איז באמאכט צו שטעלן טאריפס אן די צושטימען פון די פארטייען. דעם 10טן יאַנואַר האָט די קאָמיסיע געמאָלדן א 6 פראצענט באצאל שניידן און א אפשטעל פון מאסיווע אפזאגן. פונדעסטוועגן האָבן זיך אָנגעהויבן סטרייקס און [[לאַקאַוט]]ס. אי ן ד י ווייטערדיק ע מאנאטן , הא ט מען ן ווייטע ר פארקלענער ט ד י לוין , ווא ס הא ט געפיר ט צ ו ווייטע ר ארעםטירונ ג פו ן דע ר רוהר־באפעלקערונג . | ||
אין יוני 1930 פראנצויזיש, בריטיש און בעלגיאַן טרופּס האָבן פארלאזן די ריינלאַנד. | אין יוני 1930 פראנצויזיש, בריטיש און בעלגיאַן טרופּס האָבן פארלאזן די ריינלאַנד. | ||
אמונה אין דעמאָקראַסי און רעפּובליק איז געשווינד דיקליינד. די רעפובליק איז שוין באשולדיגט געווארן אין פארערגערן די עקאנאמישע לאגע, און די קייסעריש רעגירונג האט אין 1930 אויך איינגעפירט עטליכע נייע שטייערן צו דעקן די סטעיט באדערפענישן. ד י שטימע ן פו ן יענ ע בענקשאפ ט נא ך א "שטארקע ר האנ ט " , ווא ס קע ן צוריקקער ן ד י | אמונה אין דעמאָקראַסי און רעפּובליק איז געשווינד דיקליינד. די רעפובליק איז שוין באשולדיגט געווארן אין פארערגערן די עקאנאמישע לאגע, און די קייסעריש רעגירונג האט אין 1930 אויך איינגעפירט עטליכע נייע שטייערן צו דעקן די סטעיט באדערפענישן. ד י שטימע ן פו ן יענ ע בענקשאפ ט נא ך א "שטארקע ר האנ ט " , ווא ס קע ן צוריקקער ן ד י דייטש ע אימפעריע , צ ו איר ע געוועזענ ע גרויסקייטן , זיינע ן אל ץ העכער . ערשטנס, האָבן די נאַציאָנאַלער סאָציאַליסטן רעאַגירט אויף די בעטן פון דעם טייל פון דער געזעלשאַפט, וואָס האָבן זיך אין זייער [[פּראָפּאַגאַנדע]] קאָנצענטרירט אויף דער פּערזענלעכקייט פון היטלער, אויפגעשאַפן פאַר אים אַזאַ "שטאַרקן" בילד. ז יי האב ן בקי ץ ד י באפעלקערונ ג גענומע ן מי ט גרויס ע געשעעניש ן או ן האב ן גענוצ ט ד י מאדערנ ע מיטלע ן פו ן פאר ־ וואל־קאמף , וו י א קאנסיסטענט ע עמאָציאליזאציע . היטלער האט אויסגעשפילט אלעס וואס איז פארבונדן מיט דער "וויימארער סיסטעם", פון די פארטיי-סיסטעם וואס איז באהערשט געווארן דורך פארהעלטענישן קליינע און שפאלטן פארטייען ביז דעם עצם פרינציפ פון פארלאמענטארער דעמאקראטיע. אבער נישט בלויז די רעכטע, נאר אויך די לינקע כוחות זענען געווארן שטארקער. די רעפובליקאנער סאציאל דעמאקראטן, אנדערש ווי די ליבעראלע האבן דורכגעגאנגען די וואלן כמעט אן פארלוסטן, און די קאמוניסטישע פארטיי פון דייטשלאנד האט אפילו פארבעסערט אירע רעזולטאטן און פארוואנדלט אין א ערנסטע קראפט סיי אין פארלאמענט סיי אויף די גאסן, וואו דער קאמף פון מיליטאנטישע ארגאניזאציעס [[נסדאפ]]] איז לאַנג אריבערגעפארן ([ [אַטאַקע טרופּס (SA)|SA]]) און [[קאָמוניסטישע פארטיי פון דייטשלאנד|קפּד]] ([[ראָט פראָנט (אָרגאַניזאַציע)|ראָט פראָנט]]), וואָס האָט אויסגעזען מער און מער ווי אַ בירגער מלחמה. אויך די קריגערישע ארגאניזאציע פון די רעפובליקאנער קרעפטן - "[[רייכסבאנער]]" ({{lang-de|Reichsbanner Schwarz-Rot-Gold}}) האָט זיך באַטייליקט אינעם גאַסן קאמף. סוף־כּל־סוף, האָבן די אַלע כאַאָטישע באַוואפנטע צונויפשטויסן, אָפטמאָל אָנגעהויבן פון די נאַציאָנאַלער סאָציאַליסטן אַליין, געשפּילט אין די הענט פון [[היטלער, אַדאָלף|היטלער]], וועלכער האָט מען אַלץ מער גערעכנט ווי אַ "לעצטער אויסאָרט" אויפצושטעלן סדר. כדי צו פארמיידן די ווייטערדיקע פארשטארקונג פון ראדיקאלע פליגלען אין פאליטישע פארטייען, האט דער SPD אינעם רייכסטאג מסכים געווען מיט דער שטרענגקייט פאליסי און [[דעפלאציע (עקאנאמיע)|דעפלאציע]] פארגעשלאגן דורך דעם ברונינג קאַבינעט, וואָס האָט צוגעשטעלט א רעדוקציע אין סאציאלע בענעפיטן. , אבער פונדעסטוועגן האט באלד געפירט צו אן נאך ערגערן עקאנאמישן קריזיס. | ||
דעם 11טן אָקטאָבער 1931 האָט זיך דאָס נאַציאָנאַליסטישע רעכט צונויפגעמישט אינעם [[האַרצבורגער פראָנט]]. אין רעאקציע האבן די רעפובליקאנער ארגאניזאציעס געשאפן דעם [[אייזן פראנט]], אויסקלייבנדיק דריי פיילן אלס זייער סימבאָל. וואלן פארן רייך פרעזידענט זענען געווען געפלאנט פאר 1932 . קיינער פון די קאנדידאטן פאר דעם פאזיציע האט זיך נישט אידענטיפיצירט אלס דעמאקראטן. פארטייען פון צענטער צו די SPD האבן געשטיצט הינדענבורג צו האלטן היטלער אויס פון מאכט. דורך פאַרבאָטן די [[אַטאַקע טרופּס (SA)|סאַ]] און פאָרלייגן אַ פּלאַן געזעץ אין שטיצן פון די פּויערים [[מזרח פּרוססיאַ]], וואָס האָט גרימצארן די לאקאלע ערד-באזיצער, וואָס האָבן אַריינגענומען הינדענבורג, האָט ברונינג אויסגעמאַטערט דעם רייך פרעזידענט’ס קרעדיביליטי. . ער האט דערצו נישט געקאנט מוחל זיין דעם רייך קאנצלער, אז ער האט צו שולדיג זיין וואלן צום רייך פרעזידענט, אריינגערעכנט די סאציאל-דעמאקראטן, וועלכע האבן פאר אים געשטימט אויפן פארלאנג פון ברונינג. הינדענבורג האט דערקלערט קיין צוטרוי אין דעם קאנצלער, וועלכער האט, א דאנק | דעם 11טן אָקטאָבער 1931 האָט זיך דאָס נאַציאָנאַליסטישע רעכט צונויפגעמישט אינעם [[האַרצבורגער פראָנט]]. אין רעאקציע האבן די רעפובליקאנער ארגאניזאציעס געשאפן דעם [[אייזן פראנט]], אויסקלייבנדיק דריי פיילן אלס זייער סימבאָל. וואלן פארן רייך פרעזידענט זענען געווען געפלאנט פאר 1932 . קיינער פון די קאנדידאטן פאר דעם פאזיציע האט זיך נישט אידענטיפיצירט אלס דעמאקראטן. פארטייען פון צענטער צו די SPD האבן געשטיצט הינדענבורג צו האלטן היטלער אויס פון מאכט. דורך פאַרבאָטן די [[אַטאַקע טרופּס (SA)|סאַ]] און פאָרלייגן אַ פּלאַן געזעץ אין שטיצן פון די פּויערים [[מזרח פּרוססיאַ]], וואָס האָט גרימצארן די לאקאלע ערד-באזיצער, וואָס האָבן אַריינגענומען הינדענבורג, האָט ברונינג אויסגעמאַטערט דעם רייך פרעזידענט’ס קרעדיביליטי. . ער האט דערצו נישט געקאנט מוחל זיין דעם רייך קאנצלער, אז ער האט צו שולדיג זיין וואלן צום רייך פרעזידענט, אריינגערעכנט די סאציאל-דעמאקראטן, וועלכע האבן פאר אים געשטימט אויפן פארלאנג פון ברונינג. הינדענבורג האט דערקלערט קיין צוטרוי אין דעם קאנצלער, וועלכער האט, א דאנק זיין עקאנאמישע פאליטיק, שוין נישט געניסן פון פיל שטיצע פון דער באפעלקערונג, און ברונינג האט רעזיגנירט. לויט ברונינג'ס אייגענע איינגעגעבנקייט, איז דער קאנצלער צוזאמגעפאלן הונדערט מעטער פונעם ציל, ווייל זיין דעפלאציע-פאליסי האט נאך נישט געהאט קיין צייט צו געבן פאזיטיווע רעזולטאטן. ברונינג האָט אויך ניט געקענט דערגרייכן זיין אַנדערן ציל - די גלייכע פּאָזיציע פון דייטשלאַנד און די ענדגילטיקע אָפּשאַפן פון רעפּעריישאַנז. | ||
==== וואָן פּאַפּען רעגירונג ==== | ==== וואָן פּאַפּען רעגירונג ==== | ||
[[טעקע:PapenSchleicher0001.jpg|thumb|[[Franz von Papen]] (לינקס) און [[Kurt von Schleicher]]]] | [[טעקע:PapenSchleicher0001.jpg|thumb|[[Franz von Papen]] (לינקס) און [[Kurt von Schleicher]]]] | ||
ברונינג'ס נאכפאלגער [[פראנצן פון פאפן]] האט תיכף געבעטן הינדענבורג צו צעלאזען פארלאמענט. כדי צו געווינען די שטיצע פון די נאציאנאל-סאציאליסטן האט ער אויפגעהויבן דעם פארבאט אויף [[אַטאַקע טרופּס (SA)|SA]]. אינעם זעקסטן רייכסטאג, אויסגעוויילט אין יולי 1932, האבן די נאציאנאל-סאציאליסטן געוואונען 230 פון 608 זיצן, און די קאמוניסטן 89. ביידע ראדיקאלע פארטייען האבן אזוי דערגרייכט יענע נעגאטיווע מערהייט, וואס האט אינגאנצן אפגעשטעלט די ארבעט פון פארלאמענט. באקומע ן פו ן דע ם | ברונינג'ס נאכפאלגער [[פראנצן פון פאפן]] האט תיכף געבעטן הינדענבורג צו צעלאזען פארלאמענט. כדי צו געווינען די שטיצע פון די נאציאנאל-סאציאליסטן האט ער אויפגעהויבן דעם פארבאט אויף [[אַטאַקע טרופּס (SA)|SA]]. אינעם זעקסטן רייכסטאג, אויסגעוויילט אין יולי 1932, האבן די נאציאנאל-סאציאליסטן געוואונען 230 פון 608 זיצן, און די קאמוניסטן 89. ביידע ראדיקאלע פארטייען האבן אזוי דערגרייכט יענע נעגאטיווע מערהייט, וואס האט אינגאנצן אפגעשטעלט די ארבעט פון פארלאמענט. באקומע ן פו ן דע ם נייע ם פארלאמענט , [[ א ניש ט צוטרוי ] ] פא ר וועלכ ן ד י איבערהויפטנדיק ע מערהיי ט פו ן דעפוטאט ן הא ט געשטימט , הא ט פאפא ן אי ם צעלאז ט אוי ף א ספעציע ל צוגעגריי ט הינדענבורגער . דעם 20סטן יולי האט ער ארויסגעווארפן די [[פרוסישע|פרוסישע] רעגירונג], די לעצטע באסט פון די רעפובליקאנער. די סיבה פאַר דער סקאַנדאַליעז רעזיגניישאַן, גערופן די ''פּרוסיש פּוטש'', איז געווען די אַלעדזשד ינאַקטיוויטי פון די פּרוססיאַן פּאָליציי בעשאַס די [[אַלטאָנאַ בלאַדי זונטאג|גאס קאַמף צווישן די סאַ און די קאָמוניסטס אין אַלטאָנאַ אויף 17 יולי 1932]]. | ||
אין די נייע רייכסטאג, [[פארלאמענטארע וואלן אין דייטשלאנד (1932, נאוועמבער)|וואלן]] וואס זענען פארגעקומען אין נאוועמבער פונעם זעלבן יאר, טראץ דעם אונטערגאנג אין דער נסדאפ, איז ווידער נישט געווען קיין מערהייט וואס איז פעאיג צו פארמירן א רעגירונג. פאפן האט רעזיגנירט נאכדעם וואס ער האט נישט געקענט באזיכערן [[רייכסוועהר]] שטיצע פארן שאפן א דיקטאטארישע רעגירונג. דערצו האט דער רייכסטאג געראטן, צוליב פאפענס פראצעדורעלן טעות, אים ארויסצוגעבן [[א שטימען פון אי בטחון]], כאטש עס האט פאר אים נישט אריינגעברענגט לעגאַלע קאנסעקווענצן, אבער האט געהאט א גרויסן ציבור געשריי. אין דער נישטאָ פון שטיצע פונעם קריג-מיניסטער [[שלייטשער, קורט פון|קורט פון שלייטשער]], וואָס האָט זיך באַוויזן ביי די מיליטערישע איבונגען וואָס האָבן דורכגעפירט אָפּעראַציעס בעתן אויפשטאַנד, האָט הינדענבורג זיך אָפּגעזאָגט צו צעלאָזן דעם רייכסטאג און נישט באַשטימט קיין נייע וואַלן. טאָג. אַזאַ סאַספּענשאַן פון פּאַרליאַמענט מיט רעפערענץ צו די שטאַט פון נויטפאַל איז געווען אַ קלאָר הילעל פון די וויימאַר קאָנסטיטוטיאָן. | אין די נייע רייכסטאג, [[פארלאמענטארע וואלן אין דייטשלאנד (1932, נאוועמבער)|וואלן]] וואס זענען פארגעקומען אין נאוועמבער פונעם זעלבן יאר, טראץ דעם אונטערגאנג אין דער נסדאפ, איז ווידער נישט געווען קיין מערהייט וואס איז פעאיג צו פארמירן א רעגירונג. פאפן האט רעזיגנירט נאכדעם וואס ער האט נישט געקענט באזיכערן [[רייכסוועהר]] שטיצע פארן שאפן א דיקטאטארישע רעגירונג. דערצו האט דער רייכסטאג געראטן, צוליב פאפענס פראצעדורעלן טעות, אים ארויסצוגעבן [[א שטימען פון אי בטחון]], כאטש עס האט פאר אים נישט אריינגעברענגט לעגאַלע קאנסעקווענצן, אבער האט געהאט א גרויסן ציבור געשריי. אין דער נישטאָ פון שטיצע פונעם קריג-מיניסטער [[שלייטשער, קורט פון|קורט פון שלייטשער]], וואָס האָט זיך באַוויזן ביי די מיליטערישע איבונגען וואָס האָבן דורכגעפירט אָפּעראַציעס בעתן אויפשטאַנד, האָט הינדענבורג זיך אָפּגעזאָגט צו צעלאָזן דעם רייכסטאג און נישט באַשטימט קיין נייע וואַלן. טאָג. אַזאַ סאַספּענשאַן פון פּאַרליאַמענט מיט רעפערענץ צו די שטאַט פון נויטפאַל איז געווען אַ קלאָר הילעל פון די וויימאַר קאָנסטיטוטיאָן. | ||
| שורה 121: | שורה 121: | ||
אנשטאט פאפן איז דער גענעראל [[קורט פון שלייטשער]] באשטימט געווארן אויפן פאסט פון רייך קאנצלער, וועלכער האט געפירט א געהיימע פאליטישע שפיל און איז געווען פארמישט אין דער רעזיגנאציע פון פאפן. אָבער, זיין פּלאַן צו באַקומען אויס פון דעם קריזיס ניט אַנדערש. ער האט געראטן צו פארמירן א ברייטן פראנט פון פאליטישע קראפטן פון פארשידענע אידעאלאגישע אריענטאציעס - פון האנדלספאראנען ביזן לינקן פליגל פון דער נסדאפ, אנגעפירט דורך [[סטראסער, גרעגאר|גרעגאר שטראסער]]. אנדערש ווי פאפן, האט שלייטשער געשטעלט זיין האפענונג נישט אויף קאנסטיטוציעלע רעפארמען, נאר אויף דעם באלאנס פון סאציאלע כוחות. דעם 28סטן יאנואר 1933 איז שלייטשער אויך געצוואונגען געווארן צו רעזיגנירן, נאכדעם וואס ער האט באקומען דעם אפזאג פון הינדענבורג צו דערקלערן א עמערדזשענסי שטאנד, נאכדעם וואס ער האט בדעה, אנדערש ווי פאפען, צו גיינצויגן צו דער אויפשטעל פון דעמאקראטיע. שלייכער איז נישט געווען קיין דעמאקראט, זיין שטעלונג צו דער נסד"פ האט זיך עטלעכע מאל געטוישט, אבער צום סוף האט ער רעקאמענדירט הינדענבורג, אז היטלער זאל באשטימט ווערן [[היטלער'ס קאבינעט|קאבינעט ראשי]]. | אנשטאט פאפן איז דער גענעראל [[קורט פון שלייטשער]] באשטימט געווארן אויפן פאסט פון רייך קאנצלער, וועלכער האט געפירט א געהיימע פאליטישע שפיל און איז געווען פארמישט אין דער רעזיגנאציע פון פאפן. אָבער, זיין פּלאַן צו באַקומען אויס פון דעם קריזיס ניט אַנדערש. ער האט געראטן צו פארמירן א ברייטן פראנט פון פאליטישע קראפטן פון פארשידענע אידעאלאגישע אריענטאציעס - פון האנדלספאראנען ביזן לינקן פליגל פון דער נסדאפ, אנגעפירט דורך [[סטראסער, גרעגאר|גרעגאר שטראסער]]. אנדערש ווי פאפן, האט שלייטשער געשטעלט זיין האפענונג נישט אויף קאנסטיטוציעלע רעפארמען, נאר אויף דעם באלאנס פון סאציאלע כוחות. דעם 28סטן יאנואר 1933 איז שלייטשער אויך געצוואונגען געווארן צו רעזיגנירן, נאכדעם וואס ער האט באקומען דעם אפזאג פון הינדענבורג צו דערקלערן א עמערדזשענסי שטאנד, נאכדעם וואס ער האט בדעה, אנדערש ווי פאפען, צו גיינצויגן צו דער אויפשטעל פון דעמאקראטיע. שלייכער איז נישט געווען קיין דעמאקראט, זיין שטעלונג צו דער נסד"פ האט זיך עטלעכע מאל געטוישט, אבער צום סוף האט ער רעקאמענדירט הינדענבורג, אז היטלער זאל באשטימט ווערן [[היטלער'ס קאבינעט|קאבינעט ראשי]]. | ||
ד י אנשטאלטונ ג פו ן | ד י אנשטאלטונ ג פו ן שלייטשער ס בעטיציע ם פא ר דע ם צעלאז ן דע ם רייכשטא ג או ן דעקלארא ט פו ן א נויט ־ שטאנ ד אי ז דערקלער ט געווארן , א ז אוי ף דע ר נעקסטע ר פארזאמלונ ג דע ם 31 ־ט ן יאנואר , 1933 , הא ט דע ר רייכ ־ טאג , זי ך געגריי ט צ ו דורכצופיר ן א ניש ט צוטרוי ן אי ן אים . הינדענבורג האט מאטירט זיין אפזאגן אזוי: ''' אין דעם מצב קען איך עס נישט טאן. איך באמערק מיט דאנקבארקייט, אז איר האט פרובירט צו געווינען די נאציאנאל-סאציאליסטן און שאפן א מערהייט אינעם רייכסטאג. צום באַדויערן, דאָס האט נישט געארבעט, און דעריבער עס איז נייטיק צו פּרובירן אנדערע פּאַסאַבילאַטיז.'' | ||
==== די קומענדיק צו מאַכט פון די NSDAP ==== | ==== די קומענדיק צו מאַכט פון די NSDAP ==== | ||
[[טעקע:MeissnerHindenburg0001.jpg|thumb|[[רייך פרעזידענט]] [[הינדענבורג, פאול וואן|הינדענבורג]] און סטעיט סעקרעטאר [[מייסנער, אָטטאָ (פאליטיקער)|אָטטאָ מייזנער]]. 1932]] | [[טעקע:MeissnerHindenburg0001.jpg|thumb|[[רייך פרעזידענט]] [[הינדענבורג, פאול וואן|הינדענבורג]] און סטעיט סעקרעטאר [[מייסנער, אָטטאָ (פאליטיקער)|אָטטאָ מייזנער]]. 1932]] | ||
שלייטשער האָט נישט געקאָנט וויסן, אַז ער, דער בעל-תכשירים, איז אַליין איצט געוואָרן אַ קרבן פון אינטריגע. שוין דעם 4טן יאַנואַר 1933 האָט זיין געוועזענער קעסטקינד [[פראַנס פון פּאַפּען]] געהאַלטן געהיימע פאַרהאַנדלונגן מיט היטלער אין הויז פונעם [[קעלן]] באַנקיר [[שראָדער, קורט פון|קורט פון שראָדער]]. נאך דעם שמועס זענען נאכגעפאלגט געווארן נאך נאך עטליכע, שוין מיט דער באטייליגונג פונעם סטעיט סעקרעטאר פונעם רייך פרעזידענט [[מייסנער, אָטטאָ (פאליטיקער)|אָטטאָ מייזנער]] און [[הינדענבורג, אָסקר וואָן|אָסקאַר פון הינדענבורג]], דער זון פון דער רייך פרעזידענט, וועלכע זענען געווען א טייל פונעם [[קאמאריללא|נעער קרייז]] פונעם רייך פרעזידענט. ווי אַ רעזולטאַט, איז דערגרייכט געוואָרן אַן אָפּמאַך אויף דער שאַפונג פון אַ קאָאַליציע-רעגירונג [[דייטשישע נאַציאָנאַלע פאָלקס־פּאַרטיי|דייטשישע נאַציאָנאַליסטן]] און [[נסדאַפּ]], וואָס פון יענער, אויסער היטלער, וועט אַרייננעמען בלויז צוויי פאָרשטייער: [ [Wilhelm Frick]] אין ראנג פון אינערן מיניסטער און [[Hermann Göring]] אלס מיניסטער אן פּאָרטפעל און דער בארעכטיגטער אקטיווטער מיניסטער פון אינערן פון פּרוססיע. פאפע ן הא ט באקומע ן דע ם פאם ט פו ן וויצע ־ קאנצעלאר ן או ן | שלייטשער האָט נישט געקאָנט וויסן, אַז ער, דער בעל-תכשירים, איז אַליין איצט געוואָרן אַ קרבן פון אינטריגע. שוין דעם 4טן יאַנואַר 1933 האָט זיין געוועזענער קעסטקינד [[פראַנס פון פּאַפּען]] געהאַלטן געהיימע פאַרהאַנדלונגן מיט היטלער אין הויז פונעם [[קעלן]] באַנקיר [[שראָדער, קורט פון|קורט פון שראָדער]]. נאך דעם שמועס זענען נאכגעפאלגט געווארן נאך נאך עטליכע, שוין מיט דער באטייליגונג פונעם סטעיט סעקרעטאר פונעם רייך פרעזידענט [[מייסנער, אָטטאָ (פאליטיקער)|אָטטאָ מייזנער]] און [[הינדענבורג, אָסקר וואָן|אָסקאַר פון הינדענבורג]], דער זון פון דער רייך פרעזידענט, וועלכע זענען געווען א טייל פונעם [[קאמאריללא|נעער קרייז]] פונעם רייך פרעזידענט. ווי אַ רעזולטאַט, איז דערגרייכט געוואָרן אַן אָפּמאַך אויף דער שאַפונג פון אַ קאָאַליציע-רעגירונג [[דייטשישע נאַציאָנאַלע פאָלקס־פּאַרטיי|דייטשישע נאַציאָנאַליסטן]] און [[נסדאַפּ]], וואָס פון יענער, אויסער היטלער, וועט אַרייננעמען בלויז צוויי פאָרשטייער: [ [Wilhelm Frick]] אין ראנג פון אינערן מיניסטער און [[Hermann Göring]] אלס מיניסטער אן פּאָרטפעל און דער בארעכטיגטער אקטיווטער מיניסטער פון אינערן פון פּרוססיע. פאפע ן הא ט באקומע ן דע ם פאם ט פו ן וויצע ־ קאנצעלאר ן או ן רייכקאמיסא ר פו ן פרויסן . | ||
די וואך פון דעם 86 יעריגן רייך פרעזידענט, וועלכער האט שוין לאנג קעגנגעשטעלט דעם באנומונג פון א "בוהעמין קארפעראל" אלס רייך קאנצלער, איז פארשפארט געווארן דורך פארזיכערונגען אז דער NSDAP פירער, ארומגערינגלט מיט א קאנסערוואטיווער מערהייט אין דער רעגירונג, האט נישט פאסירט קיין באזונדערע סכנה. . גלויבן אין דער מעגלעכקייט פון קאָנטראָל איבער היטלער איז געווען אַ גרייז וואָס האט די מערסט ערנסט קאַנסאַקווענסאַז. אן אנדער אַרגומענט אין טויווע פון היטלער איז געווען די פאָרמאַל באמערקט קאַנסטאַטושאַנאַל סדר פאַר די אַפּוינטמאַנט פון די רייך קאַנצלער. דעם 30טן יאנואר 1933 איז היטלער באשטימט געווארן אלס רייך קאנצלער (אין היסטאריאגראפיע ווערט די דאטום פאררעכנט אלס דאטום פונעם פאל פון דער וויימארער רעפובליק), און דעם 14טן יולי איז אין לאנד געגרינדעט געווארן א איין-פארטייאישע סיסטעם - אלע פארטייען אחוץ די NSDAP איז געווען פאַרבאָטן, אַלע סאַבסאַקוואַנט ילעקשאַנז אין אַלע לעוועלס ביז 1946 זענען געווען אַנקאַנטעסטיד - עס זענען געווען בלויז קאַנדאַדייץ נאַמאַנייטאַד דורך די NSDAP, טראָץ דעם פאַקט אַז אין די פּאַרטיי זיך עס זענען קיין קאָלעגיאַטע רעגירונג ללבער, היגע אָרגאַניזאַציעס (פּאַרטיי גאָו, פּאַרטיי דיסטריקץ און היגע גרופּעס) ) | די וואך פון דעם 86 יעריגן רייך פרעזידענט, וועלכער האט שוין לאנג קעגנגעשטעלט דעם באנומונג פון א "בוהעמין קארפעראל" אלס רייך קאנצלער, איז פארשפארט געווארן דורך פארזיכערונגען אז דער NSDAP פירער, ארומגערינגלט מיט א קאנסערוואטיווער מערהייט אין דער רעגירונג, האט נישט פאסירט קיין באזונדערע סכנה. . גלויבן אין דער מעגלעכקייט פון קאָנטראָל איבער היטלער איז געווען אַ גרייז וואָס האט די מערסט ערנסט קאַנסאַקווענסאַז. אן אנדער אַרגומענט אין טויווע פון היטלער איז געווען די פאָרמאַל באמערקט קאַנסטאַטושאַנאַל סדר פאַר די אַפּוינטמאַנט פון די רייך קאַנצלער. דעם 30טן יאנואר 1933 איז היטלער באשטימט געווארן אלס רייך קאנצלער (אין היסטאריאגראפיע ווערט די דאטום פאררעכנט אלס דאטום פונעם פאל פון דער וויימארער רעפובליק), און דעם 14טן יולי איז אין לאנד געגרינדעט געווארן א איין-פארטייאישע סיסטעם - אלע פארטייען אחוץ די NSDAP איז געווען פאַרבאָטן, אַלע סאַבסאַקוואַנט ילעקשאַנז אין אַלע לעוועלס ביז 1946 זענען געווען אַנקאַנטעסטיד - עס זענען געווען בלויז קאַנדאַדייץ נאַמאַנייטאַד דורך די NSDAP, טראָץ דעם פאַקט אַז אין די פּאַרטיי זיך עס זענען קיין קאָלעגיאַטע רעגירונג ללבער, היגע אָרגאַניזאַציעס (פּאַרטיי גאָו, פּאַרטיי דיסטריקץ און היגע גרופּעס) ) זיינען אנגעפירט געווארן דורך פירער, באשטימט דורך דעם קייסעריש פארזיצער פון דער פארטיי אדער פירער פון העכערע לאקאלע ארגאניזאציעס. רייך פרעזידענט פאול וואן הינדענבורג האט איבערגעגעבן צו וויצע קאנצלער פראנץ פון פאפען, אין דער געשעעניש פון זיין אפוועזן, די מאכט אויסצונוצן די פרעזידענטליכע [[וועטא מאכט]] איבער היטלער, וואס ער האט קיינמאל נישט אויסגענוצט. | ||
== הערות און מקורים == | == הערות און מקורים == | ||
<references group = "" /> | <references group = "" /> | ||
רעדאגירונגען