באַקוקן דעם קאוד פון רוי:פעריאדישע טאבעלע

{{דעסקריפציע||ענגליש = table systematically placing elements based on atomic number and recurrent properties|העב=טבלה המארגנת את היסודות הכימיים|דייטש=Darstellung aller bereits entdeckten chemischen Elemente in einer Tabelle|}}
[[טעקע:Mendeleev Photographische Gesellschaft 3.jpg|175px|קליין|[[דמיטרי מענדלעעוו]] {{נישט וויקלען|[[1834]]-[[1907]]}}]]
די '''פעריאדישע טאבעלע פון די כעמישע עלעמענטן''' איז א [[טאבעלע|טאבעלירטע]] מעטאדע צו ווייזן די [[כעמישער עלעמענט|כעמישע עלעמענטן]]. זי איז ערפינדן פונעם [[רוסלאנד|רוסישן]] [[כעמיקער]] [[דמיטרי מענדלעעוו]] אום 1869. מענדלעעוו האט געהאט אינזינען אז די טאבעלע וועט ווייזן אז דער סדר פון די עלעמענטן האט א גאנג וואס חזרט זיך איבער ("פעריאדיש"). במשך די יארן האט מען פארברייטערט דעם אויסלייג פון דער טאבעלע, ווען מען האט אנטפלעקט נייע עלעמענטן.<ref>[http://www.iupac.org/didac/Didac%20Eng/Didac01/Content/S01.htm IUPAC ארטיקל וועגן פעריאדישער טאבעלע]</ref>

די טאבעלע ווערט ברייט אנגעווענדט אין [[כעמיע]], [[פיזיק]], [[ביאלאגיע]] און [[אינזשעניריע]], ספעציעל [[כעמישע אינזשעניריע]]. די סטאנדארטע טאבעלע אנטהאלט 118 עלעמענטן (דעצעמבער, 2015).

די רייעס פון דער טאבעלע רופט מען פעריאדן; די זיילן רופט מען גרופעס. זעקס גרופעס (זיילן) האבן אויך נעמען אויך נומערן: צום ביישפיל, גרופע 17 עלעמענטן זענען די [[האלאגען|האלאגענס]]; און גרופע 18, די [[איידעלער גאז|איידעלע גאזן]]. פון דער פעריאדישער טאבעלע קען מען ארויסדרינגען פארהעלטענישן צווישן די אייגנשאפטן פון די עלעמענטן, און מען קען פאראויסזאגן די אייגנשאפטן פון נייע עלעמענט וואס מען האט נאך נישט אנטפלעקט. די פעריאדישע טאבעלע איז א ניצבארער ראם צו אנאליזירן כעמישע אויפפירונג און איז ברייט באניצט אין כעמיע און אנדערע וויסנשאפטן.

אנדערע כעמיקער אחוץ מענדלעעוו האבן פארגעשטעלט פארשידענע טאבעלעס פון די כעמישע עלעמענטן, אבער מענדעלעעוו'ס איז געווען די מערסט געלונגענע. אריגינעל האט ער אריינגעלייגט די עלעמענטן לויטן סדר פון זייער אטאמישן געוויכט, אבער היינט איז די טאבעלע אויסגעלייגט לויטן אטאמישן נומער. דער גרויסער דערפאלג פון מענדעלעעוו'ס טאבעלע איז געווען פאראויסזאגן די עלעמענטן [[סקאנדיום]], [[גאליום]] און [[גערמאניום]], וואס מען האט נישט געוואוסט פון זיי ווען ער האט געשאפן זיין טאבעלע, אבער שפעטער האט מען זיי אנטפלעקט גענוי אין די פעלנדע פלעצער אין דער טאבעלע.

==איבערבליק==
{{פעריאדישע טאבעלע}}
{{עלעמענט קאליר אנווייזונג|direction:ltr}}

<div style="margin:0 auto; border:1px solid #AAAAAA; width:60%;">
{| cellspacing="2" cellpadding="2" style="margin:0 auto; direction:rtl; text-align:center;"
|-
|'''די פארבן פון די אטאם נומערן ווייזן דעם צושטאנד ביי נארמאלע טעמפעראטור (0º) און דריק:'''
|}
{| cellspacing="2" cellpadding="2" style="margin:0 auto; direction:rtl; text-align:right;"
|-
|<span style="color:0000C0">'''בלוי'''</span> - [[פליסיקייט]]ן ; <span style="color:green">'''גרין'''</span> - [[גאז]]ן, '''שווארץ''' - סאלידן; <span style="color:gray">'''גרא'''</span> -אומבאקאנט.
|-
|<span style="color:red">'''רויט'''</span> - עלעמענטן וואס מען געפינט נישט אין נאטור, נאר געמאכט.
|}
</div>

יעדער כעמישער עלעמענט האט א באזונדערע אטאם-נומער (Z) וואס רעפרעזענטירט די צאל פראטאנען אין זיין קערן. רוב עלעמענטן האבן פארשיידענע צאלן נייטראנען צווישן פארשיידענע אטאמען, און די וואריאנטן ווערן גערופן [[איזאטאפ]]ן. צום ביישפיל, קוילנשטאף האט דריי נאטירלעכע איזאטאפן: אלע זיינע אטאמען האבן זעקס פראטאנען און כמעט אלע האבן אויך זעקס נייטראנען, אבער אומעגעפער איין פראצענט האבן זיבן נייטראנען, און גאר א קליינע צאל האבן אכט נייטראנען. מען צעטיילט נישט איזאטאפן אין דער פעריאדישער טאבעלע; זיי ווערן שטענדיג געזאמלט צוזאמען אונטער איין עלעמענט. עלעמנעטן וואס האבן נישט קיין סטאבילע איזאטאפן האבן די אטאם־מאסעס פון זייערע מערסט סטאבילע איזאטאפן געשריבן איינגעקלאמערט.

אין דער סטאנדארטער פעריאדישער טאבעלע באשיינען די עלעמענטן לויטן סדר פון אטאם־נומער (די צאל [[פראטאן|פראטאנען]] אינעם [[אטאמקערן|קערן]] פון אן אטאם) ארויף. א נייע רייע  (''פעריאד'') הייבט אן  ווען א נייע עלעקטראן־שאָל האט זיין ערשטן עלעקטראן. זיילן (''גרופעס'') ווערן באשטימט דורך דער עלעקטראן קאנפיגוראציע פונעם אטאם; עלעמענטן מיט דער זעלבער צאָל עלעקטראן אין א געוויסן אונטער־שאל ליגן אין די זעלבע זיילן (למשל [[וואסערשטאף]] און [[סעלעניום]] באווייזן זיך אינעם זעלבן זייל ווייל זיי האבן ביידע פיר עלעקטראנען אינעם דרויסנדיקן p-אונטערשאָל). עלעמענטן מיט ענליכע כעמישע אייגנשאפטן ליגן געווענליך אין דער זעלבער גרופע אין דער פעריאדישער טאבעלע, אויבוואויל אינעם  f-בלאק, און אמאל אויך אינעם d-בלאק, האבן אויך עלעמענטן אינעם זעלבן פעריאד ענליכע אייגנשאפטן. אזוי איז פארהעלטנמעסיק גאנץ גרינג פאראויסזאגן די כעמישע אייגנשאפטן פון אן עלעמענט אז מען ווייסט שוין די אייגנשאפטן פון די ארומיגע עלעמענטן.<ref>Gray, זייט 6</ref>

היינט (2016) האט די פעריאדישע טאבעלע 118 באשטימטע עלעמענטן, פון עלעמענט 1 (וואסערשטאף) ביז 118 (אגענאסאן). די עלעמענטן 113, 115, 117 און 118 האט דער אינטערנאציאנאלער פאראיין פון ריינער און אנגעווענדעטע כעמיע (IUPAC) אפיציעל באשטעטיקט אין דעצעמבער 2015. זייערע פארגעשלאגענע נעמען, ניהאניום (Nh), מאסקאוויום (Mc), טענעסין (Ts) און אגאַנעסאן (Og) האט  IUPAC געמאלדן אין יוני 2016.{{הערה|{{Cite web|url=http://www.cnn.com/2016/06/08/health/periodic-table-new-elements-names/index.html
|title=נייע עלעמענטן אויף דער פעריאדישער טאבעלע באקומען נעמען|last=CNN|first=Ashley Strickland|website=CNN|access-date=2016-06-11}}}}{{הערה|{{cite web|url=http://iupac.org/discovery-and-assignment-of-elements-with-atomic-numbers-113-115-117-and-118/|title=Discovery and assignment of elements with atomic numbers 113, 115, 117 and 118|publisher=[[International Union of Pure and Applied Chemistry]]|date=2015-12-30}}}} מען האט נישט  אפראבירט פארמעל ביז נאך א תקופה פון פינעף חדשים פאר הערות וואס לאזט אויס אין נאוועמבער 2016.{{הערה|{{Cite web|url=http://www.npr.org/sections/thetwo-way/2016/06/09/481410462/hello-nihonium-scientists-name-4-new-elements-on-the-periodic-table|title=Hello, Nihonium. Scientists Name 4 New Elements On The Periodic Table|website=NPR.org|access-date=2016-06-11}}}} ביז דעמאלסט זענען זיי געווען באקאנט מיט זייער אטאמישן נומער (למשל  "עלעמענט 113"), אדער מיט זייער פראוויזארישן סיסטעמאטישן נאמען  ("אונאונטריום", סימבאל "Uut"). אום 1טן דעצעמבער האט מען אפיציעל אנגענומען די נייע נעמען.

די ערשטע 94 עלעמענטן פאסירן נאטורליך; די איבריגע 24, פון אמעריקיום ביז אגאנעסאן (95–118) פאסירן נאר ווען מען סינטעזירט זיי אין דער לאבאראטאריע.

==גרופעס==
א '''גרופע''' אין דער פעריאדישער טאבעלע איז נארוועלכער זייל פון עלעמענטן מיט אייניקע אייגנשאפטן, וואס זענען באצייכענט דורך די [[עלעקטראן|עלעקטראנען]] אין דער דרויסנדיקער שיכטע. עס זענען פאראן אינגאנצן אכט גרופעס פון עלעמענטן: 
*גרופע 1: די [[אלקאלי מעטאל]]ן זענען די מערסט רעאגירדיקע עלעמענטן, און ווען זיי ווערן געמישט מיט וואסער שאפן זיי זויערן. די עלעמענטן שליסן איין: וואסערשטאף (H) און ליטיום (Li)
* גרופע 2: די [[אלקאלי ערד מעטאל]]ן
* גרופע 3: די [[באר (עלעמענט)|באר]] פאמיליע
* גרופע 4: די [[קוילנשטאף]] פאמיליע
* גרופע 5: די [[אזאט]] פאמיליע
*גרופע 6: די [[זויערשטאף]] פאמיליע ([[כאלקאגען|כאלקאגענען]])
*גרופע 7: די [[האלאגען|האלאגענען]] אדער [[פלואר]] פאמיליע. די זענען נישט גאר רעאגירדיק אבער זיי רעאגירן.
*גרועפ 8: די [[איידעלער גאז|איידעלע גאזן]] אדער [[העליום]] פאמיליע/[[נעאן]] פאמיליע. מען רופט זיי איידעלע גאזן ווייל כמעט רעאגירן זיי נישט. די עלעמענטן שליסן איין :העליום (He) און ארגאן (Ar)

===פעריאדן===
א ''פעריאד'' איז א האריזאנטאלישע שורה אין דער פעריאדישער טאבעלע. כאטש אין אלגעמיין האבן גרופעס שטערקערע פעריאדישע טענדענצן, עס זענען פאראן טיילן וואו די האריזאנטאלישע טענדענצן זענען מער חשוב ווי די ווערטיקאלע גרופע טענדענצן, למשל דער f-בלאק, וואו די [[לאנטאניד]]ן און  [[אקטיניד]]ן שאפן צוויי ממשותדיקע האריזאנטאלישע סעריעס פון עלעמענטן.<ref>{{Cite book|last=Stoker|first=S. H.|title=General, organic, and biological chemistry|year=2007|page=68|publisher=Houghton Mifflin|location=New York|isbn=978-0-618-73063-6|oclc=52445586}}</ref>

עלעמענטן אינעם זעלבן פעריאד האבן טענדענצן אין אטאם־ראדיוס, יאניזאציע ענערגיע און עלעקטראנען נאענטשאפט. אז מען גייט פון לינקס אויף רעכטס אריבער א פעריאד, געווענליך גייט אראפ דער אטאם ראדיוס. דאס פאסירט ווייל יעדער פאלגנדער עלעמענט האט א צוגעשטעלטע פראטאן און עלעקטראן, וואס איז גורם אז דער עלעקטראן זאל ווערן צוגעצויגן צום קערן.<ref>{{cite book |last=Mascetta |first=J. |title=Chemistry The Easy Way |year=2003|publisher=Hauppauge |location=New York |isbn=978-0-7641-1978-1 |oclc=52047235|edition=4th |page=50}}</ref> די דאזיקע ירידה אין אטאם־ראדיוס פועל'ט אויך אז די יאניזאציע ענערגיע זאל זיך מערן ווען מען גייט פון לינקס אויף רעכטס אריבער א פעריאד. וואס מער שטארק געבונדן איז אן עלעמענט, וואס מער ענערגיע ווערט געפאדערט אוועקצונעמען אן עלעקטראן. אוי ווייזט עלעקטראנען נאענטשאפט עפעס א טענדענץ אריבער א פעריאד. מעטאלן (לינקע זייט פון א פעריאד) האבן אין אלגעמיין א נידעריגערע עלעקטראנען נאענטשאפט ווי נישט־מעטאלן (רעכטע זייט פון א פעריאד), אחוץ די איידעלע גאזן.<ref>{{cite book |last1=Kotz |first1=J. |last2=Treichel |first2=P.|last3=Townsend |first3=John |title=Chemistry and Chemical Reactivity, Volume 2|edition=7th |year=2009|publisher=Thomson Brooks/Cole |location=Belmont |isbn=978-0-495-38712-1 |oclc=220756597 |page=324}}</ref>

===מעטאלן, האלבמעטאלן און נישט־מעטאלן===

לויט זייערע פיזישע און כעמישע אייגנשאפטן, קען מען קלאסיפיצירן די עלעמענטן אין די הויפט־קאטעגאריעס [[מעטאל]]ן, [[האלבמעטאלן]] און [[נישט-מעטאל]]ן. מעטאלן זענען אין אלגעמיין גלאנציקע סאלידן וואס זענען גוטע דורכפירערס וואס שאפן געשמעלצן איינס מיט אנאנד, און (אחוץ פון די [[איידעלער גאז|איידעלע גאזן]]) יאנישע פארבינדונגען ענליך צו זאלץ מיט נישט־מעטאלן. נישט־מעטאלן זענען מערסטנס קאלירטע אדער נישט־קאלירטע איזאלירנדע גאזן; נישט־מעטאלן וואס פארבינדן מיט אנדערע נישט־מעטאלן  ווייזן קאוואַלענטע בינדונג. צווישן מעטאלן און נישט־מעטאלן געפינען זיך האלבמעטאלן, וואס האבן אינצווישנדיגע אדער געמישטע אייגנשאפטן.<ref>{{cite book |last1=Silberberg|first=M. S.|title=Chemistry: The molecular nature of matter and change|year=2006|page=536|publisher=McGraw-Hill|location=New York|edition=4th|isbn=0-07-111658-3}}</ref>

==אפענע פראגעס און קאנטראווערסיעס ==

===עלעמענטן מיט אומבאוואוסטע כעמישע אייגנשאפטן===
כאטש מען האט אנטפלעקט אלע עלעמענטן ביז אגאנעסאן, פון די עלעמענטן העכער [[האסיום]] (עלעמענט 108), האבן נאר [[קאפערניקום]] (עלעמענט 112) און [[פלעראוויום]] (עלעמענט 114) באוואוסטע כעמישע אייגנשאפטן. די אנדערע עלעמענטן זענען מעגלעך אנדערש ווי מען וואלט פאראויסגעזאגט דרוך עקסטראפאלאציע, צוליב רעלאטיוויסטישע עפעקטן; צום ביישפיל, ס'איז פאראויסגעזאגט אז פלעראוויום האט אפשר אייגנשאפטן פון די איידעלע גאזן, כאטש דערווייל ליגט ער אין דער [[קוילנשטאף גרופע]].<ref>{{cite book|title=The Chemistry of Superheavy Elements|last=Schändel|first=M|year=2003|publisher=Kluwer Academic Publishers|location=Dordrecht|isbn=1-4020-1250-0|page=277}}</ref> לעצטיגע עקספערימענטן אבער לייגן פאר אז פעראוויום איז ענליך צו בליי, אזוי מען וואלט טאקע געמיינט לויט זיין פלאץ אין דער פעריאדישער טאבעלע.<ref>Scerri 2011, pp. 142–143</ref>

== רעפערענצן ==
{{רעפליסטע}}

==דרויסנדיגע לינקס==
* [https://forward.com/yiddish/435230/appreciating-the-periodic-table-of-elements-in-yiddish/ די פּעריאָדישע טאַבעלע פון עלעמענטן — אויף ייִדיש]

{{כעמיע פיסל}}

[[קאַטעגאָריע:כעמיע]]
[[קאַטעגאָריע:אויף יידיש]]
[[קאַטעגאָריע:עלעמענטארע ארטיקלען צו פארברייטערן]]
 
{{קרד/ויקי/יידיש}}
[[he:הטבלה המחזורית]]