באַקוקן דעם קאוד פון רוי:מלחמת המלכים

{{דרעפט|חשון}}
{{סכסוך צבאי
| נאמען = מלחמת ארבעת המלכים את החמישה
| תאריך = [[יארן ב' אלפים - ב'צ"ט|אָנהייב אלף השלישי]] (לויט חז"ל, ערב פּסח)
| מקום = עמק השִׂדים ([[ים המלח]])
| עילה = רעוואָלט פון די פינף מלכים קעגן דער הערשאַפט פון מסופּוטאַמיע
| תוצאה = נצחון פון אברהם; באַפרייאונג פון לוט און די געפאַנגענע
| הערות = '''אין די תורה:''' ספר בראשית, פרק י"ד; פּרשת לֶךְ-לְךָ
}}
די מלחמה פון ארבעת המלכים מיט די פינף איז די ערשטע מלחמה וואָס ווערט דערמאָנט אין דער תורה, און זי געפינט זיך אין פרשת לך לך (בראשית, פרק י"ד). די געשעעניש ווערט אפט באַצייכנט אַלס די "ערשטע וועלט־מלחמה" אין די אוראַלטע צייטן. די געשעעניש האָט פּאַסירט אין די טעג פון אברם (שפּעטער [[אברהם]]) און זיין פּלימעניק [[לוט]].

די שלאַכט איז פאָרגעקומען אין עמק השִׂידִּים (דער טאָל פון סידים), וואָס די תורה אידענטיפיצירט ווי [[ים המלח]].

די דאָזיגע געשעעניש שטייט איינס און אַליין צווישן די אַנדערע דערציילונגען אינעם חומש, ווייל זי שילדערט אַן אינטערנאַציאָנאַלן קאָנפליקט, און איז באַמערקט פאַר איר אומגעוויינטליכן סטיל און וואָקאַבולאַר{{הערה|1=E. A. Speiser, ''Genesis'' (The Anchor Bible; New York: Doubleday, 1964), pp. 105, 108.}}.

==הינטערגרונט פון דער מלחמה==
די פסוקים אין בראשית ערקלערן אַז די מלחמה איז אויסגעבראָכן נאָך דעם ווי די פינף קעניגרייכן פונעם ירדן-טאָל האָבן רעבעלירט קעגן דער הערשאַפט פון [[כדרלעומר]], מלך עילם. די קעניגרייכן פונעם טאָל האָבן געדינט כדרלעומר צוועלף יאָר און האָבן אים געצאָלט שווערע צינזן. אין דרייצנטן יאָר האָבן זיי רעוואָלטירט און אָפּגעזאָגט ווייטער צו צאָלן שטייערן. אַלס רעזולטאַט, האָט כדרלעומר מיט דריי אַנדערע מזרחדיגע מלכים אָנגעהויבן אַ מיליטערישע קאַמפּיין קעגן די רעבעלישע שטעט אין פערצנטן יאָר.

עס ווערט געבראַכט אַ מיינונג אין די מדרשים, אַז די פאַקטישע הויפּט-אורזאַך פון דער מלחמה איז געווען אַמרפל'ס (נמרוד'ס) אַלטע שׂנאה צו אברהם, און ער האָט פּראָוואָצירט דעם קריג מיטן ציל אָפּצורוימען אַברהם'ען פון דער וועלט.{{זוהר|א|פו|ב|פרשה=לך לך}}

===די אַרבע מלכים (מזרח קאָאַליציע)===
די פיר מלכים פון דער מזרח קאָאַליציע זענען געווען:
# [[אמרפל]] מלך שנער: ווערט אידענטיפיצירט אין חז"ל מיט נמרוד, וועלכער האָט "געזאָגט און אַריינגעוואָרפן" (אמַר וְהִפִּיל) אברהם אין כבשן האש. שנער ווערט אויך אידענטיפיצירט מיט בבל.
# [[אריוך|אַרְיוֹךְ]] מלך אלסר.
# כְּדָרְלָעֹמֶר מלך עילם: דער דאָמינאַנטער מלך. עילם ווערט אידענטיפיצירט מיט שושן. ער ווערט פאַרגליכן צו איינעם וואָס איז "נכנס בעובי הקורה", וואָס מיינט אַז ער האָט גענומען אויף זיך אַ שווערן משא.
# [[תדעל|תִדְעָל]] מלך גוים. תדעל ווערט אידענטיפיצירט דורך חז"ל מיט דער מלוכה פון אֱדוֹם, וואָס האָט רעקרוטירט סאָלדאַטן פון אַלע אומות העולם.

===די פינף מלכים (ירדן קאָאַליציע)===
די פינף קעניג פון די שטעט פונעם ירדן-טאָל זענען געווען:
# בֶּרַע מלך סדום. לויט די חז"ל, זיין נאָמען מיינט ער איז געווען רע (שלעכט) צו הימל און רע צו מענטשן{{הערה|{{תנחומא|לך|ח}}}}.
2. בִּרְשַׁע מלך עמורה. ער איז געהויבן געוואָרן אין רשעות.
3. שִׁנְאָב מלך אדמה. ער האָט פיינט געהאַט זיין פאָטער אין הימל.
4. שֶׁמְאֵבֶר מלך צְבוֹיִם. ער האָט געמאַכט פליגל צו פליען און מורד זיין אין דעם אייבערשטן.
5. דער מלך פון בֶּלַע, וואָס איז צוער.

===דער מיליטערישער וועג פון דער מזרח קאָאַליציע===
איידער זיי זענען געקומען צו די ערי הכיכר, האָבן די פיר מלכים דורכגעפירט אַ גרויסן קאַמפּיין דורך דעם "לאַנד פון די אמורים". זיי האָבן געשלאָגן און באַזיגט פאַרשידענע שבטים און פעלקער וואָס זענען געווען אַרום און אַרום דעם ירדן:
* זיי האָבן געשלאָגן די רפאים אין עשתרות קרניים.
* די זּוּזִים (וואָס זענען די זַמזֻמִּים) אין הָם.
* די אֵימִים אין שָׁוֵה קִרְיָתַיִם.
* די חֹרִי אין זייער באַרג שׂעיר.
* זיי זענען צוריקגעקומען און געקומען קיין עין משפט (וואָס איז קָדֵשׁ).
* זיי האָבן געשלאָגן דאָס גאַנצע געגנט פון די עֲמָלֵקִים, און די אֱמוֹרִי וואָס האָבן געוווינט אין חַצְצוֹן תָּמָר.

'''די שלאַכט און לוט'ס געפאַנגענשאַפט'''
די הויפּט־שלאַכט צווישן די קאָאַליציעס איז געווען אין עמק השדים (וועלכער איז דער ים המלח). דער טאָל איז געווען פול מיט "בארות בארות חֵמר" (גריבער אָנגעפילט מיט ליים אָדער אַספאַלט/פּעך), אין וועלכע פיל פון די סדום און עמורה סאָלדאַטן זענען אַריינגעפאַלן און אומגעקומען.

חז"ל זאָגן, אַז די פיר מלכים האָבן די בארות געגראָבן בכוונה אַלס מיליטערישע פיטפאַלן פאַר זייערע שונאים{{הערה|{{מדרש אגדה|בראשית|יד|י}}}}. די איבערגעבליבענע מורדים זענען אַנטלאָפן אין די בערג.

די פיר מלכים האָבן באַזיגט סדום און עמורה, גערויבט די רייכקייט, דאָס עסנוואַרג, און גענומען געפאַנגענע, צווישן זיי לוט, אַברם'ס פּלימעניק, זיין משפּחה, און זיין מחנה און זיינע פאַרמעגנס. מען האָט געהאַלטן אַז לוט איז גענומען געוואָרן אין געפאַנגענשאַפט, ווייל ער האָט אויסגעזען פּונקט ווי אברהם, און די מלכים האָבן געוואָלט "בלינד מאַכן דאָס אויג וואָס האָט איינגעפירט גערעכטיקייט אויף דער וועלט".

אַ מדרש רבה פרעגט, וואָס האָט אים דאָס געבראַכט? זיין וואוינען אין סדום.

===אברם'ס רעטונג-קאַמפּאַניע===
אַברהם איז געווען לאָקירט אין דעם פלאַך־לאַנד פון ממרא האמורי (ביי חברון) ווען אַן אַנטלאָפענער (פּליט, לויט חז"ל איז דאָס געווען עוג מלך הבשן) איז געקומען אים מעלדן אַז לוט איז געפאַנגען געוואָרן.
אברם איז גערופן געוואָרן "אברם העִבְרִי".

אַברהם האָט דאָס געזען אַלס אַ מסירת נפש (זעלבסט-אָפּפער), ניט נאָר צו ראַטעווען לוט'ן, נאָר אויך צו ווייזן דעם כּח פון גאָט און דעם געפיל פון אַחדות ביי די עברים, וועלכע זענען פאַראַנטוואָרטלעך איינער פאַר דעם אַנדערן. דערפאַר האָט אברהם באַשלאָסן אויסצוּגיין צו דער מלחמה קעגן די פיר גרעסטע מלוכות. די מעשה באַווייזט אויך דעם יושׁר פונעם אַלמעכטיגן, אַז מען זאָל זיך מוסר נפש זיין צו ראַטעווען אַ קרוב, און צוּ קיים דעם מצוה פון "לא תעמוד על דם רעיך"{{הערה|[https://www.sefaria.org/Ahavat_Chesed%2C_Introduction.3 חפץ חיים בפתיחה לספרו אהבת חסד]}}.

די פיר מלכים זענען געוואָרן איבערראַשט אַז אברם, וואָס איז אַנטרונען פונעם פייערדיגן אויוון פון אור כשדים, זאָל זיך ניצלען אויך פון די ביטומען-גריבער פון סידים, און האָבן זיך דעריבער צוריקגעצויגן.
אַברם האָט געזאַמלט זיינע חֲנִיכִים (געהאַרטע אָדער טרענירטע מענטשן/קנעכט), וועלכע זענען געווען 318. די חז"ל האָבן געזאָגט, אַז דאָס איז געווען נאָר [[אליעזר עבד אברהם|אליעזר]] אַליין, און 318 איז די גימטריא פון זיין נאָמען. די טרענירונג פון זיין מענער איז געווען סיי אין מלחמה טאַקטיקן, סיי אין תורה און צדקות. רש"י טייטשט אויס "חֲנִיכָיו" אַלס מענטשן וואָס אברהם האָט געצויגן צו מצוות.

אַברהם האָט געשלאָסן אַ מיליטערישן אָפּמאַך מיט דריי אמוֹרישע פירשטן, ענר, אשכול, און ממרא, וועלכע זענען געווען זיינע אַליאַירטע.

אַברהם האָט נישט געווארט ביז כדרלעומר וועט אַטאַקירן, נאָר ער איז אים אַרויסגעגאַנגען אַנטקעגן. ער האָט דורכגעפירט אַ פּלוצלונגדיקע פלאַנקען־אַטאַקע ביי נאַכט, צעטיילענדיג זיינע כוחות צו שלאָגן פון צוויי זייטן.

לויט חז"ל, איז דער נצחון געווען פול מיט נסים:

צייט: די שלאַכט איז געשען ביי נאַכט, וואָס ווערט אין מדרש פאַרקנופּט מיט נס יציאת מצרים, וואָס איז אויך געשען אין חצי הלילה.
ויחלק עליהם לילה וגו'. פירשו בעלי התוס'
('מושב זקנים', וכ"ה ב'תוספות השלם'), וז"ל: "ויחלק עליהם לילה -
הלילה נחלק לשנים, לאור ולחושך. על אברהם ואנשיו לאור, ועל
אויביו לחושך. אמר לו הקב"ה, כשם שחלקתי לך הלילה, לך אור
ולאויבים חושך, כך לבניך במצרים יהיה אור ולמצריים חושך"
[ראה בפרשת בשלח (שמות יד, כ), וברש"י שם].

• נאַטור: אַברהם האָט געוואָרפן ערד, און עס איז געוואָרן שווערדן; ער האָט געוואָרפן שטרוי, און עס איז געוואָרן פיילן{{הערה|ב"ר מג, ג; תענית כא, א; סנהדרין קח, ב־קט, א; משנת רבי אליעזר ט, קס; תנח. לך לך טו און יט; תנח"ב לך לך יט; שו"ט קי, ב; מ"א לך לך יד, כד: מה"ג.א' לך לך ריח; ילקוט שמעוני לך לך עג; ל"ט לך לך טו, ב; ילקוט א' מא, פסוק ג, קיח; זעט רמב"ן בראשית יד, טו. און זעט אין אַלע ערטער די פאַרשידענע נוסחאות, און ווער עס זאָגט זיי.}}.

• קפיצת הדרך: אַברהם האָט געהאַט "קפיצת הדרך", אַזוי אַז זיינע טריט זענען געווען גרויסע (דריי מייל אַ טריט), און דער וועג איז אים אַנטקעגן געשפּרונגען{{הערה|ב"ר מג, ג; מד, ט; י"ש יהושע ענדע כג; תנח. ויצא ג; תנח"ב לך לך יז; ויצא ח; פר"א פרק כז; זהר וירא קיב, ב; פ"ר קצו, ב; שו"ט קי, ג; י"ר לך לך לד, ד.}}.

אברם האָט זיך צעטיילט מיט זיינע קנעכט אין דער נאַכט, און זיי האָבן געשלאָגן די פיר מלכים. ער האָט זיי נאָכגעלאָפן ביז חובה, וואָס איז אויף דער לינקער זייט (צפון) פון דמשׂק. די מדרש זאָגט אַז "חובה" איז נישט אַ פּלאַץ נאָמען, נאָר אַן אָנווייז אויף דעם עבודה-זרה וואָס וועט דאָרטן געמאַכט ווערן{{הערה|{{תנחומא|לך|יג}}}}.

אַברהם האָט נאָכגעיאָגט די פיינט ביז דן. ביי דן איז זיין כּח אָפּגעשוואַכט געוואָרן, ווייל ער האָט פאָראויסגעזען אַז אין דער צוקונפט וועלן זיינע קינדער דאָרטן דינען עבודה זרה (ירבעם בן נבט'ס גאָלדענע קאַלב). ער האָט ווייטער געעיאָגט די מלכים ביז חובה, וואָס איז לינקס פון דמשק, וווּ ער האָט זיי פולשטענדיג פאַרניכטעט.

נאָך דעם נצחון האָט אברם אומגעקערט אַלע פאַרמעגנס און אויך לוטן מיט זיינע פאַרמעגנס.

==אברם און מלכי-צדק==
נאָך אברם'ס צוריקקומען פונעם שלאַכט, איז דער מלך פון סדום אים אַנטקעגן געגאַנגען אין עמק שָׁוֵה, וואָס איז עמק הַמֶּלֶךְ. דאָרטן האָט מלכי-צדק, מלך פון שָׁלֵם, אַרויסגעגאַנגען אַברהם'ען אַנטקעגן מיט ברויט און וויין, און ער איז געווען אַ כֹּהֵן צו גאָט עֶלְיוֹן.

===אידענטיפיקאַציע פון מלכי-צדק===
* רבנישע טראַדיציע: די חז"ל זאָגט אַז מלכי-צדק איז געווען שם בן נח. אַזאַ אידענטיפיקאַציע ווערט אויך געפונען אין די תּרגומים, מדרשים און תּלמוד.
* נאָמען: מלכי-צדק מיינט "גערעכטער קעניג" אָדער "מלך פון צדק".
* מלך שָׁלֵם: שָׁלֵם איז ברייט אידענטיפיצירט מיט ירושלים. דער נאָמען שָׁלֵם מיינט "גאַנצקייט" אָדער "פולקייט".
* כֹּהֵן: מלכי-צדק איז דערמאנט איינציק מאָל אינעם תּנ"ך, אין תּהילים ק"י:ד, וואָס שילדערט זיין כּהונה ווי אייביג ("אַ כֹּהֵן לְעוֹלָם").

===מלכי-צדק'ס סימבאליזם===
דער אַקט פון ברענגען ברויט און וויין פאַר די מידע קריגערס איז באַטראַכט געוואָרן דורך מפרשים ווי אַ צייכן פון דאַנקבאַרקייט צו אַברם. מלכי-צדק'ס אַקט ווערט קאָנטראַסטירט מיט דער גראָבער און פאָדערדיגער שטעלונג פונעם מלך פון סדום.

לויט אַ מדרש, האָט שם פאַרלוירן די כּהונה, ווייל ער האָט קודם געבענטשט אַברהם'ען און דערנאָך דעם אייבערשטן, וואָס איז אַן עוולה אַקעגן דעם בורא עולם{{הערה|1=נדרים לב, ב און רש"י אונטערן וואָרט ועל; ב"ר פרשיות מו, ה, און נה, ז; ש"ר ענדע פרשה ב; ויק"ר כה, ו; במ"ר ד, ח; ד"ר ב, ז; תנח. שמות יט און פאַרגלייכט מיט נח, ד; תנח"ב תולדות יב; פר"א פרק ח; זהר לך לך פז, א; פ"ר פיסקא בחודש השביעי קע, א; מה"גא' לך לך ריח; מ"א לך לך יד, יח און יט; י"ש לך לך סג עד, אנהויב פא און וירא צו; רש"י בראשית יד, כ.}}.

==דער קאָנטראַסט מיט מלך סדום==
נאָך דער באַגעגעניש מיט מלכי-צדק, האָט דער מלך פון סדום געזאָגט צו אברם: "גיב מיר די נפשות, און די פאַרמעגנס (רכוש) קענסטו נעמען פאַר דיר". אברם האָט אָפּגעזאָגט און האָט ביי זיך געשוואָרן ניט צו נעמען אַפילו נישט "מִחוּט וְעַד שְׂרוֹךְ נַעַל" (פון אַ פאָדעם ביז אַ שוך-בענדל), כדי דער מלך פון סדום זאָל נישט זאָגן "איך האָב באַרייכערט אברם".

די שלעכטע מידות פון סדום (רשע) און אַברם'ס קעגנזייטיגע השקפה (בטחון) זענען אונטערגעשטראָכן אינעם טעקסט. דאָס וואָרט רְכוּשׁ איז אַ שפּיץ-וואָרט אין דעם קאַפּיטל, און דאָס דעפינירט דעם קאָנטראַסט צווישן די מאַטעריאַליסטישע ווירדן פון סדום און די גייסטישע ווירדן פון אברהם{{הערה|1=https://alhatorah.org/Literary_Devices_–_Bereshit_14}}.

אין דער גמרא און מדרשים ווערט געבראַכט, אַז אַברהם איז באַלוינט געוואָרן פאַר דעם עטישן אקט: פאַר דעם "חוט" איז זיין זשע נענישט געגעבן געוואָרן די מצוה פון ציצית, און פאַר דעם "שׂרוך נעל" די מצוה פון יבום און חליצה.

• אַברהם האָט אָבער איבערגעגעבן דעם חלק רויב צו זיינע אַליאַירטע, ענר, אשכול און ממרא, ווייל זיי זענען אין מלחמה געגאַנגען צוזאַמען מיט אים.

==היסטאָרישקייט און פאָרשונג==
די מעשה פון בראשית י"ד האָט זייער אַן אַלטן כאַראַקטער:

• דעטאַלן פונעם פּאַטריאַרכישן תּקופה: אַזוי ווי די פּרייזן פון שקלאַפן און דער אינוועסטיטור פון יוסף אין מצרים, זענען געוויסע דעטאַלן פון בראשית י"ד קאָנסיסטענט מיט דער תקופה פון אַלטן בבל (אַרום 1822–1764 פאַר דער נייער צייטרעכענונג), ווען אַ עילמישער קעניג וואָלט געקענט אַליאירט זיין מיט כיטישע און אנדערע מלכים.

• ליטעראַרישער עלטער: די צוגאָב פון געאָגראַפישע גלאָסן (ביישפּיל: "עין משפט, וואָס איז קדש") צייגט אַז דער יסוד פון דער מעשׂה איז אַ סך עלטער פונעם גלאָסאַטאָר, און ער האָט געהאַט אַ ספּעציפיש בילד פון די פריערדיגע נעמען.

• שפּראַכליכע באַווייזן: דער טערמין חֲנִיך, געניצט צו באַשרייבן אַברם'ס געטרייע קנעכט, ווייזט אויף לינגוויסטישע פאַרבינדונגען מיט לעקסעמען פונעם צווייטן מילעניום פאַר דער נייער צייטרעכענונג.

==די געאָגראַפיע פון שלאַכט==
דער שלאַכט איז געפירט געוואָרן אין עמק השִׂידִּים, וואָס איז ים המלח. דער נאָמען "עמק השִׂידִּים" איז געווען, לויטן תּרגום אונקלוס, ווייל עס זענען דאָרט געווען אַ סך פעלדער (שׂדות). דער טאָל איז געווען פול מיט ביטומען גריבער (בְּאֵרֹת חֵמָר).

די שטעט פונעם טאָל: סדום, עמורה, אַדמה, צבוים, און צוער, זענען געווען לאָקאַליזירט צו מזרח פונעם ירדן. די מערהייט פון די קוואַלן שטיצן אַ דרום-אָרט פאַר די דאָזיגע "שטעט פונעם טאָל", אין דער נאָענטקייט פונעם דרום-באַסיין פונעם ים המלח.

==די הייליקייט פון אַברם'ס טואונגען==
די מפרשים האָבן אונטערגעשטראָכן פאַרשידענע מידות פון אַברם אין דער מעשׂה:
* מיליטערישע שטאַרקייט און קענטענישן{{הערה|[https://mg.alhatorah.org/SP/R.%20Bachya/Bereshit/14.1#e2 רבינו בחיי] און [https://mg.alhatorah.org/SP/Abarbanel/Bereshit/14 אברבנאל] אויף בראשית יד}}.
* פאַמיליע לויאַלקייט (ער האָט געוואָלט ריזיקירן זיין לעבן צו ראַטעווען לוטן, אַפילו נאָך לוט'ס שלעכטע וואַלן){{הערה|[https://mg.alhatorah.org/SP/Radak/Bereshit/14.1#e2 רד"ק], [https://mg.alhatorah.org/SP/Ralbag%20Toalot/Bereshit/14.2 רלב"ג (תועלות)], אברבנאל, און [https://mg.alhatorah.org/SP/R.%20David%20Zvi%20Hoffmann/Bereshit/14 רד"צ האפמאן] אויף בראשית יד}}.
* אומזיכטיקייט און אנערקענונג אַז אַלץ געהערט צום אייבערשטן, דורך זיין אָפּזאָג צו נעמען די כּיבושים (spoils){{הערה|רלב"ג (תועלות), אברבנאל, און רד"צ האפמאן אויף בראשית יד}}. דאָס פאַרקערפּערט אַ חוק (סטאַטוט) פון גלייכקייט אין באַטייליקונג אין מלחמה: "ווי דער חלק פון דעם וואָס גייט אַראָפּ אין שלאַכט, אַזוי איז דער חלק פון דעם וואָס בלייבט מיט די כּלים"{{רבה|בראשית|מג|ט}}.

==לימודים און מדרשים==
===די מורא פון אַברהם===
נאָכן נצחון נאָך דער מלחמה האָט אַברהם געהאַט צוויי מוראות:

# פאַרלוירן זײַן שכר: ער האָט געטראַכט, אַז אפשר איז זײַן שכר פאַר זײַנע מעשׂים טובים (ווי דאָס רעטונג פון כבשן האש) שוין אָפּגענומען געוואָרן דורך די נסים וואָס ער האָט געהאַט אין דער מלחמה, און ער וועט ניט האָבן קיין שכר אויף יענער וועלט.
# פאַר הרג'נען מענטשן: ער האָט מורא געהאַט אַז ער האָט גע'הרג'ט מענטשן (אפילו רשעים) און געקעמפט קעגן גויים, וואָס איז געקומען אין קאָנפליקט מיט זײַן שליחות צו מקרב זײַן מענטשן צום אייבערשטן. ער האָט אויך מורא געהאַט פאַר אַ נקמה פון די קינדער פון די גע'הרג'טע מלכים.

דער אייבערשטער האָט אים באַרואיקט און געזאָגט: "אַל תִּירָא אַבְרָם, אָנֹכִי מָגֵן לָךְ, שְׂכָרְךָ הַרְבֵּה מְאֹד" (האָב קיין מורא ניט, אַברהם! איך בין דײַן באַשיצער, דײַן שכר איז זייער פיל). דער שכר איז ניט אַוועקגענומען געוואָרן, און די מענטשן וואָס ער האָט געהרגעט זײַנען געווען רשעים (ווי דערנער), און אַברהם האָט אָפּגעריניקט די וועלט פון זיי, וואָס איז אַ גרויסער שכר.

דער גורל פון די מלכים און גאולה ר' אלעזר בר אבינא זאָגט, אַז ווען מען זעט אַז מלכיות (מלוכות) רײַסן זיך צווישן זיך, איז דאָס אַ סימן אַז די גאולה קומט, אַזוי ווי עס איז געווען בײַ אַברהם, ווען די קריג צווישן די מלכים האָט געבראַכט אַ ישועה.

אַברהם אַלס מלך נאָכן נצחון האָבן די פירשטן פון דער געגנט אויסגעהאַקט אַ בימה פון צעדערבײַמער, אַרויפגעזעצט אַברהם'ען אויף דעם און אים געלויבט און געזאָגט צו אים: "זײַ דו אונזער מלך, אונזער האַר, אונזער גאָט!". אַברהם האָט אָבער גלײַך געענטפערט: "די וועלט האָט איר מלך, און זי האָט אויך איר באַשעפער!" (נישט איך){{הערה|1=ב) בראשית יד, יז און רש"י דאָרט.
ב"ר מב, ה; מג, ה; נה, ו; במ"ר טו, יד; ק"ר ד, פסוק יג; תנח. בהעלותך ט; מ"א לך לך יד, יז; ל"ט בראשית יד, ג און יז; כג, ו; י"ש לך לך עב.
פאַרגלייכט: ב"ר כג, ו; ל"ט חיי שרה כג, י; י"ש חיי שרה כג, און זעט אומעטום ווער עס זאָגט עס.}}.

אַבְרָם הָעִבְרִי אין דער געשעעניש ווערט אַברהם איין מאָל באַצייכנט אַלס "אַבְרָם הָעִבְרִי" (אַברהם דער עברי). אין מדרש ווערט דאָס אויסגעטײַטשט אַז "די גאַנצע וועלט איז געווען פון איין זײַט, און ער איז געווען פון דער אַנדערער זײַט". דאָס שפּיגלט אָפּ זײַן איינציקקייט אין גלויבן (מאָנאָטעיזם) קעגן די געצנדינעריי.

==ביבליאגראפיע==
*{{היברובוקס|אהרן ראָזמאַרין|אברהם אבינו'ס לעבן און שאפונג: לויט תלמוד, מדרש און זוהר|2124|page=86|מקום הוצאה=ניו יארק|שנת הוצאה=תשכ"ד|מו"ל=אוֹם פּאבלישינג קא.|עמ=79–91}}
*חיים דרושקין, די וועלט פון אברהם: ארכעאלאגיע, געשיכטע, לעגענדע, ניו יארק: שולזינגר, תשכ"ו, זז' 203–216

==רעפערענצן==
{{רעפערענצן}}

[[he:מלחמת ארבעת המלכים את החמישה]]