באַקוקן דעם קאוד פון דרעפט:אפגאנער סידור

{{דרעפט}}
[[טעקע:Afghan Liturgical Quire.png|קליין|דער אפגאנער סידור אויף אויסשטעלונג אין דער מוזעאום פון דער ביבל.]]
דער '''אפגאנער סידור''' (אויך באקאנט ווי דער '''אפגאנישער ליטורגישער קווייער''', Afghan Liturgical Quire) איז א סידור פון דער אפגאנער גניזה אין באַמיאַן, [[אפגאניסטאן]]. עס ווערט פאררעכנט ווי דאס עלטסטע העברעאישע בוך וואס איז אנטדעקט געווארן. דער קליינער כתב-יד, בערך פינף ביי פינף אינטשעס (12 ביי 12 צענטימעטער) גרויס, אנטהאלט העברעאישע ליטורגישע טעקסטן, אריינגערעכנט תפילות פאר שבת, פיוטים פאר סוכות, און א טייל פון דער הגדה של פסח, וואס איז מיסטעריעז געשריבן געווארן קאָפּ־אראפּ. דאס בוך איז געשריבן געווארן אין העברעאיש, אראמיש און אידיש-פּערסיש. דאס כתב-יד איז היינט א טייל פון דער זאמלונג אין דער מוזעאום פון דער ביבל אין וואשינגטאן, די.סי..

==היסטאריע==
דאס בוך איז געפונען געווארן דורך א מאן פון דער האַזאַראַ־מינאריטעט, וואס האט עס געגעבן צו א לאקאלן אפגאנער פירער קאַרים כאַלילי. כאלילי האט דאס דערקענט אלס הייליג און דאס איינגעוויקלט אין א טוך און אריינגעלייגט אין א ספּעציעל געמאכטער הילצערנער קאסטן{{הערה|{{לינק|שרייבער=|קעפל=‘Most exciting find in a millennium’: Oldest Hebrew book goes on display in DC|זייטל=JNS.org|דאטום=סעפטעמבער 30, 2024|אדרעס=https://www.jns.org/most-exciting-find-in-a-millennium-oldest-hebrew-book-goes-on-display-in-dc/}}}}.

דער וועג ווי דאס כתב-יד האָט פארלאזט אפגאניסטאן איז אומבאקאנט. מ'גלייבט אז עס איז מסתמא ארויסגעשמוגלט געווארן נאך דעם ווי די טאליבאן האט איבערגענומען באמיאן אין סוף 1998. עס זענען געווען פארשידענע פארזוכן צו פארקויפן דאס כתב-יד אין די פאראייניגטע שטאטן און אייראפּע צווישן 1998 און 2001, ביז עס איז "אומבאקאנט" פארקויפט געווארן אין לאנדאן אין הערבסט 2001 צו א פּריוואטן זאמלער, וועלכער האט עס געהאלטן מער ווי צען יאר.

אין 2013 איז דאס כתב-יד געקויפט געווארן דורך סטיוו גרין, דער פּרעזידענט פון האבי לאבי און גרינדער פון דער מוזעום פון דער ביבל. שפּעטער איז עס געשאנקן געווארן צו דער מוזעאום, וואס האט זיך געעפנט אין 2017.

מ'האט אריגינעל געמיינט אז דאס כתב-יד קומט פון דער קאַירער גניזה אין מצרים, און אַז ער איז געשאפן געווארן בערך אין די 900ער יארן למס'. אין 2016 האט הערשל העפלער, א קוראַטאָר אין מוזעאום פון דער ביבל, דערקענט א פאטאגראפיע פון דעם בוך אין אפגאניסטאן פון 1997 אין אַן ארטיקל אין "טאבלעט" זשורנאל וועגן אידישע כתבי־יד וואס ווערן ארויסגעשמוגלט פון אפגאניסטאן. די אנטדעקונג האט געפירט צו ראַדיאָמעטרישע דאַטירונג־טעסטן אויף פיר טיילן פון דעם כתב-יד, וועלכע זענען דאטירט געווארן צו בערך 780 למס' אין 2019. די דאטירונג האט באשטעטיגט אז דאס איז דער עלטסטער באקאנטער העברעאישער קאָדעקס (דאס הייסט, א בוך מיט געבונדענע בלעטער){{הערה|{{לינק|שרייבער=Masood Farivar|קעפל=How the oldest known Hebrew book landed in a Washington museum|זייטל=Voice of America (VOA News)|דאטום=יאנואר 25, 2025|אדרעס=https://www.voanews.com/a/how-the-oldest-known-hebrew-book-landed-in-a-washington-museum/7949998.html}}}}.

==באדייט==
דער אַפגאַנישער ליטורגישער קוויר ווערט גערעכנט ווי דער עלטסטער באַקאַנטער העברעיִשער בוך. זיין עלטער פון בערך 1300 יאָר שטופּט צוריק די געשיכטע פון דעם ייִדישן בוך מיט בערך 200 יאָר. פאַר העברעיִשע געלערנטע האָט די אַנטדעקונג געבראַכט די ערשטע באַווייזן פון אַ געבונדענעם העברעיִשן בוך. פריִער האָט מען געפונען עלטערע העברעיִשע כתבים, אָבער נאָר אויף מגילות, אַזאַ ווי די מגילות ים המלח.

דער קוויר אַנטהאַלט טעקסטן וואָס זענען פאַרגעשריבן געוואָרן פאַר דער צייט פון אַמראַם גאַאון, וואָס האָט אין מיטן די 800ער יאָרן פאַר דער ציווילער רעכענונג סטאַנדאַרדיזירט אַ סידור. זיין אינהאַלט און סטרוקטור פאָרשלאָגן אַ גאַנץ נייע דאַטן־באַזע פאַר געלערנטע אין אידישער ליטורגיק און העברעאישער קאָדיקאָלאָגיע. דאָס בוך גיט אויך איינזיכטן אין דעם לעבן פון אידן אין אַפגאַניסטאַן און אויף די אַלטע זייַדענע וועגן. די אַנטדעקונג אונטערשטרייכט ווי וויכטיג די ראיאן איז געווען אין דער געשיכטע פון מיטל־מזרח, אינער־אזיע און צפון־אינדיע, און די אלטע פאַרבינדונג פון אפגאניסטאן מיט קולטורן און רעליגיעזע טראדיציעס.

==היינטיגער אָרט און פארוואלטונג==
דער אפגאנער ליטורגישער קווייער געפינט זיך היינט אין דער זאמלונג פון דער מוזעום פון דער ביבל אין וואשינגטאן, די.סי.. די מוזעאום האָט אויפגעשטעלט אַן אויסשטעלונג מיטן נאָמען "הייליגע ווערטער: אנטפּלעקן דאס פריסטע העברעאישע בוך" ("Sacred Words: Revealing the Earliest Hebrew Book"), וואס האט זיך געעפנט אין סעפּטעמבער 2024 און האט געדויערט ביז 12טן יאנואר 2025. אין מערץ 2025 איז די אויסשטעלונג אַריבערגעפירט געווארן צו דער ביבליאטעק פון דער אידישער טעאלאגישער סעמינאר אין ניו־יארק, וואוּ עס וועט בלייבן ביז 17טן יולי 2025.

די מוזעאום האט אויסגעארבעט א קאסטאדיאנער־אפּמאך מיט פארשטייער פון די אפגאנער אידן און פון דער פריערדיגער דעמאָקראַטיש־ערוויילטער רעגירונג פון אפגאניסטאן, כדי צו פארזיכערן צוטריט פאר יעדן, בפרט פאר דער פארשפּרייטער אפגאנער אידישער קהילה. די מוזעאום פּלאנירט צו צושטעלן הויך־קוואַליטעט רעפּליקעס פאר דער אידישער קהילה און פאר וויכטיקע קולטור־אינסטיטוציעס אין אפגאניסטאן.

==רעפערענצן==
{{רעפערענצן}}
*{{לינק|שרייבער=Masood Farivar|קעפל=How the oldest known Hebrew book landed in a Washington museum|זייטל=Voice of America (VOA News)|דאטום=יאנואר 25, 2025|אדרעס=https://www.voanews.com/a/how-the-oldest-known-hebrew-book-landed-in-a-washington-museum/7949998.html}}
*{{לינק|שרייבער=|קעפל=‘An extraordinary rarity’: Exhibit of oldest Hebrew book opens at JTS library|זייטל=JNS.org|דאטום=מערץ 19, 2025|אדרעס=https://www.jns.org/an-extraordinary-rarity-exhibit-of-oldest-hebrew-book-opens-at-jts-library/}}
*{{לינק|שרייבער=|קעפל=‘Most exciting find in a millennium’: Oldest Hebrew book goes on display in DC|זייטל=JNS.org|דאטום=סעפטעמבער 30, 2024|אדרעס=https://www.jns.org/most-exciting-find-in-a-millennium-oldest-hebrew-book-goes-on-display-in-dc/}}
*https://www.afghanim.co.il/תערוכה-על-סידור-התפילה-האפגני
*{{JDN||סידור התפילה העתיק ביותר בעולם יגיע לישראל|393339}}
*{{ערוץ7|חזקי ברוך|הסידור העתיק בעולם נחשף לציבור|284229|סעפטעמבער 18, 2014}}
*{{nrg|דליה מזורי|עושה עלייה: הסידור הקדום בעולם יוצג בארץ|622/523|סעפטעמבער 15, 2014|11|2}}
*[https://col.org.il/news/85248 סידור התפילה העתיק ביותר בעולם יגיע לישראל], חב"ד און ליין
*[https://www.hidabroot.org/article/77366 סידור בן 1,200 שנה יוצג בישראל למשך חודש בלבד - הידברות]
*{{כיכר השבת|יוסי נכטיגל|בסידור העתיק: פיוטים ומאה ברכות|125825|אקטאבער 4, 2013}}
*{{בחדרי חרדים|יונה שוב|התרגשות: הסידור העתיק בעולם נחשף בירושלים|153515|סעפטעמבער 19, 2014}}
*{{nrg|אלכס דורון|סידור תפילה בן 1,200 שנה נמצא בידי אספן|511/205|אקטאבער 4, 2013|1|2}}
*{{כיכר השבת|יוני גבאי|הסידור העתיק בעולם הוצג לנתניהו|152524|סעפטעמבער 18, 2014}}
*{{כיפה||מומחים בודקים: האם הסידור העתיק ביותר אכן נמצא בירושלים?|חדשות/מומחים-בודקים-האם-הסידור-העתיק-ביותר-א/|סעפטעמבער 21, 2014}}
*{{בחדרי חרדים|יונה שוב, בחדרי חרדים|הכירו: סידור התפילה העתיק בעולם|145340|אקטאבער 6, 2013}}
*[https://www.hidabroot.org/article/1174978 שיאים יהודיים: מה גילו של הסידור הכי עתיק בעולם? - הידברות]
*[https://collections.museumofthebible.org/artifacts/25290-afghanistan-liturgical-quire Afghanistan Liturgical Quire], Museum of the Bible
*[https://www.museumofthebible.org/magazine/exhibitions/alq-afghan-jewish-heritage Sacred Books: A Story of Jewish Heritage from Afghanistan], Museum of the Bible
*[https://www.5tjt.com/see-the-worlds-oldest-siddur/ See The World’s Oldest Siddur - The 5 Towns Jewish Times]
*[https://www.museumofthebible.org/newsroom/museum-debuts-worlds-oldest-jewish-book Museum of the Bible to Debut World’s Oldest Jewish Book] | Museum of the Bible
*[https://www.jtsa.edu/news/the-worlds-oldest-jewish-book-on-display-at-the-jewish-theological-seminary/ The World’s Oldest Jewish Book on Display at The Jewish Theological Seminary    - Jewish Theological Seminary]
*{{לינק|שרייבער=Matti Friedman|קעפל=Is This Mysterious Text the Most Ancient Hebrew Book Ever Discovered?|זייטל=The Free Press|דאטום=סעפטעמבער 12, 2024|אדרעס=https://www.thefp.com/p/mysterious-text}}
*[https://www.museumofthebible.org/newsroom/green-scholars-discover-world-s-oldest-jewish-prayer-book Green Scholars Discover World’s Oldest Jewish Prayer Book] | Museum of the Bible
*{{לינק|שרייבער=|קעפל=World's 'oldest known siddur' unveiled in Jerusalem {{!}} The Times of Israel|זייטל=The Times of Israel|דאטום=סעפטעמבער 18, 2014|אדרעס=https://www.timesofisrael.com/worlds-oldest-known-siddur-unveiled-in-jerusalem/}}

[[en:Afghan Liturgical Quire]]