באַקוקן דעם קאוד פון רוי:וויסנשאפט

'''וויסנשאַפט''' איז די שטודיע און וויסן פון [[נאטור]], דעם [[אוניווערס]] און דעם מענטשליכן קערפער דורך אן אנגענומענעם וועג פון [[לערנען]]. 

אין אלגעמיין האט וויסנשאפט צו טאן מיט פארשן, ווייל דורכן פארשן דערוווסט מען זיך זאכן. דער וואס פארנעמט זיך מיט וויסנשאפט הייסט א '''וויסנשאפטלער''', און דער וואס פארשט הייסט א "פארשער".

עס איז דא צוויי ערליי סיבות פארוואס א מענטש פארשט, איינע קומט פון א נאטירליכע נייגעריקייט וואס א מענטש אינטערעסירט זיך צו פארשטיין און ארויס האבן ווי יעדע זאך איז צוזאמגעשטעלט, און נאך א סיבה, איז כדי צו אנטוויקלען און אויפצוטאן פאר דער וועלט אין אלערליי ענינים וו.צ.ב.ש. באשאפן נייע [[מעדיצין|מעדיצינען]] א.א.וו..

עס איז א כסדר'דיגע טוישענדע [[וועלט]] און אלעס גייט קודם אויף [[טעאריע]]ס געבויט אויף [[פאקט]]ן, ביז עס ווערט אפגעוואנדען פון נייערע פאקטן.

למעשה, איז דאס אמאל געווען א טיטל וואס האט געפאסט בלויז פאר איינער וואס טוט אין וויסנשאפט, ווי די נאמען לויטעט, אבער היינט יעדער וואס גלייבט אין אן אידעע אדער אילוזיע און באשרייבט דאס אין אן עססעי מיט לאטיינישע אויסדרוקן יעדע דא און דארט, ווערט געשאנקן דורך די אקעדעמיקער מיטן צונאמען 'וויסנשאפטלער'.{{מקור}}

== געביטן פון וויסנשאפט ==
מאדערנע וויסנשאפט ווערט געווענליך צעטיילט אין דריי געביטן: [[נאטור-וויסנשאפטן]], [[סאציאל וויסנשאפט|סאציאלע וויסנשאפטו]] און [[גייסט וויסנשאפט|גייסט וויסנשאפטן]].

=== פארשידענע צוגאנגען אין איינשליסן געביטן אין "וויסנשאפט" ===

* טייל באגרעניצן דעם באדייט פונעם באגריף "וויסנשאפט" נאר צו [[נאטור-וויסנשאפטן]]. אנדערע אבער שליסן איין אין וויסנשאפט אויך טעטיקייטן פון דעם געביט פון סאציאל וויסנשאפט וואס זענען באזירט אויף אבזערוואציע און עקספערימענט, אויך ווען די מעסטונגען זענען נישט אזוי שטארק מדויק, אדער אפילו די וואס שליסן איין אבזערוואיציעס אבער נישט קיין עקספערימענטן. אנדערע ווילן איינשליסן אויך גייסט וויסנשאפטן.
* טייל האלטן [[מאטעמאטיק]] פאר א וויסנשאפט, כאטש זי איז נישט באזירט אויף אבזערוואציע און עקספערימענט, ווייל די מערהייט פון וויסנשאפטן פארלאזן זיך אויף בארעכטיגונג פון דעם געביט פון מאטעמאטיק. אנדערע האלטן אבער אז מאטעמאטיק איז א צווייג פון [[לאגיק]].

== קאטעגאריעס פון וויסנשאפט ==
* [[:קאטעגאריע:פאליטיק וויסנשאפט|פאליטיק וויסנשאפט]]
* [[:קאטעגאריע:מאטעמאטיק|מאטעמאטיק]]
* [[:קאטעגאריע:קאמפיוטעריי|קאמפיוטעריי]]
* [[:קאטעגאריע:טעכנאלאגיע|טעכנאלאגיע]]
=== ביאלאגישע וויסנשאפטן ===
'''[[:קאטעגאריע:ביאלאגיע|ביאלאגיע]]'''
* [[ביאלאגיע]]
* [[באטאניק]]
* [[עקאלאגיע]]
* [[פיזיאלאגיע]]

=== פיזישע וויסנשאפטן ===
* [[פיזיק]]
* [[כעמיע]]
* [[אסטראנאמיע]]
* [[ערד וויסנשאפט]]
** [[געאלאגיע]]
** [[מעטעאראלאגיע]]
** [[אקעאנאגראפיע]]

=== סאציאלע וויסנשאפטן ===

* [[פסיכאלאגיע]]
* [[סאציאלאגיע]]

== צווייגן פון וויסנשאפט ==
מאדערנע וויסנשאפט ווערט אפט צעטיילט אין דריי הויפט צווייגן, וואס זענען די [[נאטור-וויסנשאפטן]], [[סאציאל וויסנשאפט|סאציאל-וויסנשאפט]] און [[פארמאל-וויסנשאפט]]. יעדער איינער פון די דאזיגע צווייגן באשטיין פון פארשידענע ספעציאליזירטע וויסנשאפטליכע דיסציפלינען וואס אפמאל האבן זייער אייגענעם [[נאמענקלאטור]].<ref>{{cite web|url=http://seedmagazine.com/content/article/scientific_method_relationships_among_scientific_paradigms/|title=Scientific Method: Relationships Among Scientific Paradigms|last=|first=|date={{ר}}7טן מערץ, 2007|website=|publisher=Seed Magazine|access-date=4טן נאוועמבער, 2016|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161101001155/http://seedmagazine.com/content/article/scientific_method_relationships_among_scientific_paradigms/|archivedate=1טן נאוועמבער, 2016|df=mdy-all}}</ref> די נאטור- און סאציאל-וויסנשאפטן זענען ביידע עמפירישע וויסנשאפטן<ref name="Bunge1998">{{cite book|title=Philosophy of Science: From Problem to Theory|last=Bunge|first=Mario Augusto|year=1998|publisher=Transaction Publishers|isbn=978-0-7658-0413-6|page=24}}</ref> אזוי ווי זייער וויסן איז באזירט אויף עמפירישע אבסערוואציעס און מען קאנטראלירן דורך אנדערע פארשער וואס ארבעטן מיט די זעלבע באדינגען.{{sfn|Popper|2002|p=20}}

עס זענען פאראן אויך אנדערע דיסציפלינען וואס ניצן וויסנשאפט, ווי למשל [[אינזשעניריע]] און [[מעדיצין]].

=== נאטור-וויסנשאפטן ===
{{הויפט ארטיקל|נאטור-וויסנשאפטן}}
[[טעקע:Seawifs_global_biosphere.jpg|קליין|250x250פיקס|[[False-color|פאלשע-קאליר]] קאמפאזיציע פון גלאבאלע אקעאנישער און ערדישער  פאטאאויטאטראף  שפע דורך דעם [[SeaWiFS]] פראיעקט, [[NASA]]/[[Goddard Space Flight Center]], און [[ORBIMAGE]].]]
[[נאטור-וויסנשאפטן]] באהאנדלען די באשרייבונג, פאראויסזאָג און פארשטאנד פון נאטירליכע פענאמענען באזירט אויף עמפירישע באווייזן פון אבזערוואציע און עקספערימענטאציע. מען קען דאס צעטיילן אין צוויי הויפט צווייגן: ביא-וויסנשאפטן און פיזישע וויסנשאפט. פיזישע וויסנשאפט ווערט צעטיילט ווייטער אין צווייגן, וואס שליסן איין [[פיזיק]], [[כעמיע]], [[אסטראנאמיע]] און [[ערד וויסנשאפט|ערד-וויסנשאפט]]. די צוויי הויפט צווייגן קען מען צעטיילן ווייטער אין מער ספעזיאליזירטע דיסציפלינען. מאדערנע נאטור-וויסנשאפטן זענען דער נאכפאלגער פון דער [[נאטור-פילאזאפיע]] וואס האט אנגעהויבן אין [[אוראלט גריכנלאנד]]. [[גאלילעא גאלילעי|גאלילעא]], [[רענע דעקארט|דעקארט]], [[פראנציס באקאן|באקאן]] און [[אייזיק ניוטאן|ניוטאן]] האבן דעבאטירט די מעלות פון ניצן צוגאנגען וואס זענען מער [[מאטעמאטישע פיזיק|מאטעמאטיש]] און מער עקספערימענטאליש אויף א מעטאדישן אופן. דאך, פילאזאפישע פערספעקטיוון און [[השערה|השערות]], אפטמאל פאַרזען, בלייבן נייטיד אין נאטור-וויסנשאפטן.<ref>Hugh G. Gauch Jr, ''Scientific Method in Practice'' (Cambridge: Cambridge University Press, 2003), [https://books.google.com/books?id=iVkugqNG9dAC&pg=PA71#v=twopage pp. 71–73] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150906160524/https://books.google.com/books?id=iVkugqNG9dAC&pg=PA71|date=2015-09-06}}</ref> סיסטעמאטישע דאטן זאמלונג האט נאכגעפאלגט [[נאטור-געשיכטע]], וואס איז ארויסגעקומען אינעם 16טן יארהונדערט, באשילדערן און קלאסיפיצירן פלאנצן, בעלי חיים, מינעראלן אא"וו.{{sfn|Oglivie|2008|pp=1–2}} היינט טוט דער טערמין "נאטור-געשיכטע" פארלייגן אבזערוואצייע-באשרייבונגען פארן ברייטערן עולם.<ref name="Wordnet definition">{{cite web|title=Natural History|url=http://wordnetweb.princeton.edu/perl/webwn?s=natural+history|publisher=Princeton University WordNet|accessdate=21סטן אקטאבער, 2012|deadurl=no|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120303173506/http://wordnetweb.princeton.edu/perl/webwn?s=natural+history|archivedate=3טן מערץ, 2012|df=}}</ref>

=== סאציאלע וויסנשאפטן ===
{{הויפט ארטיקל|סאציאל וויסנשאפט}}
[[סאציאל וויסנשאפט]] באהאנדלט די [[געזעלשאפט (סאציאלאגיע)|געזעלשפאט]] און די [[סאציאלע באציאונג|באציאונגען]] צווישן יחידים אינערהאלב א געזעלשאפט. זי האט פיל צווייגן וואס שליסן איין (אבער זענען נישט באגרעניצט צו) [[אנטראפאלאגיע]], [[ארכעאלאגיע]], [[קאמוניקאציע-וויסנשאפט]], [[עקאנאמיק]], [[היסטאריע]], [[מענטשליכע געאגראפיע]], [[יוריספרודענץ]], [[לינגוויסטיק]], [[פאליטיק-וויסנשאפט]], [[פובליק-געזונט]] און [[סאציאלאגיע]].
[[טעקע:Supply-demand-right-shift-demand.svg|טעקסט=|קליין|אין [[עקאנאמיק]], באשרייבט דער פארזארג און נאכפרעג מאדעל וויאזוי פרייזן ענדערן זיך אלס תוצאה פון א באלאנס צווישן פראדוקט  פאראנענקייט און נאכפרעג.]]<!--
.  Social scientists may adopt various [[philosophical theories]] to study individuals and society. For example, [[Positivism|positivist]] social scientists use methods resembling those of the [[Natural science|natural sciences]] as tools for understanding society, and so define science in its stricter [[Modern science|modern sense]]. [[Antipositivism|Interpretivist]] social scientists, by contrast, may use social critique or symbolic interpretation rather than constructing empirically [[falsifiable]] theories, and thus treat science in its broader sense. In modern academic practice, researchers are often [[Eclecticism|eclectic]], using multiple [[Methodology|methodologies]] (for instance, by combining both [[Quantitative research|quantitative]] and [[qualitative research]]). The term "[[social research]]" has also acquired a degree of autonomy as practitioners from various disciplines share in its aims and methods.
-->
== וויסנשאפט קעגן רעליגיע ==

רוב וויסנשאפט וועלט האלט פון די [[טעאריע]] פון [[עוועלאציע]]. אבער זענען נאך אלס פונקט אזוי גלויביג אין [[רעליגיע]]. אמאל אבער איז דער אלגעמיינער וויסנשאפטליכער געווען מער גלויביג ווי די מאסן, ווייל פאר די טעאריע פון עוועלאשען האט מען אלע וואונדער און חסד פון באשעפעניש אנגעהאנגען אין א גוטער קלוגער [[באשעפער]], היינט צוטאגס גלייבן זיי דאס אלס אן [[עקסידענט]] דורך עוועלאציע. אזוי ארום האט זיך געשאפן א קאנטער קולטאר פון גאר פרומע עקסטרמע רעליגיעזע וואס גלייבן נאר אין [[נפלאות הבורא]], [[שער הבחינה]] אדער ווי מען רופט דאס אן אין ענגליש [[אינטעליזשענט דעזיין]] שטרעמונג קעגן די אלגעמיינע וויסנשאפטליכע באוועגונג.

די וויסנשאפט באוועגונג איז געשטיצט דורך אלע [[געלט]]ער פון אלע מאדערענע [[רעגירונג]] סיסטעמען פון די מידיע, ביז די [[חינוך]] [[אינסטעטוציע]]ס פון [[קינדערגארטן]] ביז די גרעסטע פארש צענטערס און [[אוניווערסיטעט]]ן וואס פאפמפען אריין אין דעם טריליאנען דולער א יאר אויפצוהאלטן דעם [[טעאריע]]. לעומת זה זענען די רעליגיעזע חינוך אינסטעטוציעס מאכטלאז קעגן דעם מעכטיגן אפאראט און סשאפט זיך א מציאות אז רוב וועלט נעמט אן די עוועלאשען טעאריע קעגן די [[אמונה]] פון א מנהיג ובורא. 

די [[פרומע]] באשולדיגען די וויסנשאפטלער אין זיין פאנאטישע פונדאמענטאליסטן, ווייל מ'זעהט אזויפיל שוועריגקייטן, אויסגערעכענטע טיפע פלענער און וואונדער אין די [[נאטור]] אז עס אומעגליך צו זאגן אז דאס בלויז אן [[עקסידענט]] פון עוועלוציע. זיי זאגן אז וועגן דעם איז וויסנשאפט אזא שטארקע גלויבן, ווייל די אלע וויסנשאפטלער ווילן זינדיגן ממילא זוכן זיי א מוח־וואש אז עס איז נישטא קיין באשעפער און ציל פון די וועלט כדי מען זאל קענען זינדיגן. און דערפאר איז זיי שווער צוצוקומען אז איינער האט געמאכט דעם ערשטן חומר, ווייל ס'איז זיי גרינגער צו זאגן אז ס'איז אלעמאל געווען, ווי איידער צו זאגן אז ס'האט עס איינער באשאפן, ווייל ס'איז זיי אויסטערליש מחייב. און א מענטש אפילו ער איז קלוג איז ער דאך נאריש און ער האט מורא צו קומען מיטן אמת פנים אל פנים.

און שכלדיג איז דאס אויך גאר שווער צו פארשטיין, וויאזוי קען אזא שיינע מסודר'דיגע וועלט באשאפן ווערן פון ספאנטאנע מישונגען און אומאויסגערעכנטע געשעענישן? אויף דעם איז נישטא קיין צופרידנשטעלנדע תירוץ ווי [[דזשאן פאלקינגהארן]] – א פיזיקער אין [[אוניווערסיטעט פון קעמברידזש|קעמבריזש אוניווערסיטעט]] שרייבט: "נאכן שטודירן די בריאה זע איך אז דאס איז נישט געשען, דאס האט מען געטון". און [[טשארלס דארווין|דארווין]] (דער מערסט באקאנטער אטעאיסט) אליינס שרייבט: "הגם ס'איז מיר שווער צו גלייבן אין א גאט, איז מיר אפטמאל שווערער צו גלייבן אז קיינער שטייט נישט אונטער דער בריאה". אויך [[פראנסיס קריק]] – [[נאבעל פריז|נאבעל פרייז]] געווינער פארן אנטדעקן די געבוי פון DNA זאגט אז נאכן שטודירן ביאלאגיע איז אוממעגליך צו גלויבן אז דאס איז א רעזולטאט פון ספאנטאנע טוישונגען, וויאזוי האט יענער געזאגט? דארווין האט בכלל נישט געשריבן דאס בוך איבער עוואלוציע, אפאר זעברעס האבן זיך צוגעזעצט צו א טייפרייטער און געהאקט, און נאך אזויפיל יארן פון רענדאם האקערייען איז ארויסגעקומען די בוך... 

ווי אויך איז שווער אויף זיי, אז וואס האט געברענגט די אזויגערופענע נאטורליכע עוואלוציע? די ביג בענג, ווער האט געשאפן די אויפרייס? וואס האט אויפגעריסן? ווער האט באשאפן די ערשטע אטאם? אהההה! דער באשעפער, נו, וואס פעלט דעמאלס אויס די גאנצע עוואלוציע תורה?... 

אבער די וויסנשאפליכער באשולדיגן צוריק די רעליגיעזע פרומע אין קאמפ מיט וויסנשאפ אז דאס איז פאנאטיש און פאנדאמעטאליסטיש צו גלייבן אז עפעס א העכערע כוח האט געמאכט די וועלט טרוקן אן קיין טוישונגען בשעת ווען זיי זעהן נישט קיין אנדער טעאריע וואס מ'קען פארשטיין, און דאס אז עס איז וואונדערליך און שווער מיט אומפארענטפערטע פראגעס מאכט נאך נישט אויס טעאריע. און די קעגנער פון וויסנשאפט זענען א סכנה פאר די וועלט ווייל זיי ווילן ארויפצווינגען א אומבאזירטע הוילע נישט-וויסנשאפטליכע תירוץ אויף אלע פראגעס.

==רעפערענצן==
{{רעפליסטע}}

[[קאַטעגאָריע:וויסנשאפט|*]]
[[קאַטעגאָריע:אומבאקוקט]]
[[קאַטעגאָריע:אויף יידיש]] 
{{קרד/ויקי/יידיש}}