באַקוקן דעם קאוד פון רוי:ריכטונג פון דאווענען

{{סוגיא
| שולחן ערוך = סי' צד
}}
דער ריכטונג פונעם דאווענען איז דער יסודות'דיגער הלכה אין אידישקייט, וואס פאדערט פון יעדן מענטש צו זיין אויסגעדרייט מיטן פנים און הארץ צו ירושלים עיר הקודש און צום מקום המקדש בשעת'ן דאווענען.

==מקור און יסוד==
דער חיוב איז ארויסגעלערנט געווארן דורך חז"ל פון די תפילות פון שלמה המלך ביי חנוכת הבית והמזבח פונעם בית המקדש הראשון. שלמה המלך האט געבעטן אז אפילו ווען א איד געפינט זיך אין א ווייטן גלות "אפילו אויפן אנדערן עק וועלט", זאל די תפילה אנגענומען ווערן פון דעם פלאץ אויב זיי "וועלן מתפלל זיין צו דיר דורך זייער לאנד" און "צו דעם הויז וואָס איך האָב געבויט צו דיין נאָמען" (מלכים א' ח', לח-נב).

די גמרא אין מסכת ברכות (ל.) שטעלט אוועק דעם גאנצן סדר פון ריכטונג (כיוון):
* ווען מען שטייט חוץ לארץ זאל מען מכוון זיין דאס הארץ כנגד ארץ ישראל ("והתפללו אליך דרך ארצם").
* ווען מען שטייט אין ארץ ישראל זאל מען מכוון זיין כנגד ירושלים ("והתפללו אל ה' דרך העיר אשר בחרת").
* ווען מען שטייט אין ירושלים זאל מען מכוון זיין כנגד בית המקדש ("והתפללו אל הבית הזה").
* ווען מען שטייט אין בית המקדש זאל מען מכוון זיין כנגד בית קדשי הקדשים.

דער תוצאה פון דעם איז, אז אלע אידן זענען מכוון זייער הארץ צו איין צענטער-פונקט. עס ווערט אויך געפסק'נט דורך דער רמב"ם (הל' תפלה פ"ה, הלכה ג) און אין שולחן ערוך (או"ח סי' צד) אז מען דארף זיך אויסדרייען צום ריכטונג פון ירושלים. דער סוף פון דער בריתא זאָגט: "נמצאו כל ישראל מכוונין את לבם למקום אחד". די גמרא (ב"ב כה:) זאגט אז ירושלים ווערט אנגערופן "תלפיות", ד.ה., "תל שכל פיות פונים בו" (אַ בערגל צו וועלכן אַלע מיילער דרייען זיך).

מען דאַרף מכוון זיין דאָס האַרץ נישט בלויז צו דער ריכטונג, נאָר זאָל מען טראַכטן אין האַרץ און אין געדאַנק אַז מען שטייט ווי אין בית המקדש{{הערה|1=משנה ברורה סי' צ"ד סק"ב}}. אַפילו ווען מען שטייט היינט ביים כותל המערבי, דארף מען זיך צודרייען אביסל צו לינקס, כדי צו שטיין געצילט צום פּלאַץ פון קדשי הקדשים{{הערה|1=https://ohr.edu/ask_db/ask_main.php/92/Q2/}}.

==דער טעות פונעם "מזרח"==
געוויסע מענטשן מיינען בטעות אז מען דארף דאווענען אויסגעדרייט צו 'מזרח'. דער טעות שטאמט דערפון, וואס אין די פארגאנגענע טויזנט יאר האבן רוב כלל ישראל געוואוינט צו מערב-זייט פון ירושלים, און דעריבער איז מזרח געווען די ריכטיגע ריכטונג.

די הלכה האט אבער גארנישט צו טון מיט 'מזרח' נאר מיט 'ירושלים'. 
די גמרא אין ברכות (ל.) זאָגט: "נמצא עומד במזרח מחזיר פניו למערב, במערב מחזיר פניו למזרח, בדרום מחזיר פניו לצפון, בצפון מחזיר פניו לדרום".

ווען אידן האבן געוואוינט אין בבל, וואס געפינט זיך צו מזרח פון ארץ ישראל (דערפאר האבן די בני בבל גערופן ארץ ישראל 'מערבא'), פלעגט מען זיך דארפן אויסדרייען צו מערב-זייט.
אויך היינט אין ארץ ישראל דרייט זיך יעדער אויס צו דער זייט פון ירושלים: די פון צפון-ישראל דרייען זיך צו דרום, און די פון דרום דרייען זיך צו צפון.

נישט בלויז איז נישט דא קיין ענין צו דאווענען דווקא צו מזרח (ווען עס איז נישט געריכטעט צו ירושלים), נאר די הלכה איז גאר אז מען טאר נישט דאווענען אויסגעדרייט צו מזרח, ווייל עס קען אויסקוקן ווי מען דאווענט ח"ו צו דער זון ("דרך המינים"). דער מחבר (או"ח סי' צד, סעיף ב) זאגט: "ואנו שמחזירין פנינו למזרח, מפני שאנו יושבים במערבה של ארץ ישראל ונמצא פנינו לא"י, אין עושין מקום הארון וצד התפלה נגד זריחת השמש ממש, כי זהו דרך המינים".

דער מונח "מזרח וואנט" איז דער מזרחדיגער וואנט פון בית הכנסת, וועלכער ווערט פאררעכנט פאר מכובד, צוליב דעם וואס אין אייראפע און אמעריקע דאווענט מען צו דער ריכטונג פון ירושלים.

==די ריכטונג אין אייראפע און ניו יארק==
רוב כלל ישראל אין די לעצטע טויזנט יאר האבן געוואוינט אין אייראפע, און דעריבער פלעגט געווענליך די 'מזרח' וואנט פונעם שול זיין צו מזרח.

===פארשידענע פוסקים:===
דער לבוש איז דער ערשטער פון די אחרונים וואס איז מעיר, אז מען דארף דאווענען צו מזרח-דרום. ער שרייבט דאס צוליב דעם וואס צפון-אייראפעאישע מקומות, ווי זיי האבן זיך געפונען, זענען צו צפון-מערב פון ארץ ישראל. דאס האט דריי מעלות: עס איז פונקטליך צו ירושלים; עס איז נישט קעגן זריחת השמש (נישט דרך המינים); און עס איז מקיים "הרוצה שיחכים ידרים" (ווייל מען דאווענט צו דרום). דאך זענען דא מקומות אין דרום-אייראפע, ווי שפאניע, וואו דער ריכטונג איז יא געווען צו צפון-מזרח.

דער בעל תוספות יום טוב (אין דברי חמודות) וואונדערט זיך פארוואס מען איז נישט מקפיד אז דער ביהמ"ד זאל זיין געבויט פונקטליך מכוון כנגד ירושלים. ער אליין איז זיך נוהג צו דרייען אביסל צו מזרחית-דרומית.

די קראקא [[רמ"א שול]]: דער בית הכנסת פון רמ"א (געבויט בשנת שי"א) איז א היסטארישער מקום וואס קען דינען אלס הכרעה אין הלכה.
במציאות איז דער מזרח וואנט פונעם רמ"א שול נישט געבויגן צו דרום, נאר צו מזרח אדער אביסל צו צפון. דאס איז נישט אזויווי דער פסק פונעם לבוש.

דער רמ"א שרייבט אז מען זאל מכוון זיין "נגד אמצע היום" (קעגן מיטן טאג). דער מאורי אור טייטשט, אז דאס מיינט דער מקום הזריחה אין די תקופת ניסן ותשרי, וואס איז ממש מזרח, אבער מען זאל דאווענען אז ווען מען זאגט שמו"ע זאל די זון שוין זיין אינמיטן מזרח, נישט ביי דער זריחה.

==דער חשבון פון דער ערד-קוגל (ספערישע געאָמעטריע)==
די שאלה פון וואו מען דארף זיך אויסדרייען איז קאמפליצירט צוליב דעם וואס דער וועלטל איז א רינדיגער באל.

דער פראבלעם מיט מאפעס:
* א פלאכע וועלט-מאפע (בפרט די "מערקאטאר פראדזשעקשען") גיט א פאלשן איינדרוק.
* אין דער ווירקליכקייט איז דער וועג פון איין פונקט צום צווייטן די "גרעיט סירקל ליניע" (Great Circle Line) – דער שנעלסטער און קורצסטער שטריך אויפן רינדיגן באל.
* דער "ראמב ליין" (Rhumb Line), וואס איז א גראדער שטריך אויף א פלאכער מאפע, איז אויפן באל א געדרייטע און לענגערע שטריך, און עס איז גוט נאר פאר נאנטע פלעצער.

דער ביישפּיל פון ניו יארק:
אויפן ערשטן בליק מיינט מען (פון א פלאכער מאפע) אז פון ניו יארק (ארום 41 מעלות צפון) קיין ירושלים (ארום 32 מעלות צפון) איז דער ריכטונג מזרח-דרום.
למעשה, זאגן די פוסקים אז דער ריכטונג פון דאווענען אין ניו יארק איז צפון-מזרח.
דער גראדער, שנעלסטער שטריך (גרעיט סירקל ליניע) פון ניו יארק קיין ארץ ישראל לויפט דורך צפון, ביים ברעג פון קאנאדע, און שניידט דורך מערב און צפון-אייראפע. דאס איז דער רוט וואס עראפלאנען נעמען.

דער מעטאד פונעם שולחן ערוך הרב: דער הייליגער בעל התניא אין שולחן ערוך הרב (או"ח סי' צד, סעי' ב) שטעלט אוועק א קלארע מעטאד וויאזוי אויסצורעכענען דעם ריכטונג.
ער שרייבט אז דער חשבון איז "קל להיודעים דרכי החשבון במשולש כדורי" (גרינג פאר די וואס קענען די וועגן פון חשבון אין ספערישע טריגאנאמעטריע).
אין קורצן, פון יעדע פלאץ מערב פון ירושלים זאל מען ציען א שטריך צו דער "נקודת אמצע המזרח" (וואו די זון שיינט אויף אין ניסן און תשרי). אויב דער שטריך גייט צפון פון ירושלים, דארף מען זיך נייגן צו דרום; אויב עס גייט דרום פון ירושלים, דארף מען זיך נייגן צו צפון.

עס איז פאַראַן אַ דעבאַטע צווישן די אחרונים בנוגע דעם דיוק. געוויסע פּוסקים האַלטן אַז הגם דיוק איז אַ גרויסער הידור, איז עס נישט אַ חיוב, און עס איז גענוג צו צילן אויף דער אַלגעמיינער ריכטונג (רוח הנכון). מען מוז זיך ניט אויסדרייען צום פּינקטליכן כיוון אויב עס איז קעגן דעם מנהג הציבור, צוליב דער חשש פון "לא תתגודדו" אָדער צו פאַרמיידן אויסצודרייען דעם רוקן צום ארון הקודש.

==ביבליאגראפיע==
*https://www.gilyoines.com/view?pdf=NAKDISHACH_85507.pdf