באַקוקן דעם קאוד פון דרעפט:הרב חיים העליר

'''רבי חיים העליר''' (10{{הערה|1={{לינק|אדרעס=https://asif.co.il/wpfb-file/קווים-לדמותו-של-הגאון-ר-חיים-הלר/|קעפל=קווים לדמותו של הגאון ר' חיים הלר|זייטל=ספריית אסיף|שפראך=he}}. "11 יולי" איז אומריכטיג אָנגעגעבן אין <div class="mw-content-ltr">'Heller, Chaim (1879-1960),' in: Moshe D. Sherman, "Orthodox Judaism in America: A Biographical Dictionary and Sourcebook", Westport, Conn.: Greenwood Press, 1996, p. 89.</div>}} יולי 1879, [[ביאליסטאק]] – 10 אפריל 1960, [[ניו יארק]]) איז געווען אַ פּראָמינענטער תלמיד חכם און פאָרשער פון תנ"ך איבערזעצונגען וואָס האט קאמבינירט טראדיציאנעלן רבנישער ערודיציע מיט עקספּערטיז אין מאָדערנער טעקסטואַלער פאָרשונג<ref name=":1"/>. ער האט פארמאגט א דאָקטאָראַט און איז געווען באַרימט פאַר זיין געוועלטיגונג אין אַלטע שפּראַכן<ref name=":2"/>.

== ביאָגראַפיע ==
ער איז געבוירן אין 1879 אין [[ביאליסטאק|ביאַליסטאָק]] צו ישראל פּינסקער, אלס דער קלענערער ברודער פון נחמן העלער, וואָס איז שפעטער אויך געוואָרן אַן אמעריקאנער רב. ישראל איז זעלבסט געווען אַ באַוואוסטער תלמיד חכם{{הערה|1={{Cite web|title=Bialystok, Poland (Volume 1, Pages 191-198)|url=https://www.jewishgen.org/yizkor/bialystok/bia1_191.html}}|כיוון=שמאל}} און לויט זיין מצבה האָט ער געענדיגט [[גמרא|ש"ס]] 70 מאָל.<ref name=":4">{{לינק|אדרעס=https://asif.co.il/wpfb-file/קווים-לדמותו-של-הגאון-ר-חיים-הלר/|קעפל=קווים לדמותו של הגאון ר' חיים הלר|זייטל=ספריית אסיף|שפראך=he}}</ref> ער איז געווען דער אייניקל פון חיים ברודא, מחבר פון 'זרע חיים' (געדרוקט דורך העלער){{הערה|{{היברובוקס|רבי חיים ברודא|זרע חיים|549|מקום הוצאה=פיעטרקוב|שנת הוצאה=תרס"ז}}}}. נאָך דעם טויט פון חיים'ס מוטער, איז ער אויפגעצויגן געווארן אין [[ווארשע|וואַרשע]] דורך זיין פעטער יעקב יוסף ברודא, וואו ער איז געווען באַרימט פאַר זיין תלמוד'ישן חכמות פון אַ אינגן עלטער, וואָס האָט אים געגעבן דעם טיטל "עילוי פון וואַרשע". פון די עלטער פון צען יאָר ער זיך אַליין געלערנט, און ער איז קיינמאָל געגאנגען אין ישיבה.<ref name=":3"/> אַרום 1899 האָט ער חתונה געהאַט מיט דער טאָכטער פון ה. דיסקין, אַ רייכער איד פון [[לאדזש|לאָדז]]. אין דעם הויז פון זיין רייכן פעטער אין וואַרשע, האט ער זיך געטראפן און גע'טענה'ט מיט די גרעסטע תלמודי חכמים פון דער צייט, אַריינגערעכנט רבי יוסף דוב סאָלאָווייטשיק, רבי חיים סאָלאָווייטשיק, הרב יוסף ב. סאָלאָווייטשיק (וואָס איז געווארן זיין תלמיד), רבי [[ישראל מאיר הכהן]], יוגען מיטוואָך, יחיאל יעקב וויינבערג,{{הערה|1={{Cite book |last=Rakeffet-Rothkoff |first=Aaron |url=https://books.google.com/books?id=3y9QBzS-MhMC |title=The Rav: The World of Rabbi Joseph B. Soloveitchik |date=1999 |publisher=KTAV Publishing House, Inc. |isbn=978-0-88125-614-7 |language=en}}|שם=:1|כיוון=שמאל}} [[רבי יצחק אלחנן ספעקטאר|רבי יצחק אלחנן ספּעקטאָר]], [[רבי נפתלי צבי יהודה בערלין]], און זיין זון רבי חיים בערלין{{הערה|רבי חיים בערלין רעפערירט אין אַ תשובה צו "דער דערמאַנונג פון אונזער יוגנט פריינדשאַפט, ווען יחדיו נמתיק סוד אין פילע ענינים אין טיפעניש פון הלכה אין הויז פון [העלער'ס] פעטער". {{אוצר החכמה|חיים ברלין|שו"ת נשמת חיים - חושן משפט|176453|סי' עב|page=128}}}}. אויסער וואַרשע, האָט ער געאַרבעט אין הלכה'דיגע ענינים מיט [[רבי חיים חזקיהו מדיני]], ברוך לאַווסקי, [[רבי מאיר דן פלאצקי|רבי מאיר דן פּלאָצקי]], אליהו דוד ראבינאוויץ-תאומים, [[רבי אליעזר גארדאן|רבי אליעזר גארדאָן]], אליהו קלאַצקין, רבי יוסף ענגל, און אַנדערע. ער איז געווען אַ נאָנטער פריינט פון [[רבי חיים עוזר גראדזענסקי|רבי חיים עוזר גראָדזינסקי]], [[רבי אליהו חיים מייזל]], און אליהו פיינשטיין<ref>כך כתב עליו ר' יוסף דב סולובייצ'יק מבוסטון בהספדו עליו, דברי הגות והערכה, ירושלים: ספרית אלינר, 1982, עמ' 148.</ref>.

אין 1906 האָט העלער געלערנט אַ קורץ וויילע אין דער אוניווערסיטעט אין סעינט־פּעטערבורג, איידער ער האָט זיך אַריבערגעצויגן קיין בערלין דעם נאכפאלגנדן יאָר. העלער האָט באקומען אַ דאָקטאָראַט פון דער אוניווערסיטעט פון ווירצבורג אין 1910. נאָך דעם טויט פון רבי מלכיאל צבי טענענענבוים, האָט די קהילה פון לאָמזשע אויסדערוויילט העלער אים צו איבערנעמען. אין דער צייט האָט העלער שוין אָנגעהויבן אַרויסגעבן באַגריסנדע פאָרשונגען וועגן די סעפּטואַגינטא און וועגן דעם רמב"ם. כאטש וואס ער איז געווען א שטודירטער דאקטאר, דאך, מיט די השתדלות פון רבי אליהו חיים מייזל וואס האט דארט געדינט אלס רב אין די פארגאנגענהייט, און מיט'ן הסכמה פון [[רבי אברהם מרדכי אלטער|גערער רבי'ן]] איז ער אויפגענומען געווארן אלס רב אין דעם עיר ואם בישראל{{הערה|{{עיתונות יהודית היסטורית 2|1=המצפה|2=MZP|4=הסכמת החסידים לרב־דקטור|5=19120329|6=9}}}}. הרב מייזל האט זיך אויסגעדריקט אויף אים "סוקר את כל הש"ס בסקירה אחת"{{הערה|ספר זיכרון לקהילת לומז'ה, בעריכת [[יום טוב לוינסקי]], 1952, עמ' 115}}. טראָץ דעם, האָט ער באַלד פאַרלאָזט דאס רבנות. סאָלאָווייטשיק האָט דערציילט אַז העלער האָט אים געזאָגט אַז ער איז באַזאָרגט אַז זיין שטעלע אלס קהילה רב וועט אים צווינגען צו האַנדלען מיט נשמה-ברעכנדע באַזאָרגן<ref>בסוד היחיד והיחד, פליטת סופריהם</ref>.

אין נאוועמבער 1920 איז העלער געקומען קיין ניו יארק ווייטער ארבעטן אויף זיין אויסגאבע פון דער [[פשיטתא]]{{הערה|{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=M1xAAQAAMAAJ |title=The American Hebrew & Jewish Messenger |date=1920 |publisher=American Hebrew Publishing Company |language=en}}}}. העלער איז דערנאָך געפאָרן קיין בערלין, וואוּ ער האָט אין 1922 געגרינדעט די אַקאַדעמיע פון העכערע אידישן לערנען און געפירט סעמינאַרן, וואָס האָבן אַקאַדעמיש געפאָרשט די אידישע ליטעראַטור. די שולע האט זיך נישט אויסגעארבעט, נישט געפונענדיג גענוג סטודענטן וואָס קומען נאך אירע סטאַנדאַרטן<ref name=":1" />. סאָלאָווייטשיק האָט זיך באַטייליגט אין די שיעורים, ווי אויך אברהם אהרן פרייס און [[רבי מנחם מענדל שניאורסאהן|מנחם מענדל שניאורסאָן]], העלער'ס פריינט{{הערה|1={{Cite web |date=2022-04-28 |title=An Important Historical Discovery From 1868-9: “I Knew Him Personally…” |url=https://crownheights.info/chabad-news/772063/an-important-historical-discovery-from-1868-9-i-knew-him-personally/ |access-date=2023-06-04 |website=CrownHeights.info - Chabad News, Crown Heights News, Lubavitch News |language=en}}|כיוון=שמאל}}{{הערה|{{Cite book |last=Deutsch |first=Shaul Shimon |url=https://books.google.com/books?id=X_gRAQAAIAAJ |title=Larger Than Life: The Life and Times of the Lubavitcher Rebbe Rabbi Menachem Mendel Schneerson |date=1995 |publisher=Chasidic Historical Productions |isbn=978-0-9647243-1-0 |language=en}}|כיוון=שמאל}}. אין 1937, ווען די נאַציס האָבן זיך געהויבן צו דער מאַכט, איז העלער אַוועק קיין ניו־יאָרק, וואו ער האָט פאָרגעזעצט זיין אַקאַדעמישע אַרבעט בעת ער האָט געלערנט אינעם רבי יצחק אלחנן טעאָלאָגישן סעמינאַר. העלער איז געווען באַרימט פאַר זיין פעאיגקייט צו ברענגען אור־אַלטע דערציילונגען צו לעבן. סאָלאָווייטשיק האָט געהאַט אַזאַ רעספּעקט פאַר העלער, אַז ער פלעגט איבערברעכן עפנטליכע רעפעראַטן, ווען ער האָט געזען אַז העלער איז אָנגעקומען, אים צו העלפן מיט זיין מאַנטל און אים באַגלייטן צו זיין זיצפּלאַץ.<ref name=":1" /> צום סוף פון זיין לעבן איז העלער'ס שטימע אַזוי שוואך געוואָרן, אַז ער האָט נישט געקענט פאָרלערנען פאַר גרופּעס אַפילו מיט דער הילף פון אַ מיקראָפאָן. אַנשטאָט, פלעגט סאָלאָווייטשיק זיצן נעבן אים און איבער'חזר'ן זיינע רעפעראַטן ווערטליך פאַרן עולם{{הערה|1={{Cite book |last=Eleff |first=Zev |url=https://books.google.com/books?id=sa06PAem-SgC |title=Mentor of Generations: Reflections on Rabbi Joseph B. Soloveitchik |date=2008 |publisher=KTAV Publishing House, Inc. |isbn=978-1-60280-011-3 |language=en}}|כיוון=שמאל}}.

ער איז געווען אַן עהרן־פּרעזידענט פון דער אָרטאָדאָקסער פאַרבאַנד און דער קאָ־פאַרזיצער פון דער רבנישער קאָונסיל פון אַמעריקע'ס הלכה־קאָמיסיע.<ref name=":1"/> ער איז געוואָרן באַלוינט מיט דעם [[הרב אברהם יצחק הכהן קוק|הרב קוק]] פּרייז פאַר רבני'שע ליטעראַטור אין 1947.

העלער איז געשטארבן אין 1960, איבערגעלאזט א ווייב, פריידע הללער (באלד דיסקין), און דריי טאכטער, אריינגערעכנט מרים העלער און רבקה זינגער.

ער איז באַגראבן אין די מוינט יהודה קברות אין רידזשוואוד, קווינס. ביי זיין לוי' האבן זיך באטייליגט הונדערטער רבנים, געפירט דורך Joseph B. Soloveitchik.{{הערה|[http://www.jta.org/1960/04/13/archive/rabbi-chaim-heller-noted-talmudic-scholar-dies-in-new-york Rabbi Chaim Heller, Noted Talmudic Scholar, Dies in New York], ''[[Jewish Telegraphic Agency|JTA]]'', April 13, 1960|שם=:0|כיוון=שמאל}}

שאסייען אין רחובות און [[גבעת מרדכי]] זענען גערופן נאָך אים.

== אַקאַדעמישער אַרבעט ==
העלער האָט זיך אפּגעגעבן מיט פילע פאַרשידענע געביטן פון תנ"ך, תלמוד און הלכה. אין זיין פאָרשונג האָט ער געזוכט צו אויסקלאָרן טעקסטן מיט ריכטיגע מאַנוסקריפּטן־ליינונגען. אין אַלגעמיין איז זיין צוגאַנג געווען קאָנסערוואַטיוו, אָבער ער האָט נישט אוועקגעשטאנען פון מאָדערן פאָרשונגען פון אידישע און נישט־אידישע ווערק. ער האָט געזען זיינע אויספאָרשונגען פון די אַלטע ביבלישע ווערסיעס ווי אַ הייליגער מיסיע צו אויפווייזן דאס אינטעגריטעט פון דעם מסורה'דיגן טעקסט.{{הערה|1={{צייגט בוך|last=Shapiro|first=Marc B.|url=https://books.google.com/books?id=7m9vEAAAQBAJ|title=Between the Yeshiva World and Modern Orthodoxy|date=17 March 2022|publisher=Liverpool University Press|isbn=978-1-80085-846-6|language=en}}|שם=:2|כיוון=שמאל}} ער האָט געשריבן פופצן ספרים, מערסטנס אויף העברעאיש{{הערה|שם=:0}}.

זיינע ווערק נעמען אריין אַן אויסגאבע פון ספר המצוות, אַ צוויי-באנד אַרבעט אויף שולחן ערוך, חושן משפט מיטן טיטל 'לחקרי הלכות', 'נוסח השומרוני', און אנדערע ווערק.<ref name=":3">{{Cite web|title=Mission & History|website=Yeshiva University|url=https://www.yu.edu/riets/about/mission-history#}}</ref> פּאָסטהום ארויסגעגעבענע ווערק רעכענען אריין עטליכע בריוון און אַ פאָטאָסקאַן פון העליר'ס פערזענליכע ביבליאַ העבראיקאַ, אַריינגערעכנט זיינע קרייץ־רעפערענצן, ארויס דורך העליר'ס איידעם יוסף זינגער אין פיר בענדער אלס 'ספר מסורות התנ"ך' (1996). העלער, וואָס האָט אויך פאַרלוירן גאַנצע מאַנוסקריפּטן אין דער האָלאָקאָוסט, האָט אָנגעבליך איבערגעלאזט אַ באַדייטנדער הויפן פון אומפּובליצירטע מאַטעריאַל, אָבער עס זענען נישט באַקאנט צו זיין איבערגעבליבן קיינע מאַנוסקריפטן.

== רעפערענצן ==
{{רעפערענצן}}

[[קאַטעגאָריע:פוילישע רבנים]]

[[he:הרב חיים הלר]]