דרעפט:שלמה קארליבאך
 |
דאס איז א דרעפט ארטיקל. עס איז אַן אַרבעט אין פּראָגרעס וואָס איז אָפן פאַר רעדאַגירונג דורך סיי וועם. ווען דער דרעפט איז פארטיג, ביטע גייט איבער דעם אריבערפירן טשעקליסט, זיכער צו מאכן אז עס איז גרייט. דערנאך קענט איר בעטן פון די דרעפט אריבערפירער אז זיי זאלן עס איבערגיין און אריבערפירן צום הויפט געביט. (אייער בקשה וועט פובליצירט ווערן אין המכלול:אריבערפירן דרעפטס, און דארט וועט אויך ערשיינען דער ענטפער - אויב פעלט אויס). |
שלמה קאַרליבאך, באַקאַנט אלס רעב שלמה'לע (י"ח טבת ה'תרפ"ה – ט"ז חשון ה'תשנ"ה, 14טן יאנואר 1925 – 21סטן אקטאבער 1994), איז געווען א אידישער אמעריקאנער מוזיקער, דערציילער, רב, משפיע, און רוחניות'דיגער פירער, וועמענס לעבן און שאפן האָבן געפירט צו פילע מחלוקת און דיסקוסיעס ביים אידישן עולם. מחבר פון טויזנטער ניגונים. זיין מוזיקאַלישער איינפלוס דויערט אָן אין דער גאַנצער אידישער וועלט. זיין ירושה האָט געשאַפן די קארליבאך באַוועגונג, אן ארטאדאקסישע באַוועגונג אינספּירירט דורך זיין לעגאַט. ער ווערט באַטראַכט אַלס איינער פון די גרעסטע מחזירי בתשובה פון זיין צייט, וועלכער האָט געברענגט צענדליגע טויזנטער אידישע נשמות צוריק צו אידישקייט.
ביאָגראַפיע
ר' שלמה איז געבוירן געוואָרן אין בערלין, דייטשלאנד, אין אַן אַלטער יעקישער רבנישער דינאַסטיע. זיין פאמיליע האט געדארפט אנטלויפן פון די נאציס אין 1931 קיין עסטרייך, וואו זיין פאָטער, הרב נפתלי קאַרליבאַך, האָט געדינט אַלס הויפּט-רב אין באַדן לעבן ווין פון 1931 ביז 1938. שלמה האט דאן געלערנט אין ישיבה אין ליטע. מיטן אויפקום פון די נאציס האט די משפחה געפליכטעט קיין שווייץ, איידער זיי האבן עמיגרירט קיין אמעריקע אין תרצ"ט (1939). זיין פאטער האט געגרינדעט דעם ביהמ"ד קהילת יעקב, וואס איז היינט באוואוסט אלס די "קארליבאך שול", אין אפּער וועסט סייד מאנהעטן.
שלמה מיט זיין צווילינג ברודער, הרב אלי' חיים קאַרליבאַך, האָבן געלערנט אין דער חרדישער ישיבה תורה ודעת ביי הגאון רבי שלמה היימאן, און שפּעטער אין בית מדרש גבוה אין לעיקוואָד אונטער הגאון רבי אהרן קאטלער. קאַרליבאַך איז דאָרט באַטראַכט געוואָרן אַלס איינער פון די שפּיץ תלמידים. ער איז געווען באַקאַנט פאַר זיין ברייטער תורה קענטעניש. ער האָט פלייסיג געלערנט אין די יונגע יאָרן, געהאַט היתר הוראה, און געהאַט א גוטן קאָפּ. זיינע חידושים אַלס בחור זענען געווען באַדייטיג, און עטליכע האַלטן אַז ער איז געווען "מלא וגדוש בחסידות".
אין 1949 האָט ער פאַרלאָזט לעיקוואָד און זיך צוגעטשעפּעט צו חב"ד-ליובאַוויטש. פון 1951 ביז 1954 האָט ער געדינט אַלס איינער פון די ערשטע שלוחים פונעם זיבעטן ליובאַוויטשער רבין, רבי מנחם מענדל שניאורסאָן, מיט'ן ציל צו פאַרשפּרייטן דעם חסידישן מעסעדזש אין אַמעריקע. ער האָט באַקומען רבנישע סמיכה אין 1954 פון הרב יצחק הוטנער, דער ראש ישיבה פון ישיבה חיים בערלין. זיינע ראשי ישיבה האָבן אים אָפּגערעדט פון זיין באַגער צו פאַרפאָלגן מוזיק, האַלטנדיג עס פאַר אַ צייטפאַרברענג[1].
קארליבאך האט חתונה געהאט שפעט, ביי די 48 יאר, מיט נעילה (גליק) פון טאראנטא, און זיי האבן געהאט צוויי טעכטער: נשמה און נדרה.
ער איז נפטר געווארן אין 1994 (ט"ז חשוון תשנ"ה) פון א הארץ-אטאקע, בשעת ער איז געווען אויפן וועג מיט א פליגער קיין קאנאדע. די לעצטע ניגון וואס ער האט געשפילט מינוטן פאר זיין פטירה איז געווען "חַסְדֵי ה' כִּי לֹא תָמְנוּ כִּי לֹא כָלוּ רַחֲמָיו" (איכה ג', כ"ב). עס איז באקאנט אַ מעשה וועגן אַ סלאנימער חסיד, ר' יאָסל וויינבערג, וואָס האָט אים נישט געוואָלט געבן אַ האַנט אין אַ רעסטאָראַן[2]. צוליב דעם וואס ער האט צעטיילט זיין גאנצע פארמעגן פאר צדקה, איז ער אוועק "חסר פרוטה", און תלמידים האבן געמוזט קלויבן נדבות צו ארגאניזירן די לוויה. זיין לייף אינשורענס פּאָליסי איז געווען די איינציגסטע נכסים וואָס איז געבליבן ביי זיינע קינדער, וויבאַלד ער האָט אַלץ אַוועקגעטיילט[3]. ער איז באערדיגט אויפן הר המנוחות און טויזנטער קומען צו זיין ציון.
מוזיק און השפּעה
קאַרליבאַך האָט אָנגעהויבן שרייבן לידער סוף די 1950ער יאָרן, באַזירט הויפּטזעכליך אויף פּסוקים פונעם תּנ"ך און ליטורגישע טעקסטן. ער האָט קאָמפּאָנירט טויזנטער מעלאָדיעס, כאָטש ער האָט קיינמאָל נישט געלערנט צו לייענען מוזיקאַלישע נאָטן. ער ווערט פאָרגעשטעלט אַלס דער פאָטער פון דער היינטצייטיגער אידישער מוזיק.
זיין ערשטער ניגון איז געשאַפן געוואָרן אין וויען. זיין מוזיק איז אַ סך געזונגען, פאַרשאַפנדיג "אן התעוררות". עס איז געשילדערט אַלס "טיפע הייליגע ניגונים", געזונגען מיט אַ "געגועים צום באשעפער".
זיין מוזיקאַלישער סטיל האָט פאַרבונדן די עקסטאַטישע געפילן פון חסידישע ניגונים מיט אַמעריקאַנער פאָלק-מוזיק און זינג-מיט סטילן. די לידער זענען געווען גרינג צו זינגען און האָבן געווענליך געהאַט צוויי פאַרבונדענע טיילן, יעדער מיט אַן אַנדער כאַראַקטער[4].
צווישן זיינע באַרימטע לידער געפינען זיך: "עם ישׂראל חי" (קאָמפּאָנירט מיטן יאָר 1960 פאַר דער סאָוועטישער אידנטום פּראָטעסט-באַוועגונג), "פּתחו לי", "ברכי נפשי", "עוֹד ישׂמע", און "וְהָאֵר עֵינֵינוּ". פיל פון זיינע נשמה'דיגע ניגונים זענען אַזוי פּאָפּולער געוואָרן, אַז מען האָט פאַרגעסן ווער עס האָט זיי קאָמפּאָנירט[5].
צווישן זיינע מערסט באַקאַנטע ניגונים זענען: ויאתיו כל, מנוחה ושמחה, ושמרו, ועינינו תראינה, ושים חלקינו, יחד, ובאו האובדים, התנערו מעפר קומי, ויבטחו בך, משה ואהרן, אדיר הוא, און ואז אלם בשיר ירון. די ניגונים ווערן געזינגען אין "כמעט אלע חסידישער ליטווישער יעקישער אשכנזישער, בתי מדרשים". זיין ממקומך ווערט באַטראַכט אַלס אַ מייסטערפולע שטיקל פון זיינע אַלטע קאָמפּאָזיציעס.
זיינע לידער האָבן אַ השפּעה אויף אידן פון אַלע קרייזן, אַריינגערעכנט חסידישע, ליטווישע, ספרדישע, און בעלי תשובה. זיין מוזיק איז נאָך אַלץ שטאַרק פּאָפּולער.
אין די 1960ער יאָרן איז קאַרליבאַך אַרונטערגעפאָרן פון דער אָרטאָדאָקסישער קהילה אין מאַנהעטן צו גרינוויטש ווילידזש, אַן אָרט פאַר אַנטי-עסטאַבלישמענט יוגנט. ער האָט אויפגעטראָטן אין פאָלק-קלובן, באַקענענדיג זיך מיט באָב דיילאַן און פּיט סיגער, וועלכע האָבן אים ענקוראַזשירט[6].
אין 1966 האָט קאַרליבאַך אויפגעטראָטן ביים בערקלי פאָלק פעסטיוואַל, און דערנאָך איז ער געבליבן אין סאַן פראַנציסקאָ, דערגרייכנדיג די "פאַרלוירענע אידישע נשמות" – דראָג-אָפּהענגיגע און דיסאַפעקטירטע יוגנט. ער האָט געגרינדעט דעם "הויז פון ליבשאַפט און תּפילה" (The House of Love and Prayer) וואָס האָט געדינט ווי אַ קאָמונע-סטיל שול. ער האָט גערופן זיינע אָנהענגער "הייליגע היפּעלעך"[7].
קאַרליבאַך איז געוואָרן באַקאַנט פאַר זיינע השפּעהדיקע מעשׂיות און חסידישע לערנונגען, וועלכע ער האָט פאַרשפּרייט צוזאַמען מיט זיינע לידער. ער האָט פּאָפּולאַריזירט די לערנונגען פון בראַסלעוו און די תּורות פונעם רבין ר' מרדכי יוסף ליינער פון איזשביצע און ר' קלמן קלמיש שאַפּיראַ פון פיאַסעצנאָ[8].
פילאָזאָפיע און קירוב
ר' שלמה איז ברייט אַנערקענט ווי איינער פון די "גרעסטע מחזירי בתשובות בימיו", וואָס האָט צוריקגעבראַכט "טויזנטע יודישע נשמות". זיין גאַנצע לעבן איז געווען געווידמעט "אהבת ה', אהבת ישראל, אהבת תורה". מען זאָגט אַז זיין אהבת ישראל איז געווען "ממש אין סוף".
רעב שלמה'ס שליחות איז געווען צו דערגרייכן פרייע אידן און זיי מקרב זיין צו יודישקייט. ער איז אריין אין דער היפי באוועגונג, און די גרופע ארום אים ביי די גרויסע מוזיק פעסטיוואלן איז גערופן געווארן "די הייליגע היפּיס". ער האָט גענוצט אַ ספּעציעלן גאַנג צו מקרב זיין אידן, בפרט אין די היפּי צייטן, און האָט זיך געלאָזט וואַקסן די האָר כדי צו דערגרייכן זיי. ער האט געזען אין יעדן מענטשן א גוטס, באזירט אויפן צלם אלקים, און האט געלייגט דעם עיקר דגש אויף אהבת ישראל, אהבה, ערליכקייט, און תמימות. ער האט ארומגעפארן איבער דער גארער וועלט, ספעציעל אין די קאמוניסטישע לענדער, צו מחזק זיין די יודן דארטן.
קארליבאך'ס מוזיקאלישער סטיל איז געווען א מישונג פון פאלק-ראק-פאפ מוזיק מיט טעקסטן פון די תורה. ער האט גענוצט מוזיק אלס א כלי צו לערנען און האט גע'חידוש'ט ניגונים וואס האבן געשפילט א גרויסע ראלע אין דער יודישער קולטור, אריינגערעכנט אין דער "נעא-חסידישער" תנועה. טראץ דעם וואס ער איז נישט געווען א מוזיקאלישער ווירטואז, און זיין גיטאר האט אָפטמאל געפעלט א שטריקל, זענען זיינע ניגונים דויערהאפטיג. ער האט געהאלטן, אז יעדער קען זינגען זיינע לידער, און זיי געבן כח ווי "א יודישער וויטאמין פיל".
פון זיינע מערסט באקאנטע ניגונים זענען: "עוד ישמע" (וואס איז א יסוד ביי חתונות), "והאר עינינו" (וואס האט געוואונען דריט פלאץ אינעם ערשטן חסידישן געזאנג פעסטיוואל אין ישראל 1969), און "עם ישראל חי" (וואס איז געווארן דער הימנע פון דער סאוויעטישער אידנטום באוועגונג). עס איז אינטערעסאנט צו באמערקן אז דער ניגון באוואוסט אלס "הבדלה קרליבך" איז נישט קאמפאזירט געווארן דורך אים, און איז מעגליך פארבונדן מיט מאדזשיץ. קארליבאך האט אליין עדות געזאגט אז זיין גאנצע מוזיק שטאמט פון מאדזשיץ.
אַ סך זענען געווען איבערצייגט אַז ער איז געווען אַ "נסתר שבנסתר", וואָס האָט מקריב געווען זיין עוה"ז ועוה"ב צו מקרב זיין אידן. זיין וועג ווערט פאַרגלייכט מיטן אמת'ן דרך פון בעל שם טוב.
תורות און מעשיות
רעב שלמה האט פארציילט איבער טויזנט ניגונים און טויזנטער רוחניות'דיגע שיעורים. ער האט בעיקר געשריבן זייער ווייניג, און זיין תורה ווערט צוזאמגעשטעלט פון פראגמענטן און רעקארדירונגען. ער איז געווען א גרויסער בעל מעשה (סיפורי חסידים), וואס האט אריינגערעכנט מעשיות פון רבי קלונימוס קלמן פון פיאסעצנא און יוסל'ה קמצן קדוש.
זיינע סיפורים זענען נישט אַלע געווען "פארלעסליך", און אַמאָל זענען זיי געווען "פרי דמיונו"[9]. פילע מעשׂיות זענען געווען "אויפגעבלאזן" פון אַ קליינער שורה[10]. ער איז אָפט אָנגערופן געוואָרן אַ "סטאָרי טעלער".
זיין עיקר שיטה איז געווען אז מען דארף עפענען דאס הארץ צו יעדען, און אז די טענה'רייען און קנאה זאלן אויפהערן.
קאָנטראָווערסיעס און קריטיק
ר' שלמה'ס קירוב מעטאָדן און פּערזענליכע אויפפירונג זענען געווען די הויפּט מקורות פון מחלוקת.
- תערובות אין שול: ער האָט אַראָפּגענומען די מחיצה אין זיין שול, ענקוראַזשירט פרויען צו לערנען און פארלערנען ספרים, און געגעבן פּריוואַטע סמיכה צו פרויען. ער האָט געהאַלטן, אַז עס זענען גענוג ווענט צווישן מענטשן אין דער וועלט און מען דאַרף זיי צערייסן[11].
- הלכה און אויפפירונג: ער האט נישט איינגעהאלטן די הלכות פון שמירת נגיעה און זיך מחבק און מנשק געווען מיט נשים, וואָס ער האָט אָפט געטון "בפרהסיא". ער האָט דאָס געפירט אפילו ביי קאָנצערטן מיט תערובות ביים כותל המערבי. אפילו די רבנים פון ציוניסטישן רבנות האָבן געהאַט אַ פּראָבלעם מיט זיינע קאָנצערטן מיט פרויען ביים כותל[12]. ער האָט ענקוראַזשירט פרויען צו זינגען הויך, וואָס איז געווען אַ אַרויסרוף צו דער הלכה וועגן קול אשה (אַז מען טאָר נישט הערן אַ פרויען שטימע)[13].
- פאַרענטפערן איסורים: ווען מען האָט אים געפרעגט איבער זיינע מעשׂים, האָט ער פאַרענטפערט אַז ער טוט "איסורים צו ראטעווען יענעמס נשמה". ער האָט דאָס פאַרגלייכט מיט פּיקוח נפש, וואו מען מעג עובר זיין אויף איסורים צו ראַטעווען אַ גוף. קריטיקער לייקענען שטאַרק דעם מהלך, טענהנדיג אַז "עס איז נישטא קיין היתר אין די תורה עובר צו זיין אויף די תורה", און אַז דאָס איז "מגלה פנים שלא כהלכה".
- הייליגקייט פון אַנדערע רעליגיעס: עס איז דאָ אַ רעקאָרדירונג וואו ער רעדט אַלס קירוב טאַקטיק צו פאַרבלאנדזשעטע בחורים, אַז אַלע רעליגיעס זענען הייליג. זיינע פאַרטיידיגער האַלטן אַז דאָס איז געווען ארויסגענומען פון קאָנטעקסט, גערעדט צו בודהיסטן, אָדער א פליטת פה. קעגנער טענה'ן אַז אַזאַ סטעיטמענט איז אַן אפיקורסות[14].
- שנאה און הוצאות שם רע: ספּאָרטיקעס פאָדערן אַז די אַלע "הוצאות שם רע" קעגן אים זענען אַן אַגענדע פון חב"ד[15]. אָבער געוויסע טענה'ן אַז די שלעכטע מעשׂיות זענען רעקאָרדירט לחרפה. עס ווערט אויך דערמאנט אַז דער טאָשער רב זצוק"ל האָט זיך אויסגעדריקט אויף אים אַלס "א קליפה נוראה". אָבער אַנדערע גדולי ישראל האָבן יאָ אַנערקענט זיין נגינה, ווי ר' אהרן קאָטלער וואָס האָט געוויינט ביי זיין ניגון "לולי תורתך".
- פּאָליטישע אַפיליאַציע: ער איז געווען זייער פּראָ-איזרעיל, אָבער קעגן דער ציוניסטישער אידעאָלאָגיע.
דער סקולענער רבי, הנועם אליעזר זצ"ל, האָט אים אַמאָל פאָרגעהאַלטן, אָבער נאָכן הערן זיין געזאַנג מיט אַ ברען, האָט דער רבי באַקומען טרערן און אים אָנגעווינטשן ונפרדו לשלום[16].
באַשולדיגונגען פון אויסנוצונג
נאָך זיין טויט אין 1994, האָט די פרייע-אידישע פעמיניסטישע צייטשריפט לילית (Lilith Magazine) אין 1998 קאַטאַלאָגירט אַלעגאַציעס פון אויסנוצונג קעגן אים. די אַלעגאַציעס זענען אַריין אין אומפּאַסיגע באַנעמונגען און אַטאַקעס, אַריינגערעכנט ביינאַכטיגע טעלעפאָן-קלינגען און נישט געוואָלטע פּראָפּאָזיציעס. אַפילו אין זיין לעבן זענען געווען שמועות וועגן זיין פירעכץ.
זיין טאָכטער נשמה קאַרליבאַך האָט אין 2018 געשריבן אַן אפענעם בריוו, "מיינע שוועסטער, איך הער אייך," וווּ זי האָט אויסגעדריקט סאָלידאַריטעט מיט די קרבנות און אַליין אַנטפּלעקט אַז זי איז געווען אַטאַקירט ביי אַן אַסאָציאַט פון איר פאָטער. זי האָט געשריבן: "איך אַקסעפּטיר די פולקייט פון ווער מיין פאָטער איז געווען, פעלערן און אַלעס. איך בין ברוגז אויף אים".
עס איז נאָך אַלץ אַ דעבאַטע צווישן יידישע קהילות צי מען זאָל ווייטער נוצן זיין מוזיק אָדער זיין נאָמען ביים דאַוונען, בכדי ניט צו פאַרשאַפן ווייטיק די קרבנות. רבי שלמה האָט אַליין אַ מאָל באַמערקט: "אוי, דאָס דאַרף אַזאַ תיקון"[17].
קאַרליבאַך באַוועגונג
שלמה'ס השפּעה און לעגאַט האט געשאַפן א גאַנצע באַוועגונג וואס נעמט אריין אַ פאָרעם פון דאווענען, באַקאַנט אלס "נוסח קאַרליבאַך", און רעוואָלוציאָנירט דעם נוסח פון שול-דאווענען איבער דער וועלט. היינט זענען פאַראַן איבער 100 "קאַרליבאַך מנינים" אַרום דער וועלט, וואו מען דאַווענט מיט מוזיק און מיט געגועים און וועלכע ציען אידן פון פאַרשידענע קרייזן[5].
א "קארליבאך מנין", אדער א "נעא-חסידישער מנין", איז א אידישע תפילה סערוויס וואס נוצט די ניגונים וואס ער האט קאמפאזירט, ספעציעל פארן קבלת שבת. די סערוויסעס זענען אויסגעצייכנט מיט זייער דגוש אויפן זינגען די תפילה, אָפט מיט א געשמאקן און לעבעדיגן סטיל[18].
קאַרליבאַך'ס אייגענע שול אין מאַנהעטן, קהילת יעקב (די "קאַרליבאַך שול"), האָט גענוצט אַן אומקאָנווענציאָנעלן מנין, מיט רירנדע טענץ און געזאַנג מיט וואָרטלאָזע ניגונים. די ניגונים ווערן איבערגעחזרט עטליכע מאָל. פאַר פיל, איז דאָס געווען דער עיקר פון אַ שטאַרקער יידישער גייסטיקער דערפאַרונג. דער דאָזיקער נאו-חסידישער סטיל האָט זיך שנעל פאַרשפּרייט אינעם מאָדערן-אָרטאָדאָקסישן קרייז און ווייטער. זיין טאָכטער, נשמה קאַרליבאַך, איז אויך אַ זינגערין און קאָמפּאָזיטאָרין, וועלכע באַנוצט זיך מיט איר פאָטערס סטיל און נאָמען.
זיין ברודער, רבי אלי חיים קאַרלבאך, האָט אַרויסגעגעבן איבער פערציג ספרים פון סיפורי צדיקים.
געדרוקטע ווערק
עס זענען אַרויסגעקומען צענדליגע ספרים נאָך זיין פּטירה, קאָמפּילירט דורך זיינע תלמידים, באַזירט אויף זיינע שיעורים און דערציילונגען. צווישן זיינע ווערק זענען:
- העברעאישע ספרים: פתחו שערי הלב (2 בענדער), למען אחי ורעי, אורות שלמה, הנה ימים באים: על שמחה, ריפוי ותיקון, קומו לרקוד, דיבורי הלב, דברי שיר, און שלום. עס זענען אויך אַרויסגעקומען ווערק מיט זיינע תורות אויף פרשת השבוע, אבן שלמה (בראשית און ויקרא-במדבר)[19].
- ענגלישע ספרים: Lamed Vav, Shlomo's Stories, און The Holy Beggars' Banquet.
זיינע תורות זענען באַשריבן געוואָרן אַלס "ניגונים קדושים, שמדברים אל הלב".
דרויסנדיגע לינקס
רעפערענצן
- ↑ Eric Offenbacher, "Interview with a Jewish Minstrel," Jewish Life, Aug. 1959, pp. 53^57.
- ↑ https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=3685281#p3685281.
- ↑ https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=4684968#p4684968.
- ↑ MARK KLIGMAN, Contemporary Jewish Music in America, AMERICA N JEWISH YEAR BOOK , 2001, p. 102.
- ↑ 5.0 5.1 Rahel Musleah January 2008, Shlomo Carlebach The Music Man – Hadassah Magazine.
- ↑ https://www.jewishideas.org/article/dancing-footsteps-reb-shlomo-halakhic-analysis-carlebach-minyan.
- ↑ On Shlomo Carlebach's Counter-Cultural Judaism - The Forward.
- ↑ https://www.thecarlebachshul.org/shlomo-carlebach-6/.
- ↑ https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=4684817#p4684817.
- ↑ https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?t=46534&start=125.
- ↑ Coopersmith, Aryae (2011). Holy Beggars: A Journey from Haight Street to Jerusalem. El Granada, CA: One World Lights. ISBN 978-0-615-41428-7.
- ↑ https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=2646221#p2646221.
- ↑ https://dailyzohar.com/tzadikim/929-Rabbi-Shlomo-Carlebach.
- ↑ https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?t=46534&start=25.
- ↑ https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=623113#p623113.
- ↑ https://www.ivelt.com/forum/viewtopic.php?p=2643203#p2643203.
- ↑ https://lilith.org/articles/rabbi-shlomo-carlebachs-shadow-side/.
- ↑ Carlebach minyan, Wikipedia
- ↑ https://www.machonso.org/hamaayan/?gilayon=65&id=2158.