דרעפט:יהודה דוד אייזנשטיין

יהודה דוד אייזענשטיין (י"א חשוון תרט"ו, 12טן נאוועמבער 1854 – ז' סיון תשט"ז, 17טן מאי 1956), געבוירן אין מעזריטש, קאנגרעס פוילן, איז געווען א פּויליש-אידיש-אמעריקאנער אנטאלאגיסט, טאגבוך שרייבער, ענציקלאפּעדיסט, העברעאיסט, היסטאריקער, פילאנטראפּ, און ארטאדאקסישער פּאלעמיקער. ער איז געשטארבן אין ניו יארק סיטי אין עלטער פון 101 יאר. ער איז געווען באקאנט ווי דער "בעל האוצרות" צוליב זיינע פילע ספרים וואס האבן געהאט דעם טיטל "אוצר".

לעבן און יוגנט

יהודה דוד אייזענשטיין איז געווען דער צווייטער פון צוויי קינדער געבוירן צו רבי זאב וואלף און טובה בלומא (געבוירן בארג) אייזענשטיין. ווען ער איז געווען צען יאר אלט, איז זיין פאטער געווען דער ערשטער איד פון מעזריטש וואס האט עמיגרירט צו די פאראייניגטע שטאטן. זיין ערציאונג אין תלמוד איז איבערגעלאזט געווארן צו זיין פאטער'ס זיידן, עזריאל זעליג.

אין 1872, האט טובה בלומא עמיגרירט צו די פאראייניגטע שטאטן מיט איר זון און טאכטער און זיך אנגעשלאסן מיט זאב וואלף אין ניו יארק. דארט האט יהודה דוד פארענגלישט זיין ערשטן נאמען צו Julius (יוליוס) און אנגענומען די אמעריקאנער אויסלייג פון זיין פאמיליע נאמען, Eisenstein. ער האט חתונה געהאט אין יאר דערויף. אייזענשטיין'ס עלטערן האבן זיך עווענטועל גע'גט, און זיין פאטער האט געמאכט עליה קיין ירושלים. ביידע זיינע עלטערן זענען געווען פּראטא-ציוניסטן. זיין מוטער'ס זיידן, רבי צבי זאב (הירש וואלף) פישביין, איז שוין אריבער קיין ירושלים אין 1863 און האט פינאנצירט די אויפבוי פון דער ערשטער עץ חיים ישיבה אין דער אלטשטאט.

העברעאיסט און היסטאריקער

אייזענשטיין האט ליב געהאט די העברעאישע שפראך און האט געגרינדעט די ערשטע געזעלשאפט פאר דער העברעאישער שפראך אין אמעריקע, שוחרי שפת עבר (1880). ער איז אויך געווען דער ערשטער וואס האט איבערגעזעצט די קאנסטיטוציע פון די פאראייניגטע שטאטן אין העברעאיש און אידיש (ניו יארק, 1891). אנדערע פריע שריפטן זיינע זענען "מאמרי בקורת" (1897), א קריטיק אויף ראדקינסאן'ס איבערזעצונג פון תלמוד, און "The Classified Psalter" (פסוקי דזמרה), א העברעאישער טעקסט מיט א נייער איבערזעצונג (1899). ער האט אויך פרובירט איבערצוזעצן און ערקלערן א פארענדערטע ווערסיע פון שולחן ערוך.

אין "המודיע לחדשים" (ניו יארק) פאר 1901, האט ער פארעפנטליכט אונטערן טיטל "לקורות גולי רוסיא באמריקה" א סקיצע פון דער געשיכטע פון רוסיש-אידישער עמיגראציע קיין אמעריקע. זיין "History of the First Russo-American Jewish Congregation" איז ערשינען אין נומער 9 פון די "Publications of the American Jewish Historical Society" אין 1901. ער האט אויך געשריבן "Development of the Jewish Casuistic Literature in America" (1904).

הויפּט ווערק

אייזענשטיין איז געווען א געלערנטער מיט א ברייטן וויסן. ער האט בייגעשטייערט מער ווי 150 ארטיקלען צו דער Jewish Encyclopedia (1901–1906), און ער האט געשריבן טויזנטער ארטיקלען אין צייטונגען, זשורנאלן, ענציקלאפּעדיעס און אנטאלאגיעס. זיינע זכרונות זענען אנטהאלטן אין א בוך פון 1929 מיטן נאמען "אוצר זכרונותי".

זיינע אנדערע הויפט ווערק, מערסטנס פון זיי קענען ווערן אראפּגעלאדן ביי HebrewBooks.org, זענען די פאלגנדע:

• אוצר מדרשים (1915), א זאמלונג פון 200 קלענערע מדרשים.
• אוצר דינים ומנהגים (1917), א קורצע אויסגאבע פון הלכות און מנהגים.
• אוצר דרושים נבחרים (1918), א זאמלונג פון מדרשישע ליטעראטור.
• אוצר דרשות (1919), דרשות.
• אוצר פירושים וציורים להגדה של פסח (1920), אן אילוסטרירטע פסח'דיגע הגדה.
• אוצר מאמרי חז"ל (1922), א קאנקורדאנץ פון רבנישע ציטאטן, רייד און אויסדרוקן.
• אוצר מאמרי תנ"ך (1925), א קאנקורדאנץ פון ווערטער, אויסדרוקן און אידיאמען אין תנ"ך.
• אוצר מסעות (1927), א זאמלונג פון רייזע באשרייבונגען פון אידישע רייזנדע קיין ארץ ישראל, סיריע, עגיפטן און אנדערע לענדער.
• אוצר ויכוחים (1928), א זאמלונג פון פּאלעמיקן און דעבאטעס מיט קריסטנטום.
• אוצר מוסר ומידות (1941), וועגן עטיק און מוסר.
• אוצר ישראל (הויפט רעדאקטאר, 1906–1913, 10 בענדער), וואס האט די אויסצייכענונג צו זיין די ערשטע אומפארטייאישע (נישט בלויז וועגן אידישע טעמעס) ענציקלאפּעדיע אין דער העברעאישער שפראך. אייזענשטיין האט אונטערגענומען די דאזיגע ארבעט אלס א רעאקציע אויף די באגרעניצונגען פון דער ענגליש-שפראכיגער Jewish Encyclopedia.

צוליב זיינע פילע אנטאלאגיעס, איז ער געווען באקאנט ביי פילע קאלעגן אלס דער "בעל האוצרות". זיינע ווערק בלייבן ביז היינט סטאנדארטע רעפערענץ ביכער אין ישיבות, בתי מדרשים, שולן און אידישע ביבליאטעקן.

פילאנטראפּ און פאלעמיקער

אייזענשטיין האט ערשט באזוכט ארץ ישראל אין 1899 דורך עגיפטן. אין אמעריקע האט אייזענשטיין גענומען א באטייליגונג אין דער קאנטראווערסיע וועגן כולל אמריקה, א געזעלשאפט פאר איינזאמלונג פון געלט פאר די ארעמע אידן פון פאלעסטינע, און איז געווען איינער פון די פירער אין דער באוועגונג צו ערלעדיגן אז די געלטער וואס ווערן געגעבן אין די פאראייניגטע שטאטן זאלן גיין בעיקר צו געוועזענע איינוואוינער פון אמעריקע. זיינע פאליטישע מיינונגען זענען געווען געצייכנט מיט פיינדשאפט צו רעפארם און קאנסערוואטיווע אידישקייט.

אייזענשטיין איז געווען ווייט פארשפרייט אלס שרייבער, אבער איז געווען ווייניגער ערפאלגרייך אלס ביזנעסמאן און האט פארלוירן א גרויסן טייל פון זיין פארמעגן אין א דורכגעפאלענעם פארזוך צו גרינדן א לאנדווירטשאפטליכע קאלאניע פאר אידישע אימיגראנטן אין ניו דזשערסי.

פאמיליע

אייזענשטיין און זיין ווייב, רבקה (געבוירן כהן), זענען געווען די עלטערן פון ניין קינדער. זיין אייניקל, עירא אייזענשטיין, איז געווען איינער פון די גרינדער פון רעקאנסטרוקציאניסטישער אידישקייט.

קריטיק אויף זיינע ווערק

ספעציעל זיין ענציקלאפּעדיע אוצר ישראל האט געצויגן קריטיק פון חרדישע קרייזן, ווייל טייל פון די שרייבער זענען נישט געווען שומרי מצוות, און עס איז באשולדיגט געווארן אז עס אנטהאלט "דברי אפיקורסות". הרב דוד צבי הילמן האט געשריבן אן ארטיקל וואס ווייזט אז די ענציקלאפּעדיע שטימט נישט מיט דער חרדישער השקפה. ער האט אויך באשולדיגט וועגן טעותים און אומאקוראטקייט אין זיינע ווערק, ספעציעל אין אוצר דינים ומנהגים.

אבער טראץ די קריטיק, ווערן זיינע ספרים ווייטער גענוצט און געהאלטן פאר וויכטיגע רעפערענץ ווערק אין פילע חרדי'שע און רבנ'ישע הייזער, און עס ווערט פון צייט צו צייט איבערגעדרוקט. עס איז אפילו פארהאן אן עדות אז דער אדמו"ר מסאטמאר, רבי יואל טייטלבוים, האט געהאלטן די ענציקלאפעדיע אין זיין ביבליאטעק.

פון די אנדערע זייט האבן פרייע שרייבער, ווי י. ח. טביוב, געהאלטן אז די ענציקלאפעדיע איז צו "טראדיציאנעל" און גיט צו פיל פלאץ פאר הלכה און דברי חז"ל, און דערפאר פילט עס נישט אויס א גענוג ערציערישע ראלע אין פארשפרייטן די ווערטן פון דער השכלה באוועגונג.

סוף ימיו

יהודה דוד אייזענשטיין איז געשטארבן אין ניו יארק סיטי אין עלטער פון 101 יאר דעם 17טן מאי 1956. ער האט איבערגעלאזט א רייכע ירושה פון ליטעראטור וואס בלייבט א וויכטיגע מקור פאר שטודירן אידישקייט.