בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,368
רעדאגירונגען
קיין רעדאגירונג באמערקונג
אין תקציר עריכה |
אין תקציר עריכה |
||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
{{דרעפט}} | {{דרעפט}} | ||
'''שד"ר''' (ראשי תיבות פון שְׁלוּחָא דְרַבָּנָן — שליח פון די רבנים) איז געווען אַ אידן וואָס איז געשיקט געוואָרן פון דער [[ישוב הישן|אידישער ישוב]] אין ארץ־ישׂראל צו די קהילות אין דער גולה, כדי צו זאַמלען געלט ([[חלוקה]]) פאַרן קיום און פאַרשטאַרקונג פונעם אידישן ישוב אין לאַנד. די אינסטיטוציע פון שלוחים פון ארץ־ישׂראל האָט זיך אַנטוויקלט שוין אין דער אוראַלטער צייטן און האָט געשפּילט אַ גרויסע ראָלע אין פאַרבינדן די גלות־אידנטום מיט די אידן אין ארץ־ישראל, ווי אויך צו די קולטורעלע לעבנס פון די אידישע קהילות. | '''שד"ר''' (ראשי תיבות פון שְׁלוּחָא דְרַבָּנָן — שליח פון די רבנים) איז געווען אַ אידן, געוויינליך אַ רב אָדער אַ תלמיד-חכם, וואָס איז געשיקט געוואָרן פון דער [[ישוב הישן|אידישער ישוב]] אין ארץ־ישׂראל צו די קהילות אין דער גולה, כדי צו זאַמלען געלט ([[חלוקה]]) פאַרן קיום און פאַרשטאַרקונג פונעם אידישן ישוב אין לאַנד. די אינסטיטוציע פון שלוחים פון ארץ־ישׂראל האָט זיך אַנטוויקלט שוין אין דער אוראַלטער צייטן און האָט געשפּילט אַ גרויסע ראָלע אין פאַרבינדן די גלות־אידנטום מיט די אידן אין ארץ־ישראל, ווי אויך צו די קולטורעלע לעבנס פון די אידישע קהילות. | ||
==היסטאָרישער איבערבליק און דעפיניציע== | ==היסטאָרישער איבערבליק און דעפיניציע== | ||
די אינסטיטוציע פון שליחים האָט זיך אָנגעהויבן נאָכן חורבן פונעם צווייטן בית-המקדש, ווען די הנהגה אין ארץ-ישראל (די [[נשיא]]ים) האָבן געשיקט שליחים צו די קהילות אין גלות כדי צו גאַראַנטירן די הילף פאַרן ישוב און די תורה-מוסדות. אין דער גמרא-ירושלמי ווערט די אַרבעט פון שליחים אָנגערופן "מגבת חכמים" | די אינסטיטוציע פון שליחים האָט זיך אָנגעהויבן נאָכן חורבן פונעם צווייטן בית-המקדש, נאָכדעם ווי די חיוב פון מחצית השקל איז אַוועקגעפאַלן, ווען די הנהגה אין ארץ-ישראל (די [[נשיא]]ים) האָבן געשיקט שליחים צו די קהילות אין גלות כדי צו גאַראַנטירן די הילף פאַרן ישוב און די תורה-מוסדות. אין דער גמרא-ירושלמי ווערט די אַרבעט פון שליחים אָנגערופן "מגבת חכמים". | ||
אין דער [[אמוראים|אמורא]]ישער תקופה (פערטן יארהונדערט לויט דער ציווילער צייטרעכענונג) איז דער טערמין "שליח ציון" געווען באנוצט פאר חמא בר אדא{{הערה|{{בבלי|ביצה|כה|ב}}}}, וועלכער איז געפארן צווישן בבל און ארץ־ישראל, איבערברענגענדיג פּסקים און בשורות, און ווארשיינליך אויך זאמלענדיג שטיצע{{הערה|אברהם יערי, שלוחי ארץ ישראל – כרך א' – ח. כינויי השלוחים}}{{הערה|שם=JE|{{אנצ יהודית|7115-halukkah|ḤALUḲḲAH|Cyrus Adler, [[יהודה דוד אייזענשטיין|Judah David Eisenstein]]}}}}. | אין דער [[אמוראים|אמורא]]ישער תקופה (פערטן יארהונדערט לויט דער ציווילער צייטרעכענונג) איז דער טערמין "שליח ציון" געווען באנוצט פאר חמא בר אדא{{הערה|{{בבלי|ביצה|כה|ב}}}}, וועלכער איז געפארן צווישן בבל און ארץ־ישראל, איבערברענגענדיג פּסקים און בשורות, און ווארשיינליך אויך זאמלענדיג שטיצע{{הערה|אברהם יערי, שלוחי ארץ ישראל – כרך א' – ח. כינויי השלוחים}}{{הערה|שם=JE|{{אנצ יהודית|7115-halukkah|ḤALUḲḲAH|Cyrus Adler, [[יהודה דוד אייזענשטיין|Judah David Eisenstein]]}}}}. | ||
די סיסטעם פון שליחות איז דערגאַנגען צו איר שפּיץ צווישן דעם 17טן און 19טן יאָרהונדערט. די פונדרעיזינג נעצן פאַר דער אידישער ישוב אין ארץ־ישראל האָבן עקזיסטירט שוין פריער, אָבער די פרי־מאָדערנע אינטעראַקציעס זענען געווען אונטערשיידליך אין דערגרייכונג, השפּעה און אינטענסיטעט. | נאָך דער אָטאָמאַנישער עראָבערונג פון ארץ-ישראל אינעם זעכצנטן יאָרהונדערט, האָט די שטיצע פאַרן ישוב באַקומען אַ פעסטערן כאַראַקטער, און די סיסטעם פון שליחות איז דערגאַנגען צו איר שפּיץ צווישן דעם 17טן און 19טן יאָרהונדערט. די פונדרעיזינג נעצן פאַר דער אידישער ישוב אין ארץ־ישראל האָבן עקזיסטירט שוין פריער, אָבער די פרי־מאָדערנע אינטעראַקציעס זענען געווען אונטערשיידליך אין דערגרייכונג, השפּעה און אינטענסיטעט. | ||
דער עיקר פונעם | דער עיקר פונעם שדרות (די מיסיע פונעם שליח) איז געווען צו זאַמלען תרומות פאַר די אידישע קהילות און מוסדות אין די פיר הייליגע שטעט פון ארץ־ישׂראל: ירושלים, חברון, צפת, און טבריה (זינט 1740, ווען דער ישוב האָט זיך דאָרט באַנייט). די שלוחים זענען געשיקט געוואָרן פון די קהילות אָדער ספּעציפישע ישיבות, ווי "בית אל". די מיסיעס האָבן געדינט ווי אַ הויפּט־באַציאונג צווישן דער אידישער וועלט אין גלות און דעם ישוב, טראָגן נישט נאָר מאַטעריעלע הילף, נאָר אויך גייסטישע אינפאָרמאַציע און געדאַנקען. | ||
כּינויים: דער שליח איז אויך באַקאַנט געוואָרן מיטן אַקראָנים ש״ק (שליח קדוש), משולח (ביי די אשכּנזים), אָדער חכם (ביי די מזרחדיגע קהילות). | כּינויים: דער שליח איז אויך באַקאַנט געוואָרן מיטן אַקראָנים ש״ק (שליח קדוש), משולח (ביי די אשכּנזים), אָדער חכם (ביי די מזרחדיגע קהילות). | ||
| שורה 17: | שורה 17: | ||
===דער צענטער אין איסטאַנבול (קושטא)=== | ===דער צענטער אין איסטאַנבול (קושטא)=== | ||
פון די 1720ער יאָרן ביז די 1820ער יאָרן | פון די 1720ער יאָרן ביז די 1820ער יאָרן איז די שליחות געוואָרן צענטראַליזירט און אָרגאַניזירט דורך אַ גרופּע אידישע נכבדים אין דער אָטאָמאַנישער הויפּטשטאָט איסטאַנבול (קושטא), באַקאַנט ווי די "[[ועד פקידי קושטא]]". | ||
די גרונד פאַר דער גרינדונג פון די פּקידי קושטא אין 1726 איז געווען די שווערע פינאַנציעלע קריזיס אין ירושלים, נאָך דער אונטערפינאַנצירטער עליה פון אַ גרופּע אַשכּנזים אַרום יאָר 1700{{הערה|1=[[ע:ועד פקידי קושטא|ועד פקידי קושטא]]}}. | די גרונד פאַר דער גרינדונג פון די פּקידי קושטא אין 1726 איז געווען די שווערע פינאַנציעלע קריזיס אין ירושלים, נאָך דער אונטערפינאַנצירטער עליה פון אַ גרופּע אַשכּנזים אַרום יאָר 1700{{הערה|1=[[ע:ועד פקידי קושטא|ועד פקידי קושטא]]}}. | ||
| שורה 26: | שורה 26: | ||
אין צפון־אייראָפּע איז געווען אַ הויפּטקעגנער אָרגאַניזאַציע, די [[פקידים ואמרכלים]] אין אמסטערדאַם, אונטער דער פירערשאַפט פון [[צבי הירש לעהרן]]. די אַמסטערדאַמער אָרגאַניזאַציע האָט אין 1824 באַשלאָסן צו פאַרמיידן די שליחים פון באַזוכן מערב־אייראָפּע (אַחוץ איטאַליע), כדי צו קאַנאַליזירן די געלטער גלייך צו ארץ־ישראל אָן דער אינטערווענץ פון שליחים. | אין צפון־אייראָפּע איז געווען אַ הויפּטקעגנער אָרגאַניזאַציע, די [[פקידים ואמרכלים]] אין אמסטערדאַם, אונטער דער פירערשאַפט פון [[צבי הירש לעהרן]]. די אַמסטערדאַמער אָרגאַניזאַציע האָט אין 1824 באַשלאָסן צו פאַרמיידן די שליחים פון באַזוכן מערב־אייראָפּע (אַחוץ איטאַליע), כדי צו קאַנאַליזירן די געלטער גלייך צו ארץ־ישראל אָן דער אינטערווענץ פון שליחים. | ||
==דער | ==דער תּפקיד פון די שד"רים== | ||
===פינאַנציעלע און לאָגיסטישע אַספּעקטן=== | |||
די שליחים זענען געווען הויפּטזעכליך פאַראַנטוואָרטליך פאַרן זאַמלען נדבות, וואָס זענען באַוואוסט אַלס [[חלוקה]]. | |||
שלוחים זענען געווען תּלמידי־חכמים פון ישיבות אין די הייליגע שטעט, אָפט נאָמינאַל באַלוינט פאַר דער מיסיע. אַ שלוח האָט געקענט באַקומען אַ באַדייטנדע סומע פון געלט, ווייל מען פלעגט אים גיבן בערך אַ דריטל פון דער גאַנצער ריינער הכנסה פון דער שליחות, אַחוץ די רייזע־הוצאות. די דאָזיגע הויכע קאָסטן (וואָס האָבן געמאַכט בערך 50% פון די איינגעזאַמלטע סכּומים) האָבן אָפט געפירט צו קריטיק אין דער גולה. | |||
שלוחים זענען געווען תּלמידי־חכמים פון ישיבות אין די הייליגע שטעט, אָפט נאָמינאַל באַלוינט פאַר דער מיסיע. אַ שלוח האָט געקענט באַקומען אַ באַדייטנדע סומע פון געלט, ווייל מען פלעגט אים גיבן בערך אַ דריטל פון דער גאַנצער ריינער הכנסה פון דער שליחות, אַחוץ | |||
די רייזעס האָבן געדויערט יאָרן לאַנג (געוויינליך דריי אָדער פיר יאָר) און זענען געווען פול מיט סכנות אַזוי ווי: באַראָבונגען, פּיראַטן, איינפאַלן פון קראַנקייטן, און אויסמאַטונג. פון די 850 שלוחים, וועמענס נעמען זענען באַקאַנט, זענען לפּחות 85 (איינס פון צען) געשטאָרבן אויפן וועג{{הערה|יערי, שלוחי ארץ ישראל, 29}}. | |||
די רייזעס האָבן געדויערט יאָרן און זענען געווען פול מיט סכנות | פאַרן שומר מצוות איז עס געווען שווער צו היטן שבתים אָדער צו געפינען כּשר עסן, וואָס האָט אים געצווינגען צו רייזן אין שווערע תּנאים. | ||
צוליב די הויכע פרעקווענץ פון אויסשווינדלער און די געלט-געפאַרן, האָט אַ שליח, כּדי צו פאַרזיכערן צוטרוי, געדאַרפט פאָרלייגן פאַרשידענע דאָקומענטן (אין אַלע שפּראַכן, אַריינגערעכנט העברעיש, לאַדינאָ, אא"וו): | |||
כּדי צו פאַרזיכערן צוטרוי, | # אגרת שליחות: אַן אויספירליכער בריוו געשריבן אויף קלף, וואו מען האָט פאַרשריבן די סיבות פאַר דער שליחות און דעם איינפירונג פון דעם שליח. מען האָט דאָס אָפטמאָל געדרוקט אָדער איבערגעזעצט אויף דער לאָקאַלער שפּראַך פאַר דער קהילה. | ||
# אגרת שליחות: אַן אויספירליכער | # פּנקס: אַ רעקאָרד־בוך פון די נדבות און פאַרפליכטונגען, וואו די ראשי־קהילה און נדיבים האָבן פאַרשריבן די סכומים, װאָס האָט געדינט אַלס אַ פארזיכערונג מיטל קעגן שװינדלערײ. | ||
# | |||
געוויינטליך זענען די שלוחים באַקאַנט געוואָרן פאַר זייער מוסטערהאַפטיגער אָנפירונג. אין צפון אַפריקע איז דאָס אָפט געווען אַזוי גרויס, אַז מען האָט זיי באַטראַכט ווי הייליגע מענטשן, און די קברים פון געשטאָרבענע שלוחים זענען געוואָרן הייליגע ערטער פאַר אידן און מוסולמענער. | געוויינטליך זענען די שלוחים באַקאַנט געוואָרן פאַר זייער מוסטערהאַפטיגער אָנפירונג. אין צפון אַפריקע איז דאָס אָפט געווען אַזוי גרויס, אַז מען האָט זיי באַטראַכט ווי הייליגע מענטשן, און די קברים פון געשטאָרבענע שלוחים זענען געוואָרן הייליגע ערטער פאַר אידן און מוסולמענער. | ||