בדוקי עריכות אוטומטית, אינטערפעיס רעדאקטארן, אינטערפעיס אדמיניסטראַטאָרן, סיסאפן, מייבאים, מעדכנים, מייבא, אספקלריה רעדאקטארן
46,363
רעדאגירונגען
קיין רעדאגירונג באמערקונג
(בס"ד) צייכן: רויע רעדאגירונג |
אין תקציר עריכה צייכן: רויע רעדאגירונג |
||
| (איין צווישנדיגע ווערסיע פונעם זעלבן באַניצער נישט געוויזן) | |||
| שורה 1: | שורה 1: | ||
די '''דיבוק''' (פון דעם ווערב דָּבַק | {{דרעפט}} | ||
די '''דיבוק''' (פון דעם ווערב דָּבַק, וואָס מיינט 'צוהענגען' אָדער 'קלעבן') איז, אין דער אידישער פאָלקלאָר און מיסטיק, אַ שלעכטע רוח אָדער אַ מאַלעוואָלענטער רוח פון אַ פאַרשטאָרבענעם מענטש וואָס קלעפּט זיך צו דער נשמה און קומט אַריין אין דעם גוף פון אַ לעבעדיגן מענטשן, קעגן זיין ווילן. דער דיבוק רעדט דורך דעם מויל פונעם באַזעסענעם, און שטעלט זיך פאָר ווי אַ באַזונדערע און פרעמדע פּערזענליכקייט. | |||
די טערמין "דיבוק" איז אין דער ליטעראַטור אַריינגעקומען נאָר אין 17טן יאָרהונדערט | די טערמין "דיבוק" איז אין דער ליטעראַטור אַריינגעקומען נאָר אין 17טן יאָרהונדערט. דער טערמין איז אַ קורצע פאָרעם פון "'''דיבוק מרוח רעה'''". אַ דיבוק ווערט אַרויסגעטריבן דורך אַן עקזאָרציזם. | ||
==עטימאָלאָגיע== | ==עטימאָלאָגיע== | ||
דער וואָרט דִּיבּוּק קומט פון העברעיש און מיינט 'אַ פאַל פון צוהענגען' אָדער 'קלעבן'. כאָטש דער פענאָמען פון אַ שלעכטער רוח איז | דער וואָרט דִּיבּוּק קומט פון העברעיש און מיינט 'אַ פאַל פון צוהענגען' אָדער 'קלעבן'. כאָטש דער פענאָמען פון אַ שלעכטער רוח איז דערמאנט אין פריערדיגע אידישע מקורים, אַזוי ווי אין חז"ל אַלס '''רוח תזזית''' אָדער אין קבלה אַלס "רוח רעה", איז דער ספּעציפישער טערמין דיבוק געווארן איינגעפירט ערשט אין 17טן יאָרהונדערט פון דער גערעדטער שפּראַך פון דייטשע און פּוילישע אידן. | ||
==היסטאריע און קבלה== | ==היסטאריע און קבלה== | ||
דער באַגריף פון אַ | דער באַגריף פון אַ באזעסנדן רוח וואָס איז שפּעטער באַקאַנט געוואָרן אַלס אַ דיבוק, האָט זיך אַנטוויקלט אין 16טן יאָרהונדערט אין קבלה, ספּעציעל אין דער מיסטישער קהילה אין צפת. דער עיקר השפּעה איז געקומען פון די לערנונגען פון רבי יצחק לוריא (דער אר"י) וועגן [[גלגול]]. די קלאַסישע קבלה-מקורות וואָס האָבן באַהאַנדלט דעם ענין זענען: שער הגלגולים פון רבי שמואל ויטאַל און ספר החזיונות פון רבי חיים ויטאַל, וואָס איז געווען דער תּלמיד פון אר"י. | ||
דער באַגריף האָט זיך שטאַרק אַנטוויקלט אין צפת, וואו די ערשטע דאָקומענטירטע פאַלן פון אַזעלכע פאַרמעגונגען זענען געשען. לויט דער לוריאַנישער קבלה, איז אַ דיבוק די נשמה פון אַ אידישן מאַן וואָס | דער באַגריף האָט זיך שטאַרק אַנטוויקלט אין צפת, וואו די ערשטע דאָקומענטירטע פאַלן פון אַזעלכע פאַרמעגונגען זענען געשען אין יאר ה'של"ב. לויט דער לוריאַנישער קבלה, איז אַ דיבוק די נשמה פון אַ אידישן מאַן וואָס איז באַגאַנגען גאָר שווערע זינד (אַריינגערעכנט תועבה פאַרברעכנס אָדער מאָרד) אָן תשובה טאָן. די דאזיגע נשמה ווערט נישט אריינגעלאזט אין גיהנום צו אָפּקומען איר שטראף, נאָר ווערט געצוואונגען צו וואַנדערן אויף דער ערד און ווערן געפּייניגט דורך "מלאכי חבלה". זי זוכט צו קלעבן צו אַ לעבעדיגן מענטשן כדי צו געפינען אַ רו. רבי חיים ויטאַל האָט באַשטימט אַז אַ דיבוק קען נישט זיין פון אַ פרוי וויבאלד זי קען נישט דורכגיין גלגול, נאר איר נשמה גייט גלייך צום גיהנום{{הערה|רבי חיים וויטאל, ספר הגלגולים, ווילנא, 1886, פרק יג.}}. דער דיבוק איז אויך נישט די נשמה פון אַ גוי{{הערה|1={{זוהר|ב|צו|א}}–צח, עמוד ב; רבי חיים וויטאל, עץ חיים, ירושלים, 1962, שער ה, פרק ב.}}. | ||
אַן אַנדער באַגריף אין קבלה איז '''עִיבּוּר''', וואָס באַשרייבט אַ גוטע רוח אָדער אַ נשמה וואָס קומט | אַן אַנדער באַגריף אין קבלה איז '''עִיבּוּר''', וואָס באַשרייבט אַ גוטע רוח אָדער אַ נשמה וואָס קומט פרייוויליג אַריין אין אַ גוף פון אַ צדיק אָדער אַן אַנדער מענטשן צו העלפן אים אויספירן אַ [[תיקון]]. דער דיבוק איז אַ [[גלגול]] וואָס איז נישט געראָטן. אין קאָנטראַסט, איז אַ [[מגיד (מיסטיק)|מגיד]] אַ פענאָמען פון אַ פּאָזיטיווער רוח, ווי אין דעם פאַל פון רבי יוסף קאַראָ. | ||
אַ | ==אין צפת== | ||
ר׳ חיים וויטאַל, דער חשובסטער תּלמיד פונעם אַר"י, האָט אין זיין מיסטישן טאָגבוך, "[[ספר החזיונות]]", דעטאַלירט די פריערע פאַלן פון באַזעסענקייט. ר׳ חיים וויטאַל האָט באַריכטעט אַז דער אַר"י האָט אים געלערנט אַ יחוד (אַ מיסטישע קאָנצענטראַציע) כּדי צו פאַרטריבן אַ דיבוק פון אַן אַלמנה אין צפת{{הערה|ספר החזיונות א, כה}}. די ערשטע פאַרעפנטליכטע באַריכטן פון דיבוק גירושים זענען ערשינען אין דער ערשטער העלפט פונעם 17טן יאָרהונדערט, אַריינגערעכנט דער "מייסע בוך" (1602). | |||
==אין מזרח־אייראָפּע== | |||
פונעם שפּעט 17טן יאָרהונדערט און ווייטער, האָבן זיך פאַרשפּרייט געשיכטעס פון דיבוקים אין צענטראַל־ און מזרח־אייראָפּע. | |||
• אין ניקאָלסבורג איז פאָרגעקומען אַ באַקאַנטער גירוש־דיבוק אין תנ"ו. דער [[בעל שם|בעל־שם]] (אַ מענטש וואָס נוצט הייליגע שֵמות פאַר מאַגישע אַקציעס) ר׳ משה פּראַגער (גראַף) האָט געפירט דעם גירוש פון אַ יונגנמאַן. ר׳ משה פּראַגער האָט דערציילט די געשיכטע אין זיין ספר זרע קודש מצבתה (פירט, 1696){{הערה|{{היברובוקס|גרף, משה בן מנחם, 1650-1705|זרע קודש מצבתה|9575|מקום הוצאה=מונקאטש|שנת הוצאה=תרנ"ג}}}}, און אַ לענגערע אידישע ווערסיע איז אויך פאַרעפנטליכט געוואָרן{{הערה|1=משה גראף, "[https://www.nli.org.il/he/books/NNL_ALEPH990021268840205171/NLI מעשה גדול ונורא : ... גישעהן אין דער קהלה ניקולסבורג בשנת תנ"ו : וויא איין רוח אין איינס בחור איז קומן ...]"}}. | |||
• די "מעשה של רוח בק"ק קארץ", וואָס איז מעגליך געווען אַ פּאַראָדיע אָדער אַ פיקציע, שילדערט ווי די באַזעסענע פרוי איז אַקטיוו און זינגט אַ פּיּוט בעת דעם גירוש, וואָס איז אומגעוויינטליך פאַר פריערדיגע דיבוק־געשיכטעס{{הערה|1=https://www.jstor.org/stable/23356207}}. | |||
==מאַניפעסטאַציעס== | ==מאַניפעסטאַציעס== | ||
אין טראַדיציאָנעלן אידישן סאָציאָ-רעליגיעזן קולטור, ווערט דער דיבוק ערקלערט אין דעם קאָנטעקסט פון באַציאונגען צווישן די שטאַרקע און די שוואַכע. די באַזעסענע זענען, לויט אַ טייל פאָרשונג, אָפט מענטשן, ספּעציעל יונגע פרויען נאָך חתונה, וואָס זענען מאַכטלאָז אין דער טראַדיציאָנעלער פּאַטריאַרכאַלער געזעלשאַפט. דאָס פענאָמען איז געזען אַלס אַ געלעגנהייט פאַר פרויען, אָפט דורך היסטעריע, אַרויסצואווייזן צוריקגעדריקטע אימפּולסן, בפרט …, אַלס אַן אלטערנאַטיווע רעאַקציע צו די באַגרעניצונגען פון דער מאַנסלייטישער אָרדענונג{{הערה|שם=אליאור|{{פרויקט בן-יהודה|זיהוי=24549|שם=רחל אליאור|שם היצירה=הדיבוק: "בין העולם הנגלה לעולם הנסתר: קולות מדברים, עולמות שותקים וקולות מושתקים"}}}}. | אין טראַדיציאָנעלן אידישן סאָציאָ-רעליגיעזן קולטור, ווערט דער דיבוק ערקלערט אין דעם קאָנטעקסט פון באַציאונגען צווישן די שטאַרקע און די שוואַכע. די באַזעסענע זענען, לויט אַ טייל פאָרשונג, אָפט מענטשן, ספּעציעל יונגע פרויען נאָך חתונה, וואָס זענען מאַכטלאָז אין דער טראַדיציאָנעלער פּאַטריאַרכאַלער געזעלשאַפט. דאָס פענאָמען איז געזען אַלס אַ געלעגנהייט פאַר פרויען, אָפט דורך היסטעריע, אַרויסצואווייזן צוריקגעדריקטע אימפּולסן, בפרט …, אַלס אַן אלטערנאַטיווע רעאַקציע צו די באַגרעניצונגען פון דער מאַנסלייטישער אָרדענונג{{הערה|שם=אליאור|{{פרויקט בן-יהודה|זיהוי=24549|שם=רחל אליאור|שם היצירה=הדיבוק: "בין העולם הנגלה לעולם הנסתר: קולות מדברים, עולמות שותקים וקולות מושתקים"}}}}. | ||
אין סיי־ווי באַריכטן, וואָלט דער דיבוק רעדן פון דעם גוף, אָפט מאַכן דעם באַזעסענעם רעדן אומאיידל אָדער טאָן זאַכן וואָס דער באַזעסענער וואָלט נישט געטון. מעדיצינישע און אַנטראָפּאָלאָגישע שטודיעס האָבן דעם דיבוק-באַזעסונג קלאַסיפיצירט אַלס אַ היסטערישן סינדראָם<ref>{{cite | אין סיי־ווי באַריכטן, וואָלט דער דיבוק רעדן פון דעם גוף, אָפט מאַכן דעם באַזעסענעם רעדן אומאיידל אָדער טאָן זאַכן וואָס דער באַזעסענער וואָלט נישט געטון. מעדיצינישע און אַנטראָפּאָלאָגישע שטודיעס האָבן דעם דיבוק-באַזעסונג קלאַסיפיצירט אַלס אַ היסטערישן סינדראָם<ref>{{cite journal | last1 = Billu | first1 = Y | last2 = Beit-Hallahmi | first2 = B | year = 1989 | title = Dybbuk-Possession as a hysterical symptom: Psychodynamic and socio-cultural factors | journal = Israel Journal of Psychiatry and Related Science | volume = 26 | issue = 3| pages = 138–149 | pmid = 2606645 }}</ref> אָדער אַ קולטור-געבונדן סינדראָם{{הערה|שם=אליאור}}. | ||
אַ באַקאַנטע געשיכטע באַשרייבט איידל פון בעלז, אַ טאָכטער פון ר׳ שלום פון בעלז, וואָס האָט אָנגענומען די ראָלע פון אַ רבי. עס זענען דאָ מעשׂיות אַז איר ברודער, ר׳ יהושע, האָט דורכגעפירט אַן עקזאָרציזם אויף איר, ווייל זי איז געווען באַזעסן פון אַ דיבוק. | אַ באַקאַנטע געשיכטע באַשרייבט איידל פון בעלז, אַ טאָכטער פון ר׳ שלום פון בעלז, וואָס האָט אָנגענומען די ראָלע פון אַ רבי. עס זענען דאָ מעשׂיות אַז איר ברודער, ר׳ יהושע, האָט דורכגעפירט אַן עקזאָרציזם אויף איר, ווייל זי איז געווען באַזעסן פון אַ דיבוק{{הערה|1=Justin Jaron Lewis (2007): “[http://dx.doi.org/10.1080/14725880701192304 “EYDELE, THE REBBE”]”, Journal of Modern Jewish Studies, 6:1, 21-40}}. | ||
== | ==גירוש־ריטואַל== | ||
דער פּראָצעדור פאַר אַרויסצוטרייבן אַ דיבוק איז געווען אַ פאָרמאַלער עקזאָרציזם, אָפט דורכגעפירט דורך אַ רב אָדער אַ [[מנין]] אידן, וואָס פאַסטן און זיך טובלן אין אַ [[מקוה]]. דער עקזאָרציסט האָט געפירט אַ דיאַלאָג מיטן דיבוק כּדי צו פעסטשטעלן זיין אידענטיטעט און די זינד. | דער פּראָצעדור פאַר אַרויסצוטרייבן אַ דיבוק איז געווען אַ פאָרמאַלער עקזאָרציזם, אָפט דורכגעפירט דורך אַ רב אָדער אַ [[מנין]] אידן, וואָס פאַסטן און זיך טובלן אין אַ [[מקוה]]. דער עקזאָרציסט האָט געפירט אַ דיאַלאָג מיטן דיבוק כּדי צו פעסטשטעלן זיין אידענטיטעט און די זינד. | ||
| שורה 28: | שורה 37: | ||
אַן עקזאָרציזם איז געצילט נישט נאָר צו באַפרייען דעם גוף, נאָר אויך צו פירן דעם דיבוק צו זיין תיקון אָדער אין גיהנום, כּדי ער זאָל קענען אָנהייבן זיין שטראָף און דערנאָך זיין שכר. | אַן עקזאָרציזם איז געצילט נישט נאָר צו באַפרייען דעם גוף, נאָר אויך צו פירן דעם דיבוק צו זיין תיקון אָדער אין גיהנום, כּדי ער זאָל קענען אָנהייבן זיין שטראָף און דערנאָך זיין שכר. | ||
מען נוצט הייליגע שמות און השבעות כּדי צו צווינגען דעם דיבוק אַרויסצוגיין. דער ריטואַל אַנטהאַלט אַ קאַמף צווישן קדושה און טומאה. ר׳ דוד אָפּענהיים, דער רב פון פּראָג, האָט געגעבן אַ בעל־שם אין 1708 אַ כתב־יד מיט סגולות פאַר גירוש־דיבוק וואָס האָט אַריינגערעכנט מקורים פון קבלה, אַ "פראַנצויזישן דאָקטער", אַ "גוי פון מענץ", און אַ "נכטיכגער גלח" (אַ שטאַרקער פּוילישער גלח), ווייזנדיג די פאַרשידענע מקורים פון וויסן ביי די בעלי־שם{{הערה|{{כיכר השבת|ישראל שפירא|כך גירשו דיבוק שנתפס באישה בשם 'מגדל'|393919|יוני 9, 2021}}}}. | |||
==מאָדערנע פאַלן== | |||
די דיבוק פענאָמען איז געווען רעפּאָרטירט פון דעם 16טן ביזן 19טן יאָרהונדערט, און האָט פאַרשוואונדן אין דעם פריען 20טן יאָרהונדערט. אָבער, עס זענען דאָ מאָדערנע מעשׂיות אין דער חרדישער וועלט. | |||
אין אַ פאַל פון אַ יונגערמאן פון בראַזיל וואָס איז באַזעסן געווען מיט אַ דיבוק, האָט ר׳ חיים קאַניעווסקי געהאַט נאָכגעפאָרשט די מעשׂה אַ שעה לאַנג און דערנאָך געזאָגט: "הרי זהו דיבוק אמיתי" ("דאָס איז אַן אמתער דיבוק"). דער אַברך האָט גערעדט אין פאַרשידענע שפּראַכן און געשריגן צו מען זאָל אים ראַטעווען. ר׳ דוד בצרי האָט געפּרואווט אַרויסצונעמען די גייסט דורך סקייפּ (Skype), אָבער אָן ערפאָלג, און מען האָט אים געברענגט קיין ישראל{{הערה|{{כיכר השבת|דוד כהן|ה'דיבוק' שמסעיר את ברזיל - לישראל|23487|דעצעמבער 21, 2009}}}}{{הערה|{{כיכר השבת|יוסי וייס|"צא דיבוק צא, אנו גוזרים עליך צא"|24399|יאנואר 6, 2010}}}}. | |||
==אין | ==אין קולטור און ליטעראַטור== | ||
דער דיבוק פענאָמען איז פּאָפּולעריזירט געוואָרן אין דער מאָדערנער צייט דורך [[ש. אנ-סקי|ש. אַנ-סקי]] (שלמה זנוויל ראַפּאָפּאָרט, 1863–1920), דער מחבר פון דער פּיעסע "צווישן צוויי וועלטן - [[דער דיבוק|דער דִיבּוּק]]". אַנ-סקי האָט די פּיעסע געשריבן צווישן 1912 און 1917 און זי איז געווען באַזירט אויף דעם עטנאָגראַפישן מאַטעריאַל וואָס ער האָט געזאַמלט בעת דער עטנאָגראַפישער עקספּעדיציע אין דער רוסישער [[תחום המושב]] אין 1912–1914. | דער דיבוק פענאָמען איז פּאָפּולעריזירט געוואָרן אין דער מאָדערנער צייט דורך [[ש. אנ-סקי|ש. אַנ-סקי]] (שלמה זנוויל ראַפּאָפּאָרט, 1863–1920), דער מחבר פון דער פּיעסע "צווישן צוויי וועלטן - [[דער דיבוק|דער דִיבּוּק]]". אַנ-סקי האָט די פּיעסע געשריבן צווישן 1912 און 1917 און זי איז געווען באַזירט אויף דעם עטנאָגראַפישן מאַטעריאַל וואָס ער האָט געזאַמלט בעת דער עטנאָגראַפישער עקספּעדיציע אין דער רוסישער [[תחום המושב]] אין 1912–1914. | ||
| שורה 37: | שורה 52: | ||
אַנדערע באַרימטע ווערק אין דער אידישער ליטעראַטור וואָס באַהאַנדלען דעם דיבוק-מאָטיף נעמען אריין "שׂטן אין גאָריי" פון [[יצחק באשעוויס זינגער|יצחק באַשעוויס זינגער]] און די זאַמלונג פון מעשׂיות אין דעם "מעשה בוך" (1602). | אַנדערע באַרימטע ווערק אין דער אידישער ליטעראַטור וואָס באַהאַנדלען דעם דיבוק-מאָטיף נעמען אריין "שׂטן אין גאָריי" פון [[יצחק באשעוויס זינגער|יצחק באַשעוויס זינגער]] און די זאַמלונג פון מעשׂיות אין דעם "מעשה בוך" (1602). | ||
==דרויסנדיגע לינקס== | |||
*https://www.nli.org.il/he/manuscripts/NNL_ALEPH997011001340705171/NLI#$FL190560021 | |||
==רעפערענצן== | |||
{{רעפערענצן}} | |||
[[he:דיבוק]] | |||