אונטערשייד צווישן ווערסיעס פון "מגילת אנטיוכוס"

קפיצה לניווט קפיצה לחיפוש
2 בייטן אראפגענומען ,  פֿאַר 8 חדשים
אראביש ווערט שוין דערמאנט אויבן ("רב סעדיה גאון האט איבערגעזעצט די מגילה אויף אראביש...")
אין תקציר עריכה
(אראביש ווערט שוין דערמאנט אויבן ("רב סעדיה גאון האט איבערגעזעצט די מגילה אויף אראביש..."))
שורה 16: שורה 16:
אין די דרוקן פון ספר הלכות גדולות (בה"ג) שטייט אז "זקני בית שמאי ובית הלל הן כתבו מגילת בית חשמונאי, ועד עכשו לא עלה לדורות עד שיעמוד כהן לאורים ותומים", און עס באציט זיך ווארשיינליך צו דער מגילה. אבער אין די כתבי יד איז דער נוסח "מגילת תענית", און נישט מגילת חשמונאי{{הערה|זע {{אוצר החכמה|רבי שמעון קיירא|הלכות גדולות|155623|page=627|באנד=א|מקום הוצאה=בערלין|שנת הוצאה=תרמ"ח|מהדורה=רעד' ר"ע הילדעסהיימער|עמ=615|על פי כתב יד רומי|אבאנענטן=ניין}}, אין די הערות}}. אויך אינעם געדרוקטן נוסח זענען פארהאן וואס לערנען אריין אז עס באציט זיך צו מגילת תענית, וואס איז די טעמע פון יענע קאפיטל אין דעם בה"ג{{הערה|זע: ורד נעם, '''מגילת תענית''', יד בן צבי: ירושלים תשס"ד, זייט 383 הערות 8}}.
אין די דרוקן פון ספר הלכות גדולות (בה"ג) שטייט אז "זקני בית שמאי ובית הלל הן כתבו מגילת בית חשמונאי, ועד עכשו לא עלה לדורות עד שיעמוד כהן לאורים ותומים", און עס באציט זיך ווארשיינליך צו דער מגילה. אבער אין די כתבי יד איז דער נוסח "מגילת תענית", און נישט מגילת חשמונאי{{הערה|זע {{אוצר החכמה|רבי שמעון קיירא|הלכות גדולות|155623|page=627|באנד=א|מקום הוצאה=בערלין|שנת הוצאה=תרמ"ח|מהדורה=רעד' ר"ע הילדעסהיימער|עמ=615|על פי כתב יד רומי|אבאנענטן=ניין}}, אין די הערות}}. אויך אינעם געדרוקטן נוסח זענען פארהאן וואס לערנען אריין אז עס באציט זיך צו מגילת תענית, וואס איז די טעמע פון יענע קאפיטל אין דעם בה"ג{{הערה|זע: ורד נעם, '''מגילת תענית''', יד בן צבי: ירושלים תשס"ד, זייט 383 הערות 8}}.


מנחם צבי קדרי האט אנאליזירט דאס ארמיש פון דער מגילה, און געקומען צו דער מסקנה אז עס איז געשריבן געווארן ארום דער צווייטער יארהונדערט{{הערה|{{JSTOR|מנחם צבי קדרי|באיזו ארמית נכתבה מגילת אנטיוכס|24373592|לשוננו|באנד ג' (תשי"ט), זייט 145-129}}}}. אנדערע שלאגן אפ דעם דאטום, בעיקר באזירט אויף היסטארישע פאקטארן. אריה כשר לייגט צו דערצו אז עס איז קענטיג אין דער מגילה'ס שפראך איינפלוס פון אראביש, און דאטירט די מגילה צווישן דער 8'טער און דער 10'טער יארהונדערט{{הערה| אריה כשר, "הרקע ההיסטורי לחיבורה של 'מגילת אנטיוכוס'", '''התקופה הסלווקית בארץ־ישראל''', תל אביב תש"ם, זייטן 85—10}}. איתי קגן מערקט אן אז דער נוסח פון דער מגילה אויף וועלכן די חוקרים האבן אלץ געקוקט איז געווען דער תימנ'ער, ווידער דער אייראפעאישן נוסח, וועלכער מ'טרעפט אויך אין דער קאירא גניזה, האט קלארע סימנים פון א סיריש אראמיש, און קיין שום אראבישער איינפלוס{{הערה|איתי קגן, "מגילת אנטיוכוס הארמית: בירורים לשוניים ראשוניים", לשוננו פו (תשפ"ד), זייט 119-145.}}.
מנחם צבי קדרי האט אנאליזירט דאס ארמיש פון דער מגילה, און איז געקומען צו דער מסקנא אז עס איז געשריבן געווארן ארום דער צווייטער יארהונדערט{{הערה|{{JSTOR|מנחם צבי קדרי|באיזו ארמית נכתבה מגילת אנטיוכס|24373592|לשוננו|באנד ג' (תשי"ט), זייט 145-129}}}}. אנדערע שלאגן אפ דעם דאטום, בעיקר באזירט אויף היסטארישע פאקטארן. אריה כשר לייגט צו דערצו אז עס איז קענטיג אין דער מגילה'ס שפראך איינפלוס פון אראביש, און דאטירט די מגילה צווישן דער 8'טער און דער 10'טער יארהונדערט{{הערה| אריה כשר, "הרקע ההיסטורי לחיבורה של 'מגילת אנטיוכוס'", '''התקופה הסלווקית בארץ־ישראל''', תל אביב תש"ם, זייטן 85—10}}. איתי קגן מערקט אן אז דער נוסח פון דער מגילה אויף וועלכן די חוקרים האבן אלץ געקוקט איז געווען דער תימנ'ער, ווידער דער אייראפעאישן נוסח, וועלכער מ'טרעפט אויך אין דער קאירא גניזה, האט קלארע סימנים פון א סיריש אראמיש, און קיין שום אראבישער איינפלוס{{הערה|איתי קגן, "מגילת אנטיוכוס הארמית: בירורים לשוניים ראשוניים", לשוננו פו (תשפ"ד), זייט 119-145.}}.


== אינהאלט פון די מגילה ==
== אינהאלט פון די מגילה ==
שורה 25: שורה 25:


=== צווייטע שלאכט קעגן בגריס ===
=== צווייטע שלאכט קעגן בגריס ===
בגריס ווערט געשיקט דורך אנטיוכוס אונטערצודריקן די אויפשטאנד, ער נעמט צוריק איין ירושלים, און ער פארבאט שבת, חודש, און מילה.
בגריס ווערט געשיקט דורך אנטיוכוס אונטערצודריקן די אויפשטאנד, ער נעמט צוריק איין ירושלים, און ער פארבאט [[שבת]], חודש, און [[ברית מילה|מילה]].


די מגילה שילדערט עטליכע העראאישע געשיכטעס איבער דעם מסירת נפש פון די אידן אין יענע צייט:
די מגילה שילדערט עטליכע העראאישע געשיכטעס איבער דעם מסירת נפש פון די אידן אין יענע צייט:
*מען פלעגט שטראפן מיט הענגען עלטערן וואס זענען געכאפט געווארן [[ברית מילה|מל'ען]] זייער קינד. איין פרוי, וועלכע האט גע'מל'עט איר זון, איז ארויף אויף די מויערן פון ירושלים און אויסגערופן "לך נאמר בגרס הרשע, ברית אבותינו לא תחדל ממנו", און זי האט זיך אראפגעווארפן פונעם מויער אינאיינעם מיט איר זון צו זייער טויט.
*מען פלעגט שטראפן מיט הענגען עלטערן וואס זענען געכאפט געווארן מל'ען זייער קינד. איין פרוי, וועלכע האט גע'מל'עט איר זון, איז ארויף אויף די מויערן פון ירושלים און אויסגערופן "לך נאמר בגרס הרשע, ברית אבותינו לא תחדל ממנו", און זי האט זיך אראפגעווארפן פונעם מויער אינאיינעם מיט איר זון צו זייער טויט.
*טויזנט אידן האבן זיך באהאלטן אין א הייל צו היטן [[שבת]], און נאך וואס זיי האבן זיך אנטזאגט פון זיך אונטערגעבן פאר בגריס'ן, האט ער באפוילן אנצוצינדן א פייער ביי דער עפענונג. טויזנטער אידישע מענער, פרויען, און קינדער זענען אומגעקומען פון די פייער און רויך.
*טויזנט אידן האבן זיך באהאלטן אין א הייל צו היטן שבת, און נאך וואס זיי האבן זיך אנטזאגט פון זיך אונטערגעבן פאר בגריס'ן, האט ער באפוילן אנצוצינדן א פייער ביי דער עפענונג. טויזנטער אידישע מענער, פרויען, און קינדער זענען אומגעקומען פון די פייער און רויך.
*אין טייל נוסחאות ווערט געברענגט א דריטע מעשה, איבער [[חנה בת מתתיהו|א שוועסטער]] פון די חשמונאים וואס האט איבערצייכט אירע ברידער ארויסצוגיין קעגן די יוונים, ווען די יוונים האבן איר געוואלט נעמען צו בגריס דער נאכט פון איר חתונה.
*אין טייל נוסחאות ווערט געברענגט א דריטע מעשה, איבער [[חנה בת מתתיהו|א שוועסטער]] פון די חשמונאים וואס האט איבערצייכט אירע ברידער ארויסצוגיין קעגן די יוונים, ווען די יוונים האבן איר געוואלט נעמען צו בגריס דער נאכט פון איר חתונה.


שורה 35: שורה 35:


=== דריטע שלאכט קעגן בגריס ===
=== דריטע שלאכט קעגן בגריס ===
בגריס מיט זיינע לייט האבן זיך געראטעוועט און אנטלאפן אויף א שיף, און אנטיוכוס האט מחליט געווען צו שיקן א ריזיגער מיליטער קעגן די אידן, אין וועלכן עס האבן טייל גענומען באפאנצערטע עלעפאנטן, און עטליכע מדינות האבן געשטאנען מיט די יוונים קעגן די אידן. זיי נעמען ווידער איין ירושלים, ברעכן אויף דרייצן פרצות אין דער סורג, האקן אפ די וואסער, און צינדן אונטער דעם שטאט.
בגריס מיט זיינע לייט האבן זיך געראטעוועט און אנטלאפן אויף א שיף, און אנטיוכוס האט מחליט געווען צו שיקן א ריזיגער מיליטער קעגן די אידן, אין וועלכן עס האבן טייל גענומען באפאנצערטע עלעפאנטן, און עטליכע מדינות זענען געשטאנען מיט די יוונים קעגן די אידן. זיי נעמען ווידער איין ירושלים, ברעכן אויף דרייצן פרצות אין דער סורג, האקן אפ די וואסער, און צינדן אונטער דעם שטאט.


די פינף זין פון מתתיהו האבן זיך צוזאמגענומען אין מצפה גלעד, געפאסט און געדאוונט, און זייער פאָטער מתתיהו האט זיי אנגעוואונטשן איידער זיי גייען ארויס. אנהייב שלאכט איז [[יהודה המכבי]] געפאלן טויט, זייער פאטער איז געקומען אנשטאט אים, און מיט די אנדערע ברידער געקעמפט און באזיגט זייערע פיינט. [[אלעזר המכבי|אלעזר]] וועלכע האט פרובירט אומצוברענגען אן עלעפאנט איז גע'הרג'עט געווארן ווערנדיג דערטרונקען אין די געדערים פון א שטארבנדיגער עלעפאנט.
די פינף זין פון מתתיהו האבן זיך צוזאמגענומען אין מצפה גלעד, געפאסט און געדאוונט, און זייער פאָטער מתתיהו האט זיי אנגעוואונטשן איידער זיי גייען ארויס. אנהייב שלאכט איז [[יהודה המכבי]] געפאלן טויט, זייער פאטער איז געקומען אנשטאט אים, און מיט די אנדערע ברידער געקעמפט און באזיגט זייערע פיינט. [[אלעזר המכבי|אלעזר]] וועלכע האט פרובירט אומצוברענגען אן עלעפאנט איז גע'הרג'עט געווארן ווערנדיג דערטרונקען אין די געדערים פון א שטארבנדיגער עלעפאנט.
שורה 48: שורה 48:
די מגילה איז אריגינעל געשריבן געווארן אין אראמיש. חוקרים זאגן אז דער סיבה דערצו איז וויבאלד דער שטייגער איז געווען צו שרייבן היסטאריע ביכער אין אראמיש. נתן פריד שרייבט אן אנדערע געדאנק, אז די מגילה האט געדינט ווי א תוספתא צו דעם תרגום אויף דער הפטרה. ער ווייזט אן אויף א כתב יד פון דעם תרגום פון דער הפטורה "רני ושמחי" פון שבת חנוכה, וועלכע איז באגלייט מיט א תוספתא אין פארעם פון א מגילה איבער נס חנוכה{{הערה|שם=פרידקי|[[#פריד|פריד]], זייט קי}}.
די מגילה איז אריגינעל געשריבן געווארן אין אראמיש. חוקרים זאגן אז דער סיבה דערצו איז וויבאלד דער שטייגער איז געווען צו שרייבן היסטאריע ביכער אין אראמיש. נתן פריד שרייבט אן אנדערע געדאנק, אז די מגילה האט געדינט ווי א תוספתא צו דעם תרגום אויף דער הפטרה. ער ווייזט אן אויף א כתב יד פון דעם תרגום פון דער הפטורה "רני ושמחי" פון שבת חנוכה, וועלכע איז באגלייט מיט א תוספתא אין פארעם פון א מגילה איבער נס חנוכה{{הערה|שם=פרידקי|[[#פריד|פריד]], זייט קי}}.


רב סעדיה גאון האט איבערגעזעצט די מגילה אויף אראביש און געשריבן דערצו צוויי הקדמות, א לענגערע און א קירצערע, ווי זיין שטייגער אין אנדערע ספרים{{הערה|זע [[#זייבלד|זייבלד]]}}. אין דער קאירא גניזה זענען געפונען געווארן נאך פארשידענע איבערזעצונגען צו דער מגילה אויסער רב סעדיה'ס; ווי אויך אנדערע נוסחאות פון דעם אראמישן אריגינאל{{הערה|מבוא צו '''מגילת בני חשמונאי''', אין '''הליווי בגלות''' לרב סעדיה גאון, הוצאות האוצר, ירושלים, תשע"ט}}. די מגילה איז אויך איבערגעזעצט געווארן אויף לשון קודש עטליכע מאל, און ערשיינט אין פארשידענע נוסחאות אין כתבי יד; נישטא כמעט קיין צוויי כתבי יד מיט דעם זעלבן נוסח{{הערה|[[#פריד3|פריד]], תשנ"ג}}. מיט דער צייט איז די מגילה געדרוקט געווארן, און איין באקאנטע נוסח דערפון איז פארשפרייט געווארן, מיט לייכטע שינויים פון דרוק צו דרוק{{הערה|[[#פריד|פריד]] זייט קיז}}. דער מגילה איז אנטהאלטן אין עטליכע כתבי יד פון דעם תנ"ך, און אין סידורים פון פארשידענע קהילות{{הערה|ווי: סידור "בית עובד", ליוורנו, תרכ"ב; סידור "עבודת ישראל", רעדלהיים, תרכ"ח; סידור "אוצר התפילות", ווילנא, תרפ"ח}}.
רב סעדיה גאון האט איבערגעזעצט די מגילה אויף אראביש און געשריבן דערצו צוויי הקדמות, א לענגערע און א קירצערע, ווי זיין שטייגער אין אנדערע ספרים{{הערה|זע [[#זייבלד|זייבלד]]}}. אין דער קאירא גניזה זענען געפונען געווארן נאך פארשידענע איבערזעצונגען צו דער מגילה אויסער רב סעדיה'ס; ווי אויך אנדערע נוסחאות פון דעם אראמישן אריגינאל{{הערה|מבוא צו '''מגילת בני חשמונאי''', אין '''הליווי בגלות''' לרב סעדיה גאון, הוצאות האוצר, ירושלים, תשע"ט}}. די מגילה איז אויך איבערגעזעצט געווארן אויף לשון קודש עטליכע מאל, און ערשיינט אין פארשידענע נוסחאות אין כתבי יד; נישטא כמעט קיין צוויי כתבי יד מיט דעם זעלבן נוסח{{הערה|[[#פריד3|פריד]], תשנ"ג}}. מיט דער צייט איז די מגילה געדרוקט געווארן, און איין באקאנטע נוסח דערפון איז פארשפרייט געווארן, מיט לייכטע שינויים פון דרוק צו דרוק{{הערה|[[#פריד|פריד]] זייט קיז}}. דער מגילה איז אנטהאלטן אין עטליכע כתבי יד פון דעם תנ"ך, און אין פארשידענע סידורים{{הערה|ווי: סידור "בית עובד", ליוורנו, תרכ"ב; סידור "עבודת ישראל", רעדלהיים, תרכ"ח; סידור "אוצר התפילות", ווילנא, תרפ"ח}}.


די מגילה איז צום ערשטן מאל געדרוקט געווארן אין ואדי אלחיגארה, שפּאניע אין אראמיש און לשון קודש אין יאר ה'ר"מ{{הערה|{{הספרייה הדיגיטלית|2=מגלת אנטיוכוס: בארמית ובעברית. ר"ם|3=990019304970205171}}; דער העברעאישער טעקסט ווידער-רעדאגירט אין {{צ-זשורנאל|יששכר יואל|מגלת אנטיוכוס, דפוס ראשון|קרית ספר|לז|עמ=132–136|שנת הוצאה=תשכ"ב|קישור=https://bookreader.nli.org.il/NliBookViewer/?ie_pid=IE47209640#page/n0/mode/2up}}}}. די אראמישע טעקסט איז רעדאגירט געווארן דורך צבי הירש פיליפּאָווסקי פון א מאנוסקריפּט אינעם בריטישן מוזעום{{הערה|{{היברובוקס|צבי פיליפאווסקי|מגלת אנטיוכוס|33150|מקום הוצאה=לאנדאן|שנת הוצאה=תרי"א}}, געדרוקט הונטער ספר מבחר הפנינים.}}. יעללינעק האט ארויסגעגעבן א צווייטן מאנוסקריפּט{{הערה|{{היברובוקס|אהרן יעללינעק|בית המדרש|30913|page=38|באנד=ו|שנת הוצאה=תרל"ח|עמ=4–8}}}} און יעקב טאפראווער א דריטע{{הערה|{{צ-זשורנאל|יעקב טאפראווער|מגלת אנטיוכוס|כבוד הלבנון|עמ=17–28|סדרה=שנה י', נומער ד|שנת הוצאה=תרל"ד|קישור=https://www.nli.org.il/he/newspapers/hlb/1873/09/10/01/page/25}}}}. די פולקאמסטע אויסגאבע איז די פון מ. גאסטער, וואס איז באזירט אויף זעקס מאנוסקריפּטן{{הערה|[https://www.google.com/books/edition/Transactions_of_the_Ninth_International/0RTgAAAAMAAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA17&printsec=frontcover Transactions of the Ninth International Congress of Orientalists, 2 (1893), 17—27]|כיוון=שמאל}}; ש.א. ווערטהיימער האט ארויסגעגעבן נאך א מאנוסקריפּט אין "לקט מדרשים"{{הערה|{{היברובוקס|שלמה אהרן ווערטהיימער|לקט מדרשים|32899|page=42|מקום הוצאה=ירושלים|שנת הוצאה=תרס"ג|עמ=יג, ב – יח, א}}}}; א פאקסימילע אויסגאבע פון ​​אן אייראפעישער ווערסיע{{הערה|​​L. Nemoy, ''The Scroll of Antiochus: Facsimile of Codex Hebrew +51 in the Yale University Library''. New Haven, 1952; {{כתיב|Yale University Library, Ms. Hebrew +51|990001897910205171|יאנאווע, איטאליע ה'שי"ט}}}}; א קריטישע אויסגאבע, באזירט אויף תימנ'ער טעקסטן צוגעשטעלט מיט ניקוד העכער די שורות{{הערה|מ.צ. קדרי, "מגילת אנטיוכוס הארמית", בר-אילן, ספר השנה, א (תשכ"ג), 81–105; בר-אילן, ספר השנה, יא (תשכ"ד), 178–214}}. די ווערסיע פון ​​[[יהודה דוד אייזענשטיין|י.ד. אייזנשטיין]]{{הערה|אין [https://beta.hebrewbooks.org/reader/reader.aspx?sfid=2603#p=203 אוצר מדרשים (תרע"ה), 185–189] ([https://www.sefaria.org/Otzar_Midrashim%2C_Chanukah%2C_Megilat_Antiochus%2C_Called_%22The_Greek_Scroll%22?lang=he טעקסט])}} איז אן אומגעענדערטע איבערדרוק פונעם טעקסט פון סלוצקי (ווארשע תרכ"ג). די מגילה איז איבערגעזעצט געווארן אויף לאטייניש, דייטש, שפּאניש, אראביש, פּערסיש, אונגאריש און אידיש.
די מגילה איז צום ערשטן מאל געדרוקט געווארן אין ואדי אלחיגארה, שפּאניע אין אראמיש און לשון קודש אין יאר ה'ר"מ{{הערה|{{הספרייה הדיגיטלית|2=מגלת אנטיוכוס: בארמית ובעברית. ר"ם|3=990019304970205171}}; דער העברעאישער טעקסט ווידער-רעדאגירט אין {{צ-זשורנאל|יששכר יואל|מגלת אנטיוכוס, דפוס ראשון|קרית ספר|לז|עמ=132–136|שנת הוצאה=תשכ"ב|קישור=https://bookreader.nli.org.il/NliBookViewer/?ie_pid=IE47209640#page/n0/mode/2up}}}}. די אראמישע טעקסט איז רעדאגירט געווארן דורך צבי הירש פיליפּאָווסקי פון א מאנוסקריפּט אינעם בריטישן מוזעום{{הערה|{{היברובוקס|צבי פיליפאווסקי|מגלת אנטיוכוס|33150|מקום הוצאה=לאנדאן|שנת הוצאה=תרי"א}}, געדרוקט הונטער ספר מבחר הפנינים.}}. יעללינעק האט ארויסגעגעבן א צווייטן מאנוסקריפּט{{הערה|{{היברובוקס|אהרן יעללינעק|בית המדרש|30913|page=38|באנד=ו|שנת הוצאה=תרל"ח|עמ=4–8}}}} און יעקב טאפראווער א דריטע{{הערה|{{צ-זשורנאל|יעקב טאפראווער|מגלת אנטיוכוס|כבוד הלבנון|עמ=17–28|סדרה=שנה י', נומער ד|שנת הוצאה=תרל"ד|קישור=https://www.nli.org.il/he/newspapers/hlb/1873/09/10/01/page/25}}}}. די פולקאמסטע אויסגאבע איז די פון מ. גאסטער, וואס איז באזירט אויף זעקס מאנוסקריפּטן{{הערה|[https://www.google.com/books/edition/Transactions_of_the_Ninth_International/0RTgAAAAMAAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA17&printsec=frontcover Transactions of the Ninth International Congress of Orientalists, 2 (1893), 17—27]|כיוון=שמאל}}; ש.א. ווערטהיימער האט ארויסגעגעבן נאך א מאנוסקריפּט אין "לקט מדרשים"{{הערה|{{היברובוקס|שלמה אהרן ווערטהיימער|לקט מדרשים|32899|page=42|מקום הוצאה=ירושלים|שנת הוצאה=תרס"ג|עמ=יג, ב – יח, א}}}}; א פאקסימילע אויסגאבע פון ​​אן אייראפעישער ווערסיע{{הערה|​​L. Nemoy, ''The Scroll of Antiochus: Facsimile of Codex Hebrew +51 in the Yale University Library''. New Haven, 1952; {{כתיב|Yale University Library, Ms. Hebrew +51|990001897910205171|יאנאווע, איטאליע ה'שי"ט}}}}; א קריטישע אויסגאבע, באזירט אויף תימנ'ער טעקסטן צוגעשטעלט מיט ניקוד העכער די שורות{{הערה|מ.צ. קדרי, "מגילת אנטיוכוס הארמית", בר-אילן, ספר השנה, א (תשכ"ג), 81–105; בר-אילן, ספר השנה, יא (תשכ"ד), 178–214}}. די ווערסיע פון ​​[[יהודה דוד אייזענשטיין|י.ד. אייזנשטיין]]{{הערה|אין [https://beta.hebrewbooks.org/reader/reader.aspx?sfid=2603#p=203 אוצר מדרשים (תרע"ה), 185–189] ([https://www.sefaria.org/Otzar_Midrashim%2C_Chanukah%2C_Megilat_Antiochus%2C_Called_%22The_Greek_Scroll%22?lang=he טעקסט])}} איז אן אומגעענדערטע איבערדרוק פונעם טעקסט פון סלוצקי (ווארשע תרכ"ג). די מגילה איז איבערגעזעצט געווארן אויך אויף לאטייניש, דייטש, שפּאניש, פּערסיש, אונגאריש, ענגליש און אידיש.


== ליינען שבת חנוכה ==
== ליינען שבת חנוכה ==

נאוויגאציע מעניו